Η κατεστραμμένη Ελευθερία της Κρήτης

Από ψηλά, από το Ακρωτήρι με τους Τάφους των Βενιζέλων, το βλέμμα φτάνει μέχρι πέρα στο Λιμάνι των Χανίων. Έχοντας αυτό υπ’ όψη του ένας γλύπτης του Παρελθόντος δημιούργησε, σ’ ένα τέτοιο ύψος χώρου, ένα τεράστιο άγαλμα. Όμως κάποιοι, με βίαιο τρόπο, κάνανε και το άγαλμα να γίνει Παρελθόν.

Το όνομα του γλύπτη δεν είναι γνωστό στις μέρες μας, αλλά ο  γλύπτης αυτός ήτανε πολύ γνωστός στις δικιές του μέρες. Λεγόταν Θωμάς Θωμόπουλος. Ο Θωμόπουλος μπορεί να γεννήθηκε το 1873 στη Σμύρνη, αλλά έχει ενδιαφέρον να πούμε ότι ήταν Κυπριακής καταγωγής. Όμως ούτε στη Σμύρνη, που γεννήθηκε, έμεινε. Η περιπέτεια της ζωής του τον έφερε τελικά στην Αθήνα του καιρού του στα τέσσερα του χρόνια, όπου έμελλε να σβήσει – μετά από εξήντα ακόμη, αλλά πάντοτε δημιουργικά χρόνια.

Όσο έζησε, είχε ζωή αφιερωμένη στην έμπνευση και στις Μούσες. Υπήρξε γλύπτης, ζωγράφος, και – παράλληλα – καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Προγενέστεροί του καθηγητές της Σχολής Τεχνών δάσκαλοί του ήτανε οι γνωστοί Γεώργιος Βρούτος στη γλυπτική και Νικηφόρος Λύτρας στη ζωγραφική. Όταν ήρθε η δική του σειρά, έγινε καθηγητής γλυπτικής της Σχολής Καλών Τεχνών. Οι σπουδές του, μετά την Αθήνα, τον είχανε φέρει στο Μόναχο, στην Φλωρεντία, στην Νάπολη, στη Ρώμη. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, έπαιξε σημαντικό ρόλο παράλληλα και στη ζωή και στην καλλιτεχνική αναγνώριση του Γιαννούλη Χαλεπά. Μέσα σε τριάντα χρόνια δημιούργησε πληθώρα έργων.

Φιλοτέχνησε προτομές, ανδριάντες, καθώς και μνημεία, που δείχνουν μέχρι σήμερα την ποικιλομορφία της σκέψης του και κυρίως της αντίληψής του. Για παράδειγμα, στην πλατεία των Τριών Ναυάρχων στην Πύλο, προς τιμή των τριών ναυάρχων που ηγήθηκαν του συμμαχικού στόλου στο Ναβαρίνο, δημιούργησε το 1933 ένα μνημείο, που στις  τρεις πλευρές του απεικονίζονται ανάγλυφα τα πρόσωπα και τα ονόματα των ναυάρχων. Κι εδώ βάζω το παράδειγμα της περαιτέρω αντίληψής του: Κανείς δεν έμαθε ποτέ ότι ο γλύπτης Θωμόπουλος επέλεξε το μνημείο του να συνοδεύεται εκατέρωθεν από δύο τοποθετημένα κανόνια, ένα ενετικό και ένα οθωμανικό, που να συμβολίζουν τις δυο σκλαβιές που έχει αφήσει πίσω του ο τόπος.

Γλύπτης λοιπόν με άγνωστο σήμερα όνομα, που όμως είναι αυτός που έχει δημιουργήσει γνωστές προτομές όπως του Διονυσίου Σολωμού στον Εθνικό Κήπο, του Εμμανουήλ Ξάνθου στην πλατεία Κολωνακίου (που επειδή ο κορυφαίος φιλικός καταγόταν από την Πάτμο, έγινε σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου και των Ιταλών που κατείχαν τότε τα Δωδεκάνησα), του Κώστα Κρυστάλλη στην Άρτα, του Παύλου Μελά στον τάφο του στην Καστοριά, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο ή και ανδριάντες όπως του Χαρίλαου Τρικούπη μπροστά στην Παλαιά Βουλή. Και μιας και αναφέραμε Βουλή των Ελλήνων, ο Θωμάς Θωμόπουλος είχε συνεργαστεί αρχικά με τον Μανώλη Λαζαρίδη για το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, που τελικά ανατέθηκε στον γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ. Για τέτοιου διαμετρήματος δημιουργό μιλάμε.

