Γράφει ο Κανάκης Γερωνυμάκης
Από τότε που το τεχνικός πολιτισμός εισέβαλε στη ζωή μας αλλάξαμε τρόπο ζωής. Ζούμε πιο άνετα και πολλά καλά είναι τώρα πιο προσιτά. Όμως έφερε και παρενέργειες βλαφτικές.
Πανίδα
Θυμάμαι από τη δεκαετία του 1930 που συχνά βλέπαμε ακόμα και στα παραλιακά χωριά του Λυβικού να διαγράφουνε κύκλους 2, 3 ή και δέκα γύπες στον ουρανό. Θυμάμαι που ήτανε πολλοί κοράκοι και ως πτωματοφάγα ανιχνεύανε τον τόπο. Άμα ψοφούσε κανένα ζώο εγίνετο «πόλεμος» μεταξύ των γυπών, των κοράκων και των σκύλων, και το πτώμα του ζώου την πρώτη μέρα εξαφανίζετο, ενώ τώρα οι γύπες και οι κοράκοι εξαφανίστηκαν από τον τόπο μας και οι σκύλοι είναι οι πιο πολλοί δεμένοι, μα και δεν υστερούνται τροφή, και συχνά το πτώμα του ζώου μένε επί μέρες επί τόπου. Μα εξαφανίστηκαν οι κουρούνες, οι σπουργίτες, οι σεισουράδες, οι κίσσες. Και γενικά τα μικρά πουλιά. Θυμάμαι κάθε πρωί πρωτού σηκωθούμε από το κρεβάτι μας απολαμβάναμε συναυλία από τα πουλιά. Θυμάμαι που συχνά ακούγαμε κουκουβάγιες και σε δύο ή τρία σημεία να κράζουνε. Συχνά ερχόντουσαν σμάρια καρακάξες που τις λέγαμε και «κολιακούδες» στα ορεινά χωριά. Στους παραλιακούς κάμπους μας ήτανε πάντα σμάρια οι πέρδικες ενώ τώρα μόνο στα βουνά υπάρχουνε ελάχιστα υπολείμματα, και όλα τα βράδια όταν αρχίζανε οι ελιές, εκατεβαίνανε από το βουνό στα λιόφυτα για τον λιόκαρπο. Θυμάμαι ότι απαραιτήτως, κάθε αρχές της Άνοιξης περνούσανε οι γερανοί από νότο προς βορρά και τέλη φθινοπώρου περνούσανε από βορρά προς νότο. Εμείς τους λέγαμε «ουρανίτες» επιεδή πετούσανε πολύ ψηλά. Ήτανε ομάδες από λίγες δεκάδες. Εσχηματίζανε μια πολύ ανοιχτή αμβλεία γωνία. Στη γωνία ήτανε οι «μπροστάρηδες». Στο πέρασμά τους ακούγαμε ένα συνεχόμενο «ουρού, ουρού, ουρού». Όλα αυτά είναι περασμένα μεγαλεία. Έχω 60 χρόνια να ακούσω και να δω γερανούς, να ακούσω κουκουβάγια, να δω πέρδικα στους κάμπους και να ακούσω στο πρωινό ξύπνημα συναυλία από πουλιά. Όλα αυτά δεν οφείλονται σε αλλαγή των κανόνων της φύσεως, μα οφείλονται στην αλλαγή του τρόπου ζωής και διαχειρήσεως του ανθρώπου άμεσα ή έμμεσα.
