«Ο Χριστός ήταν ο πρώτος αβράκωτος», François Chabot
Γράφει ο Παναγιώτης Ξηρουχάκης
Η Γαλλική Επανάσταση σαν γεγονός σημάδεψε απόλυτα την ιστορία και διαμόρφωσε εν πολλοίς την πορεία του κόσμου τον 19ο αι. Υπήρξε η κοινωνική επανάσταση που κατάργησε την απόλυτη μοναρχία και το φεουδαρχικό σύστημα .Ενέπνευσε τους λαούς να διεκδικήσουν την ελευθερία τους και έδειξε περίτρανα ότι ακόμα και οι βασιλείς πεθαίνουν.Η επανάσταση αυτή χαρακτηρίστηκε αστική (άδικα κατά τη γνώμη μου), καθώς οργανώθηκε κυρίως από την ανερχόμενη αστική τάξη, η οποία εμπνεύστηκε από το Διαφωτισμό και τη Βιομηχανική επανάσταση. Η γαλλική αστική τάξη επιζητούσε όμως μόνο τη συνταγματική μοναρχία. Η μοναρχία καταργήθηκε τελικά ολοκληρωτικά υπό την επίδραση πιο ριζοσπαστών επαναστατών αλλά και του λαού (π.χ. των εργατών «αβράκωτων»).
Μεγάλη επίδραση στο ξέσπασμα της επανάστασης είχε η οικονομική κρίση που είχε γονατίσει τους φτωχούς. Η σπάταλη και πολυτελής ζωή στο βασιλικό ανάκτορο των Βερσαλλιών που κατανάλωνε το 20% του γαλλικού προϋπολογισμού υπήρξε μεγάλη πρόκληση.
Ο Λουδοβίκος βλέποντας το αδιέξοδο και προσπαθώντας να εξομαλύνει την κατάσταση καλεί (για πρώτη φορά από το 1614) σύγκληση των Γενικών Τάξεων (των τριών δηλαδή κυρίαρχων: παπάδων, αριστοκρατών και αστών) της Γαλλίας το 1789. Η σύγκληση των Γενικών Τάξεων συνοδεύτηκε από παραχωρήσεις του βασιλιά προς την τρίτη τάξη, των αστών. Οι εκπρόσωποι της Τρίτης Τάξης (που βρίσκονταν σε κόντρα με τις άλλες δύο) επικράτησαν και ανακήρυξαν τη συνέλευση των τάξεων Εθνική Συντακτική Συνέλευση. ‘Έναρξη της γαλλικής επανάστασης αποτελεί μερικές εβδομάδες αργότερα η εισβολή του εξεγερμένου πλήθους στη φυλακή της Βαστίλης, στις 14 Ιούλη του 1789. Η Εθνική Συντακτική Συνέλευση ψήφισε στις 26 Αυγούστου 1789 τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.
Ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούλη του 1790, όλοι πανηγύριζαν την επέτειο με μια μεγάλη γιορτή “συναδέλφωσης”. Όχι μόνο οι αριστοκράτες και οι μεσαίες τάξεις αλλά ο ίδιος ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ’ συμμετείχε στη γιορτή. Με το πέρασμα του χρόνου όμως η συνταγματική μοναρχία δεν είναι πλέον ανεκτή από το λαό. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ και η γυναίκα του βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα αποκεφαλίστηκαν στην γκιλοτίνα το 1793…
1793. Η ΠΡΩΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΒΡΑΚΩΤΟΙ
Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα γεγονότα και οι πρωταγωνιστές των εκρηκτικών χρόνων 93-94.Μια διευκρίνηση είναι απαραίτητη. Θα χρησιμοποιώ συχνά τους όρους αριστερός-ακροαριστερός. Οι όροι αυτοί δεν έχουν ακριβώς τη σημερινή έννοια όπως π.χ. σοσιαλιστής, μαρξιστής κλπ. Η πολιτική αριστερά άλλωστε τότε βρισκόταν στα σπάργανα της. Όμως αποτελεί γεγονός ότι οι πολιτικοί όροι αριστερά και δεξιά επινοήθηκαν κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Για την ακρίβεια αυτός ο διαχωρισμός ξεκίνησε από τη διάταξη των καθισμάτων στο σύγκληση των τάξεων. Εκείνοι που κάθονταν στα αριστερά αντιτάχθηκαν γενικά τη μοναρχία και υποστήριξαν την επανάσταση και τη δημοκρατία σε αντίθεση με εκείνους που κάθονταν δεξιά. Με πολιτικούς όρους, σήμερα χαρακτηρίζονται ακροαριστεροί της Γαλλικής επανάστασης εκείνοι που είχαν πιο αριστερές πολιτικές απόψεις (με τη σημερινή έννοια της λέξης) από τους αριστερούς της επανάστασης (τους Γιακωβίνους κυρίως αλλά και τους Γιρονδίνους τα πρώτα χρόνια της επανάστασης ) που όπως είπαμε πήραν το όνομα τους από το γεγονός ότι καθόταν αριστερά στη βουλή κατά τη διάρκεια των επαναστατικών χρόνων.
