Τ’ άκουσες Αρετούσα μου, τα θλιβερά μαντάτα
Ο κύρης σου με ξόρισε στση ξενιτιάς την στράτα.
Τέσσερις μέρες μοναχά μούδωκε ν’ ανημένω
κι από’ κει να ξενιτευτώ πολλά μακρά να πηαίνω.
Ερωτόκριτος
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο παρατηρούμε με ευχαρίστηση, την αναβίωση ενός εθίμου για το οποίο είχαμε ακούσει από τους παλιότερους ή απλά είχαμε διαβάσει γιαυτό. Ήχοι από λύρες και λαγούτα πλημμυρίζουν τους δρόμους, κάτοικοι και επισκέπτες γίνονται ένα με τους μουσικούς στις πόλεις και τα χωριά, όπου καλλιτέχνες της κρητικής μουσικής προσφέρουν ένα μαγικό ταξίδι με παλιά ακούσματα σε μια προσπάθεια αναβίωσης της κρητικής καντάδας. Αν και σύμφωνα με το έθιμο βασικός χρόνος διεξαγωγής της είναι τα μεσάνυχτα, όμως για να μπορούν να την παρακολουθούν μικροί και μεγάλοι στις σύγχρονες διοργανώσεις, γίνεται πιο νωρίς, για να υπάρχει μεγαλύτερη επιτυχία και ανταπόκριση από τον κόσμο.
Η συνήθεια των νέων της Κρήτης να περπατούν τις νύχτες στους δρόμους με την λύρα και το λαγούτο τραγουδώντας ερωτικά στιχάκια, είναι ευρύτατα γνωστή ως καντάδα, πλατιά διαδεδομένο και αγαπητό είδος σε όλη την Ελλάδα. Στα ελληνικά η λέξη καντάδα σημαίνει νυκτωδία και προέρχεται από την ιταλική λέξη canto που θα πει τραγουδώ. Η καντάδα συνδέεται άμεσα με την μαντινάδα που είναι ποίημα σε στίχο δεκαπεντασύλλαβο και την συναντούμε κυρίως στην Κρήτη. Το όνομα θεωρείται εξελληνισμένος τύπος του ενετικού mantinada που είναι ταυτόσημο με το ιταλικό mantinatta. Ωστόσο ένα παρόμοιο είδος το συναντούμε και στο βυζάντιο ως «καταλόγιο», βυζαντινό λαϊκό νυκτερινό τραγούδι με την μορφή της μαντινάδας: «Εψες επερνοδιάβαινα, κόρη, εκ της γειτονιάς σου κι η γειτονιά σου μ’ ήννιωσεν και συ κόρη εκοιμάσου.(!)».
Ωστόσο και στην αρχαία Ελλάδα σύμφωνα με φιλολογικές πηγές, οι πρόγονοί μας μετά το πέρας των συμποσίων συνήθιζαν να κωμάζουν , δηλαδή να σχηματίζουν μία πομπή μέσα στους δρόμους της πόλης και να τραγουδούν καταλήγοντας στην πόρτα κάποιου αγαπημένου προσώπου, όπου τραγουδούσαν ένα «παρακλαυσίθυρον» ένα είδος σερενάτας, που συνοδευόταν από αυλό αλλά και χορό. Αυτή η δημοφιλής συνήθεια συνεχίστηκε στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους , στους βυζαντινούς αλλά και στους νεότερους. Στις μέρες μας όταν λέμε καντάδα, ο νους μας πάει στα Ιόνια νησιά και την παλιά Αθήνα, εξαιτίας της περίφημης Επτανησιακής αλλά και της Αθηναϊκής καντάδας.
Στα Επτάνησα εξαιτίας της γειτνίασης με την Ιταλία, θεωρείται ως κάτι φυσικό η μετάδοση της καντάδας- μαντινάδας, και από κει η διάδοσή της και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και στην Κρήτη. Ωστόσο τα πράγματα φαίνεται ότι μάλλον έχουν γίνει ανάποδα. Όπως προαναφέρθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων υπήρχε στην Κρήτη ένα είδος συγγενικό με την καντάδα το οποίο εδραιώθηκε περισσότερο στα χρόνια της Κρητικής Αναγέννησης. Με την κυριαρχία των τούρκων πολλοί κρητικοί κατέφυγαν στα Επτάνησα όπου διέδωσαν την τετραφωνία.
Η καντάδα άμεσα συνδεδεμένη με την μαντινάδα, αναφέρεται συχνά στα κείμενα της κρητικής λογοτεχνίας, επιβεβαιώνοντας ιστορικά την παλαιότητα της συνήθειας, με πιο γνωστή μαρτυρία τον Ερωτόκριτο, το μνημειώδες έργο του Βιτσέντζου Κορνάρου. Εμφανίζεται λοιπόν στο νησί τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι και παλαιότερη.
Με τις παραπάνω αναφορές δεν σημαίνει, ότι γίνεται προσπάθεια να μπούμε στα χωράφια των λαογράφων, μελετητών, εθνομουσικολόγων κλπ, στα πλαίσια μάλιστα ενός απλού σημειώματος. Άλλωστε υπάρχει ένα τεράστιο υλικό και πεδίον δόξης λαμπρόν για αυτούς που ερευνούν ή θα ήθελαν να ερευνήσουν το θέμα σε βάθος. Απλά ως γεγονός, χαροποιεί ιδιαίτερα και τους Χανιώτες και τους Κρητικούς γενικότερα. Η καντάδα και η αναβίωσή της, υπήρξε πρωτοβουλία κάποιων ρομαντικών από την δεκαετία του ’80, οι οποίοι πάλεψαν για την αναβίωση της κρητικής μουσικής, της παράδοσης και του χορού.
Όλοι αυτοί εργάστηκαν και με την συνδρομή των τοπικών αρχών και βέβαια της τοπικής κοινωνίας, έκαναν το όραμα πραγματικότητα.
Αγγελική Ελ. Ροσμαράκη*
*MEd στην Εκπαίδευση