Κι όμως, όταν ανέλαβε να φιλοτεχνήσει το άγαλμα της Ελευθερίας που τοποθετήθηκε πολύ κοντά στον νιόσκαφτο ακόμα τάφο του Ελευθερίου Βενιζέλου, ψηλά στον Προφήτη Ηλία των Χανίων, γνωστό στους περισσότερους από εμάς σαν Ακρωτήρι, δεν φανταζότανε δύο γεγονότα που θα έρχονταν και που θα τον αφορούσαν.

Το πρώτο ότι το άγαλμα αυτό θα ήταν το κύκνειο άσμα του και ότι θα πέθαινε ο ίδιος στη χρονιά του εγκαινιασμού του, το 1937, στα εξηντατέσσερά του χρόνια. Το δεύτερο ότι το άγαλμα αυτό θα ζούσε μόνο τριαντατρία χρόνια, σαν την ηλικία του Αλέξανδρου ή του Χριστού, έχοντας το όνομα Ελευθερία της Κρήτης. Γιατί θα ανατιναζόταν το 1970 – όχι μόνο του αλλά μαζί με τη βάση του – από τους ανθρώπους του Δήμου Χανίων, επειδή, λέγεται, θα επιδίωκαν…ανάπλαση του χώρου!

Η δικαιολογία αυτή θα ήταν ένα ντροπιαστικό ψέμα και η απόδειξη θα βρισκότανε στα απομεινάρια του τεράστιου αγάλματος, που κείτονται μέχρι σήμερα εκεί δίπλα στον τάφο του Βενιζέλου, σαν μάρτυρες ελληνικής τραγωδίας. Γιατί λοιπόν δεν απομακρύνθηκαν κι αυτά, αφού θα το κάνανε για να υπάρξει…ανάπλαση του χώρου;

Ο γλύπτης Θωμάς Θωμόπουλος – που τότε ζούσε ακόμα και αναδείκνυε το άγαλμά του – δεν φανταζόταν τίποτα απ’ όλα αυτά, γιατί αντιπροσώπευε την Ελλάδα της δημιουργίας και της ζωής και όχι την Ελλάδα της καταστροφής και του θανάτου.

Η ιδέα του αγάλματος άρχισε με πρωτοπόρο τον δικηγόρο Ι. Ηλιάκη, που φαίνεται ότι είχε και την έμπνευση για την κατασκευή του. Και όπως αναφέρει ο ίδιος, το 1926 ζήτησε από τον Θωμόπουλο να του «κάμει παράσταση της Ελευθερίας να εκπηδά από εκρηγνυομένην οβίδα». Ο καθηγητής ανταποκρίθηκε στο αίτημα και παρά τις διάφορες γνώμες υιοθέτησε με ενθουσιασμό την ιδέα.

Ο αλλοπρόσαλλος όμως λόγος της καταστροφής του μετά από χρόνια ήταν ότι το επιβλητικό αυτό άγαλμα της Ελευθερίας της Κρήτης, που είχε αφιερωθεί στην επέτειο για την απελευθέρωση του νησιού από τους Τούρκους, απεικονιζόταν με τη μορφή της θεάς Αθηνάς, αλλά σαν αρχαϊκό ξόανο με γοργόνειο σύμβολο, στο δεξί χέρι δόρυ με ενσωμάτωση μινωικού διπλού πέλεκυ στην κορυφή του, με πόδια τυλιγμένα από φλόγες οβίδας και στεκότανε πάνω σε κλιμακωτή βάση, διακοσμημένη με ανάγλυφες παραστάσεις.

Είχε αδρά χαρακτηριστικά, ήταν επίτηδες τεράστιο, με ύψος που έφτανε τα δεκαεφτά μέτρα. Η επιδίωξή του δεν ήτανε ν’ αρέσει, αλλά να φαίνεται από μακρυά, και πιο συγκεκριμένα από το λιμάνι των Χανίων που βρισκόταν δυό χιλιόμετρα πιο κάτω. Θέλοντας έτσι να θυμίζει σ’ όλους ότι η Κρήτη είχε γίνει επιτέλους ελεύθερη και ότι η Μεγαλόνησος, με το παρουσιαστικό της Αθηνάς,  ήτανε πιά ελληνική επικράτεια.

Από την Αθηναΐδα Ξούθου όμως μαθαίνουμε για την τύχη του:

«Το άγαλμα της θεάς Αθηνάς ενόχλησε κάποιους. Έτσι, στα χρόνια της δικτατορίας (1967-74), όταν επικρατούσε το σύνθημα Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών (προσέξτε Χριστιανών) και με την δικαιολογία πως χτυπήθηκε από κεραυνό (ενώ διέθετε αλεξικέραυνο!), το έτος 1970 το άγαλμα και η βάση του ανατινάχτηκαν και απομακρύνθηκαν.