ΓΙΡΟΝΔΙΝΟΙ
Οι Γιρονδίνοι ήταν πολιτική ομάδα, που δημιουργήθηκε πριν από τη Γαλλική Επανάσταση και έδρασε κατά τη διάρκειά της. Στηρίχτηκαν κατεξοχήν από τους επιχειρηματικούς κύκλους του Παρισιού. Αστοί και οι ίδιοι, αποδοκίμαζαν τον ταξικό αγώνα και δεν υποστήριξαν ποτέ ιδέες περί ισότητας των τάξεων. Ο επαναστατημένος λαός και η φτωχολογιά, τους αντιμετωπίζουν με καχυποψία που σύντομα θα μετατραπεί σε μίσος.
Αποτελώντας τη μετριοπαθή πτέρυγα των επαναστατών, πέτυχαν το Μάρτιο του 1792 να προσκληθούν από τον Λουδοβίκο ΙΣΤ΄ να συμμετάσχουν στην κυβέρνηση Ντυμουριέ, παίρνοντας αρκετά υπουργεία. Απογοητεύτηκαν όμως , γιατί δεν κατάφεραν να ελέγξουν ολοκληρωτικά τη νέα κυβέρνηση, όπως επεδίωκαν, και ήρθαν σε ρήξη με το βασιλιά. Θα πληρώσουν με αίμα τη μετριοπαθή τους στάση καθώς θα αντιμετωπίσουν το μίσος των Αβράκωτων και των Γιακωβίνων.
ΑΒΡΑΚΩΤΟΙ (sans–culottes)
Η πλειοψηφία τους προερχόταν από τις κατώτερες τάξεις (εργάτες). Αποτέλεσαν τη βάση του επαναστατικού στρατού. Τα κυριότερα πολιτικά ιδεώδη των sans-culottes ήταν η λαϊκή δημοκρατία, η κοινωνική και οικονομική ισότητα, η απόρριψη της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς, και το μένος ενάντια στους αντεπαναστάτες (παπάδες, βασιλικούς κλπ). Οι sans-culottes υποστήριξαν τις ακροαριστερές φατρίες της Παρισινής Κομμούνας: τους Λυσσασμένους και τους Εμπερτιστές. Υποστήριξαν επίσης τις σφαγές των αντεπαναστατών.
Γεγονός είναι ότι αποτέλεσαν τον κινητήριο μοχλό της επανάστασης. Ο Ροβεσπιέρος φοβόνταν τη δύναμη τους (αν και δε συμφωνούσε με πολλές από τις «ακραίες» απόψεις τους) και έτσι τους σέβονταν. Μοιραία οι Αβράκωτοι επηρέασαν τη δράση του. Διαμορφώθηκε μία συμμαχία μεταξύ Αβράκωτων και Γιακωβίνων (κάτι σαν άτυπη συγκυβέρνηση) που πήγε την επανάσταση σε ακραίες καταστάσεις.
ΛΥΣΣΑΣΜΕΝΟΙ
Με τα σημερινά δεδομένα είχαν απόψεις ακροαριστερές ή και πρωτοαναρχικές με τις οποίες δε συμφωνούσε ο Ροβεσπιέρος. Τα αιτήματα των Λυσσασμένων περιλάμβαναν: Μείωση των τιμών, καταστολή της αντεπαναστατικής δραστηριότητας, κοινωνική και όχι μόνο συνταγματική ισότητα κλπ. Ηγετική φιγούρα υπήρξε ο Jacques Roux. Είχαν την υποστήριξη των sans-culottes. Πολλοί από αυτούς προσχώρησαν στους Εμπερτιστές. Συνεχιστής τους υπήρξε ο Μπαμπέφ (πρόδρομος των αναρχικών). Το όνομα τους χρησιμοποιήθηκε σαν φόρο τιμής από μία ομάδα καταστασιακών στα γεγονότα του Μάη το 1968.
ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΑΒΡΑΚΩΤΩΝ ΚΑΙ ΓΙΑΚΩΒΙΝΩΝ
Ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος (“αδιάφθορος”) το 1789 εξελέγη αντιπρόσωπος στη Συνέλευση των Τάξεων στην οποία δεν έτυχε αρχικώς καμίας διάκρισης .Τότε ο Ροβεσπιέρος ήταν ακόμη μετριοπαθής και υπέρ της βασιλείας…
Μετά την άλωση της Βαστίλης, ετέθη επικεφαλής το 1790 των Ιακωβίνων. Η αντιεπαναστατική συσπείρωση των Ευρωπαίων ηγεμόνων προκάλεσε ρήξη στο εσωτερικό μέτωπο της Γαλλίας. Εκδηλώθηκαν φιλοβασιλικές εξεγέρσεις όπως στη Βανδέα. Για την αντιμετώπιση της κρίσης σχηματίστηκε με την συγκατάθεση της Συμβατικής Συνέλευσης η Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας, με επικεφαλής αρχικά τον Δαντόν.
Η χρονιά 1793 είναι το σημείο όπου οι Γιακωβίνοι, η ριζοσπαστική πτέρυγα της αστικής τάξης, αναγκάζονται να συνεργαστούν με τους Αβράκωτους (sans-culottes), τον “όχλο” του Παρισιού, βλέποντάς τους ως μοναδική ελπίδα για να κρατηθεί όρθια η επανάσταση. Η είσοδος των φτωχών ανθρώπων στην πολιτική σκηνή έκανε το 1793 την πιο ενδιαφέρουσα και ανοιχτή σε ριζοσπαστισμό περίοδο της επανάστασης.
Στις 2 Ιουνίου 1793 οι Γιρονδίνοι απέτυχαν να αντισταθούν στην έφοδο των “Αβράκωτων”, της λαϊκής μάζας, οι οποίοι ήταν υποκινημένοι από το Ροβεσπιέρο και τους “Ορεινούς” (τους Ιακωβίνους δηλαδή που ονομάστηκαν έτσι από τη θέση που καταλάμβαναν στα ορεινά έδρανα της Συνέλευσης). Οι “Ορεινοί”, εξοργισμένοι από τη δολοφονία του Μαρά (αδιάλλακτου επαναστάτη, ριζοσπάστη αρθρογράφου και γιακωβίνου) από τη Σαρλότ Κορντέ, πιθανότατα όργανο των Γιρονδίνων, έστρεψαν τους “Αβράκωτους” εναντίον των πρώτων. Οι “Αβράκωτοι” κατάφεραν να επικρατήσουν των Γιρονδίνων και να προκαλέσουν τη σύγκληση Επαναστατικού Δικαστηρίου εναντίον τους. Το αποτέλεσμα ήταν η σύλληψη και εκτέλεση 29 Γιρονδίνων.
Έτσι όταν οι Ορεινοί κατέλαβαν την εξουσία το 1793, ο Ροβεσπιέρος έγινε ουσιαστικός αρχηγός της επανάστασης. Ο Ροβεσπιέρος λοιπόν διαδέχτηκε το Δαντόν ως επικεφαλής της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας. Ψήφισε το θάνατο του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ και υπέρ της κατάργησης της Βασιλείας. Στην περίοδο της κυριαρχίας του επικρατούσε απόλυτη Τρομοκρατία, στηριζόμενη στα Επαναστατικά Δικαστήρια και στην περίφημη Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας. Για να στερεώσει την εξουσία του προχώρησε σε προγραφές εναντίον των Γιρονδίνων και στη φυσική εξόντωση πολλών συντρόφων του (όπως του Δαντόν). Τα μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης στράφηκαν όχι μόνο εναντίον των αριστοκρατών και των μετριοπαθών πολιτικών, αλλά και κατά των μεγαλοαστών. Το ζήτημα ήταν η αντιμετώπιση του εσωτερικού εχθρού και σκοπός η ολοκληρωτική εξόντωση του. Η περίοδος αυτή ονομάστηκε Τρομοκρατία (θανατώθηκαν πάνω από 35.000 άνθρωποι).