Η χλωρίδα
Μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα τα αιγοπρόβατα από τα Σφακιά πηγαίνανε στα χειμαδιά στις αρχές του χειμώνα και λείπανε από τον τόπο τους χειμερινούς μήνες και άμα γυρίζανε, τους καλοκαιρινούς μήνες, τους περνούσανε στα ορεινά μέρη της επαρχίας. Τώρα έχουνε υπόστεγα και τα ταΐζουνε με αγοραστές τροφές. Μόλις βγούνε έξω ότι βρούνε πράσινο το καταβροχθίζουνε. Ήτανε λοιπόν εκατομμύρια από τον αρωματικό, τον ιαματικό, τον κτηνοτροφικό και μελισσοκομικό θάμνο, την φασκομηλιά στου Βουβά τα πλάγια προς το Λιβυκό, μέχρι υψόμετρο 700 μέτρα, τότε που τα πρόβατα λείπανε τον πολύ καιρό. Τώρα όμως που κάμανε οι βοσκοί υπόστεγα και τα ταΐζουνε με αγοραστές τροφές, ο πολύτιμος αυτός θάμνος εξαφανίστηκε από προσώπου Γης. Μόνο όπου δεν συχνάζουνε τα πρόβατα επιβιώνει ακόμα η φασκομηλιά. Βέβαια θεωρώ υπό εξαφάνιση από τον τόπο μας την αμπελιτσιά, την μελικουκιά, τον αστήρακα κ.ά. που σπάνια βλέπεις τέτοια στον αγρό μας. Ακόμα ένας θάμνος τρυφερός, γριζοπρασινοκίτρινος, που μύριζε πολύ ωραία και που εφύετο στη θέση Ασπες πλησίον του Αφενδιώτικου φαραγγιού και στο χωριό Βοσκάς πάει για εξαφάνιση και θα έπρεπε να μην τον αφήσομε να χαθεί από τον τόπο μας. Εμείς τον λέγαμε «άσπρουλα». Από πρινάρια έχει η Κρήτη μεγάλα δάση ειδικά στα Σφακιά και στην περιοχή του Ψηλορείτη μα πολύ τα λιγοστέψανε τον περασμένο αιώνα που τα κάνανε κάρβουνα. Θυμούμαι συγκεκριμένα στου Κατρέ τον Λαγκό και ήτανε μεγάλο δάσος, μας εκεί έφτασε το αυτοκίνητο ενωρίς και το πολύ δάσος κόπηκε προπολεμικά και το υπόλοιπο μετά την απελευθέρωση. Ευτυχώς δεν πρόλαβαν να εξαφανίσουν τα πρινάρια.
Πριν από κάποια χρόνια και για μια δεκαριά χρόνια, το πρόβατα τρώγανε τον τρυφερό φλοιό από τις χαρουπιές στο κτήμα μου τις τύλισα με δύχτια. Αυτό κράτησε για κάμποσα χρόνια. Δεν μπορώ να εξηγήσω γιατί άρχισαν τα πρόβατα να τρώνε τον φλοιό της χαρουπιάς, και δεν μπορώ να εξηγήσω ακόμα και για ποιο λόγο επαψανε από μόνα τους αυτό το συνήθειο.
Για κάποια χρόνια εφύτρωνε σινάπι κατά χιλιάδες στα ακάλυπτα μέρη μέσα και γύρω από το χωριό μας. Από μόνο του πάλι εξαφανίστηκε. Επίσης για κάποια χρόνια εφυτρώνανε και γεμίζανε το χωριό μαργαρίτες όπου και αυτές από μόνες τους εξαφανίσθησαν. Μου έκανε εντύπωση και η εμφάνιση και η εξαφάνιση μα και το γεγονός ότι εγιγαντώνονταν και τα δύο ως άνω φυτά.
Έχω παρατηρήσει στον τόπο μου ότι πολλά είδη δέντρων εφυτρώνανε σε μέρη που ζούσανε πολλές αίγες όπου τα καθηλώνανε σε κατάσταση θάμνου ίσως και 200 χρόνια, αφού μόλις έκανε να φανεί το βλαστάκι το τρώγανε. Αυτά τα δέντρα που οι αίγες τα καταδίκαζαν να διαιωνίζονται ως θάμνοι εμείς τα λέγαμε «κατσοπρίνια», «κατσασφενταμές», «κατσαργουλίδες». Όμως τις τελευταίες δεκαετίες που δεν έχομε γιδαριά στο χωριό μου, άρχισαν να εμφανίζονται δέντρα και στα πλάγια μας, μα και στου Χριστού το Αρμί, και στο Δώμα στις Σπηλές όπου διαιωνίζονταν τα αργουλίδα ως θάμνοι, αυτά στα οποία κατά τα χρόνια της κατοχής επήγαινα και εύρισκα πολλούς χοχλιούς «σκαλιστούς» ανάμεσά τους. Τώρα εκμεταλλευόμενα την απουσία της καταστροφικής κατσίκας εκατάφεραν να γίνουνε δέντρα. Έτσι σε μέρη που επί αιώνες ήτανε σπανά, ετολμήσανε τα «κατσαργουλίδια» και γίνανε από θάμνοι δέντρα…