Παραλλήλως, καθιέρωσε τη λατρεία του Υπέρτατου Όντος ως θεότητα του Ορθού Λόγου, λατρεία της οποίας ανακηρύχθηκε Μέγας Ποντίφικας.
Η Τρομοκρατία, όπως αποκαλείτε αυτή η περίοδος των τριών μηνών, τελείωσε με το πραξικόπημα της 9ης Θερμιδόρ το οποίο έγινε από τους επαναστάτες που φοβόταν πλέον για τη ζωή τους, καθώς ο Ροβεσπιέρος μάλλον θα προχωρούσε σε νέο ξεκαθάρισμα (όπως είχε κάνει ήδη με τους Γιρονδίνους) . Συνελήφθη λοιπόν μαζί με τον αδελφό του Αυγουστίνο, τον Σαιν Ζυστ, τον Κουτόν και άλλους γιακωβίνους. Την επόμενη ημέρα (28 Ιουλίου), ο Ροβεσπιέρος οδηγήθηκε στη λαιμητόμο χωρίς δίκη. Την εκτέλεση του Ροβεσπιέρου ακολούθησαν εκτελέσεις 120 περίπου Ιακωβίνων και η διάλυση της λέσχης τους.
ΕΜΠΕΡΙΣΤΕΣ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΑΚΡΟΑΡΙΣΤΕΡΑ
Οι Εμπερτιστές αποτελούσαν την άθεη φράξια της ακροαριστεράς. Πήραν το όνομα τους από το δημοσιογράφο Ζακ Hébert . Αναδείχτηκαν κατά τη διάρκεια της τρομοκρατίας που την υποστήριξαν με πάθος. Ενδεικτικό της δύναμης τους ήταν ότι ο υπουργός πολέμου το 1793 ήταν Εμπερτιστής. Επίσης κάποιοι Εμπερτιστές πρωτοστατούσαν στο πόλεμο ενάντια στους φιλοβασιλικούς στη Βανδέα και κάποιοι από αυτούς κατηγορήθηκαν για σφαγές και ακρότητες.
Το 1793 ο Hebert πρωτοστάτησε με τους αβράκωτους στη διάλυση των Γιρονδίνων. Η δύναμη τους αυξανόταν επικίνδυνα κάνοντας τον Ροβεσπιέρο (ο οποίος στα οικονομικά και θρησκευτικά ζητήματα ήταν πιο μετριοπαθής) να φοβάται τον έξαλλο επαναστατικό ζήλο τους. Επίσης τον ενοχλούσε η αθεΐα τους. Μάλιστα για κάποια περίοδο οι Εμπερτιστές πέτυχαν την αποχριστιανοποίηση της Γαλλίας. Το 1794 προσπάθησαν με πραξικόπημα να ανατρέψουν τους Ιακωβίνους. Απέτυχαν και είκοσι απ’ αυτούς οδηγήθηκαν στην γκιλοτίνα . Η αποχριστιανοποίηση της Γαλλίας δεν ολοκληρώθηκε ποτέ λόγω και των επιλογών του νικητή της σύγκρουσης Ροβεσπιέρου. Κάποιοι Εμπερτιστές θα εκδικηθούν καθώς θα συμμετέχουν στο πραξικόπημα εναντίον του Ροβεσπιέρου και των Ιακωβίνων. Η ταξική σύγκρουση που οι Γάλλοι ριζοσπάστες προωθούσαν δυσαρεστώντας την πλειοψηφία των Γιακωβίνων , θα θαφτεί οριστικά από το Διευθυντήριο (που ασκούσε την εξουσία από το 1794 και μετά), ενώ σταδιακά άνοιγε και ο δρόμος για το Ναπολέοντα και την κατάλυση της Δημοκρατίας.
ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ 1793
Σήμερα η επανάσταση εκθειάζεται από πολλούς όχι και τόσο επαναστάτες (σοσιαλοδημοκράτες, νεοφιλελεύθερους, δεξιούς κλπ). Με μία μικρή ένσταση από την πλευρά τους. Όλοι αυτοί καταδικάζουν την περίοδο της τρομοκρατίας και της βίας, ενώ συνάμα εκθειάζουν τη διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την πτώση της βασιλείας (καταδικάζοντας βέβαια τον αποκεφαλισμό του βασιλιά) κλπ. Κρατάνε το καλό και διώχνουν το κακό σαν τα παιδάκια που πετάνε τις βρωμιές κάτω από το χαλί. Κοινώς κοροϊδεύουν, γιατί η γαλλική επανάσταση δε θα σωζότανε απέναντι σε τόσους εχθρούς, αν οι γιακωβίνοι και οι ακροαριστεροί (αβράκωτοι, εμπερτιστές κλπ) δεν ήταν τόσο απόλυτοι και εχθρικοί εκείνο το αιματοβαμμένο 1793, απέναντι στον παλιό κόσμο.
Πρώτον η επαναστατική μανία, η ριζοσπαστικότητα και η βιαιότητα του λαού και των Ιακωβίνων ήταν που μετέτρεψε το γαλλικό στρατό σε ανίκητη μηχανή. Νίκησε το συνασπισμό κρατών-αυτοκρατοριών που του επιτέθηκαν πετυχαίνοντας μία αξεπέραστη και σπάνια επαναστατική εποποιία. Ενδεικτικά αναφέρω ότι από αμυνόμενος που αρχικά ήταν όταν αναγκάστηκε να υπερασπιστεί την επανάσταση απέναντι στις μεγάλες δυνάμεις που εισβάλανε στη Γαλλία, μετατράπηκε σε θριαμβευτή που απώθησε τους εισβολείς και πάταξε τα εσωτερικά μέτωπα (αντεπαναστάσεις όπως π.χ. στη Βανδέα), ενώ εισέβαλε και σε εχθρικά κράτη κατανικώντας τους εχθρούς.
Οι αξιωματικοί του (που ειδικά στην αρχή του πολέμου ήταν ριζοσπάστες δηλαδή γιακωβίνοι, εμπερτιστές κλπ) αντικατάστησαν τους παλιούς αξιωματικούς-αριστοκράτες και εισήγαγαν την καινοτομία και τον αυτοσχεδιασμό στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι υπόλοιποι στρατοί είχαν κολλήσει σε παλιές συντηρητικές-αριστοκρατικές στρατιωτικές τακτικές (ενδεικτικά αναφέρω ότι πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε αερόστατο σε στρατιωτική επιχείρηση από τους Γάλλους και ότι στον επαναστατικό στρατό διέπρεψε ένας μαύρος στρατηγός, ο πατέρας του διάσημου συγγραφέα Δουμά!). Ο γάλλος στρατιώτης επίσης ήταν ανίκητος, καθώς πολεμούσε για την ελευθερία του.
Είναι εύκολα κατανοητό ότι αυτά δε γίνονται αν δεν υπάρχει πίστη και πάθος. Οι επαναστάτες για πρώτη φορά στην ιστορία κάλεσαν όλο το λαό στα όπλα και διεξήγαγαν ολοκληρωτικό πόλεμο. Αν δεν τον κάνανε αυτό σίγουρα θα χάνανε και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη θα ήταν ένα κενό γράμμα, χωρίς τη βαρύτητα που τελικά απέκτησε μετά την εδραίωση της επανάστασης.
Όσο για το ζήτημα της εξόντωσης πολλών αριστοκρατών και ιερωμένων στη διάρκεια της τρομοκρατίας, πολλά έχουν λεχθεί. Ο Μαρά δήλωνε ότι στο εσωτερικό βρίσκονταν ο πραγματικός εχθρός. Και πράγματι οι ευγενείς και οι παπάδες περίμεναν την κατάλληλη στιγμή στα πρώτα χρόνια της επανάστασης, για να επιβάλλουν με τη βοήθεια ξένων δυνάμεων τη Μοναρχική παλινόρθωση. Οι επαναστάτες συνέτριψαν όμως αυτές τις προσδοκίες και κάθε συνωμοσία. Αυτό που είναι λογικό κάποιος να καταδικάσει, και επιβάλλεται άλλωστε από την επαναστατική ηθική, είναι οι ακρότητες που συνέβησαν την περίοδο της τρομοκρατίας (καθώς μέχρι και παιδιά εκτελέστηκαν).
Πολλοί πάλι, κρίνοντας αρνητικά το 1793, αντιλέγουν ότι η επανάσταση κράτησε τελικά λίγο (1789–1799) για το τόσο αίμα που χύθηκε για το τίποτα, ότι άνοιξε το δρόμο στο Ναπολέοντα κλπ. Πάλι έχουν λάθος, γιατί η επανάσταση ανήκει στις κλασσικές ιστορικές περιπτώσεις που ενώ φαινομενικά αποτυχαίνουν στον απώτερο βραχυχρόνιο σκοπό τους, έχουν τελικά τεράστια επιρροή μακροχρόνια και τελικά επικρατούν στο βάθος του χρόνου. Η επανάσταση κράτησε τόσο όσο χρειαζόταν για να σκοτώσει τη γαλλική συντηρητική τάξη. Αν και η βασιλική παλινόρθωση πραγματοποιήθηκε τον 19ο αι, η αριστοκρατία δε μπόρεσε να αναστηθεί από το φέρετρο που οι επαναστάτες την τοποθέτησαν. Ο παλιός κόσμος (γαλλική μοναρχία και αριστοκρατία) πέθανε οριστικά τον 19ο αι. ,καθώς ο λαός δε ξέχασε ποτέ τα διδάγματα του 1789 και τις κατακτήσεις της γαλλικής επανάστασης.
Τέλος, πολλά λέγονται για τους γιακωβίνους και το Ναπολέοντα αλλά λίγα για τους υπόλοιπους επαναστάτες (λυσσασμένους, εμπερτιστές κλπ). Λογικό από την πλευρά της συντήρησης που παρουσιάζει την ιστορία σε μορφή που τη βολεύει. Όμως και από την πλευρά της αριστεράς υπάρχει μία άγνοια για τις αριστερές και αναρχικές ρίζες της Γαλλικής επανάστασης.
Όπως και να έχει η Γαλλική επανάσταση έχει να κάνει με την αριστερά και μάλιστα πολύ. Πρώτον γιατί επηρεάστηκε από τον ιδεολογικό ριζοσπαστισμό που χρόνια αργότερα θα εξελισσόταν σε μαρξισμό, σοσιαλισμό, αναρχισμό κλπ. Δεύτερον, γιατί η ίδια σαν γεγονός βοήθησε στη διαμόρφωση των προαναφερθέντων ιδεολογικών ρευμάτων. Ο Μαρξισμός επηρεάστηκε βαθύτατα από το Γιακωβινισμό (για να μη πούμε για το Λένιν). Ο Νετσάγιεφ θαύμαζε τον Ροβεσπιέρο. Ο Κροπότκιν τόνισε τη σημασία των αβράκωτων στο θρίαμβο της γαλλικής επανάστασης, καθώς όλα οφειλόταν στην αυθόρμητη μαχητικότητα του λαού στους δρόμους. Τέλος ο Μαμπέφ παιδί της γαλλικής επανάστασης και δημιουργός του «κινήματος των ίσων» από πολλούς θεωρείται ένας από τους πρώτους αναρχικούς.
Φαντάζομαι ότι πολλοί επαναστάτες δεν ήθελαν να ταυτιστούν με την περίοδο της τρομοκρατίας και γενικά με την αιματοχυσία της Γαλλικής επανάστασης (όπως για παράδειγμα ο Σορέλ). Πολλοί επίσης την καταδίκασαν γιατί άνοιξε το δρόμο στο Ναπολέοντα. Τέλος πολλοί τη θαυμάζουν για άλλους λόγους. Σκότωσε τη φεουδαρχία και άνοιξε το δρόμο στον καπιταλισμό.
Όπως και να έχει άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου για τον κόσμο της συντήρησης και της πλουτοκρατίας. Επίσης έθεσε ζητήματα (ελευθερία ,ισότητα, αδελφότητα) που ακόμα και τώρα δεν έχουν λυθεί. Έθεσε ερωτήσεις που περιμένουν ακόμα την απάντηση.
Με άλλα λόγια η Γαλλική επανάσταση ξεκίνησε κάτι που δεν έχει ολοκληρωθεί.