Ακόμη υπάρχουν τα θραύσματά του πεταγμένα σε παρακείμενο χώρο, ενώ άλλα χρησιμοποιήθηκαν ως κατασκευαστικό υλικό. Πρόκειται για ένα τραγικό συμβάν ανθελληνικού δόλου και νεοελληνικής εγκληματικής άγνοιας, που παραπέμπει στις εποχές της καταστροφής των αρχαίων ελληνικών ναών και αγαλμάτων και δηλώνει πόσο πολύ μισούν κάποιοι (ακόμη και σήμερα) την αρχαία Ελλάδα και οτιδήποτε την θυμίζει».

Ο Θωμόπουλος σκαρφαλωμένος δημιουργεί το πρόπλασμα της Ελευθερίας της Κρήτης

Σήμερα είμαστε συνηθισμένοι από μνημεία, ακόμα και στο κέντρο της ελληνικής πρωτεύουσας συμπεριλαμβανομένου και του ιστορικού κτιρίου του Πολυτεχνείου, που να βρίσκονται στο στόχαστρο βανδάλων. Και δεν μιλάμε μόνο για γκρεμίσματα. Την ίδια ντροπιαστική και αλγεινή αίσθηση προξενούν κι όταν κάποιοι γράφουνε συνθήματα στον τοίχο ενός μνημείου. Το ανάθεμα για την επίθεσή τους πέφτει σε μια μειοψηφία αγνώστων (έτσι το λέμε τώρα) που χαμογελούν με τα κατορθώματά τους αλλά και με τις αντιδράσεις που προκάλεσαν.

Τί συμβαίνει όμως όταν ο βανδαλισμός έχει τη βούλα του κράτους και την ανοχή των πολιτών; Γιατί αυτό είναι το θέμα που κάνει το αγανακτισμένο χέρι μου να γράφει αυτά που γράφει.

Πώς αλλιώς λέγεται, αν όχι βανδαλισμός, η εικόνα του κατεστραμμένου Αγάλματος της Ελευθερίας της Κρήτης που κείτεται στο Ακρωτήρι, πλάι στους τάφους των Βενιζέλων;

Ποιά Ελευθερία και ποιά Κρήτη υπάρχουν σ’ αυτά τα τεράστια κομμάτια που έχουν απομείνει διάσπαρτα «σαν σκουπίδια» στο ύψωμα, επειδή ο ίδιος ο επίσημος Δήμος Χανίων κάποτε ανατίναξε ένα άγαλμα-σύμβολο των αγώνων που έδωσαν οι Κρητικοί για την ελευθερία τους, μόνο και μόνο επειδή είχε την εικόνα της Αθηνάς και όχι του Χριστού όπως συμβαίνει στη Βραζιλία;

Γιατί ο Δήμος Χανίων έκανε το χατίρι κάποιων δήθεν Χριστιανών στην εποχή της δικτατορίας, που δεν είχανε καμιά διαφορά από τωρινούς φανατικούς, που επικαλούνται τάχα μου την πίστη τους και ανατινάζουν αεροπλάνα με τον εαυτό τους μέσα;

Γιατί κι εκείνοι που ενοχλήθηκαν το 1970 από την παρουσία της Αθηνάς (που οι προχωρημένοι Έλληνες της Αρχαιότητας την είχαν θεά της Σοφίας), δηλαδή υπάλληλοι του  Δήμου, άνθρωποι της Εκκλησίας, αλλά και ο τότε λαός των Χανίων και της Σιωπής, ανατινάχτηκαν μαζί του.

Το άγαλμα εκείνο, το τελευταίο του Θωμόπουλου που τίμησε με δημιουργήματα τη ζωή του, το άγαλμα εκείνο της Ελευθερίας της Κρήτης που είχε αποφασίσει να είναι ένα μεγάλο Αρχαϊκό Ξόανο της Αθηνάς, μας κάνει να σκεφτούμε. Είμαστε Βάνδαλοι της Αφρικής ή Έλληνες του Κόσμου (που κόσμος σημαίνει κόσμημα) με μια από τις ωραιότερες ονομασίες λαού, που μόνο με φανατισμούς δεν έχει να κάνει;

Αν διάβαζαν λίγο μέσα στην Ιστορία το ξεκίνημα του Χριστιανισμού τους, θα καταλάβαιναν γιατί κατέστρεψαν τη δικιά τους προσωπική ελευθερία πολύ πριν από ένα άγαλμα που λεγόταν Ελευθερία της Κρήτης:

«Διατάσσουμε όλα τα ιερά και οι ναοί τους (των Ελλήνων), όσα βρίσκονται ακόμα άθικτα, να καταστραφούν με διαταγή των τοπικών αρχών και να εξαγνιστούν με την ύψωση του σημείου της σεβαστής χριστιανικής θρησκείας. Αν με επαρκείς αποδείξεις, ενώπιον ικανού δικαστή, εμφανιστεί κάποιος που έχει παραβλέψει αυτόν τον νόμο, θα τιμωρηθεί με την ποινή του θανάτου». (Αυτοκράτορες Θεοδόσιος και Βαλεντιανός προς Ισίδωρον, Έπαρχο Πραιτωρίου, 14 Νοεμβρίου 435 μ.Χ.)
«Τέτοιου είδους πράξεις (λατρεία των ελλήνων θεών) εάν εξακολουθούν να συμβαίνουν (ή εάν καταγγελθεί ότι συμβαίνουν) ακόμα και σε κάποιο λιβάδι ή σπίτι, το λιβάδι ή το σπίτι αυτό θα προσαρτηθεί ταμείο των ιεροτάτων ανδρών (δηλαδή των Ιερέων της Χριστιανικής Εκκλησίας) ενώ ο ιδιοκτήτης τους, που έδωσε τη συγκατάθεσή του να μιανθεί ο τόπος, θα αποπεμφθεί από το (οποιοδήποτε) αξίωμά του, θα χάσει την περιουσία του και αφού υποστεί βασανισμό με μεταλλικά όργανα, θα οδηγηθεί σε διαρκή εξορία». (Ιουστινιάνειος Κώδικας 1.11.8. Παρεδόθη το 472 μ.Χ.)».

Δεν είναι τυχαίο ότι το τεράστιο άγαλμα καταστράφηκε μέσα στις μέρες μιας δικτατορίας, που καταδικάστηκε και για τον τρόμο προς τους απλούς πολίτες και για τους βασανισμούς της.

Το άγαλμα στους τάφους των δύο Βενιζέλων λίγο πριν την ανατίναξή του

Βέβαια, θέλοντας να έχουμε και την αντίθετη άποψη, παρουσιάζουμε εδώ την επίσημη εκδοχή της ανατίναξης του αγάλματος – που ισχυρίζεται, με την καθαρεύουσα γλώσσα τού τότε καιρού, ότι οι «ανήθικοι» ηθικοί αυτουργοί δεν ήταν ο Δήμος αλλά ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, ότι ο κεραυνός έδωσε την αρχή του τέλους σε μια κακή γλυπτική τεχνοτροπία κι ότι δήθεν ο λαός των Χανίων λυπήθηκε πολύ για την τύχη του.
Διαβάζουμε λοιπόν: «ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ – Συγκεκριμένως το άγαλμα της Ελευθερίας εστήθη εις ανάμνησιν του βομβαρδισμού του 1897 υπό μοίρας ξένων πολεμικών σκαφών ναυλοχούσης εις τον κόλπον Χανίων, και ο οποίος βομβαρδισμός είχεν ως σκοπόν την διάλυσιν τών εις την τοποθεσίαν του Προφήτου Ηλιού στρατοπεδευμένων Κρητών πατριωτών. Είναι γνωστή εις όλους η πλήρης αυταπαρνήσεως και μεγαλείου απάντησις των βομβαρδισθέντων. Ευθύς ως εθραύσθη ο κοντός (το κοντάρι) της σημαίας, ο πανύψηλος και μεγαλοπρεπής Καγιαλές ήρπασεν αυτήν και εστάθη όρθιος εν μέσω των εκρηγνυομένων βομβών, ανθρώπινος κοντός (κοντάρι) της σημαίας της Κρητικής Επαναστάσεως. Οι ναύαρχοι αντιληφθέντες την ηρωϊκήν πράξιν του Καγιαλέ,

διέκοψαν τον βομβαρδισμόν. ΤΟ ΑΓΑΛΜΑ – Το άγαλμα εφιλοτεχνήθη υπό του αειμνήστου γλύπτου Θωμοπούλου με χρήματα συλλεγέντα διά πανελληνίου εράνου, πρόεδρος δε της επιτροπής εράνου ήτο ο συμπολίτης Ι. Ηλιάκης, τέως Γενικός Διοικητής Μακεδονίας. Εις την θέσιν όπου ευρίσκετο (ο Καγιαλές), ετοποθετήθη το άγαλμα το έτος 1937, επεκρίθη δε δριμύτατα η τεχνοτροπία του από διαφόρους ειδικούς και μή, με αποτέλεσμα να αποθάνη, ως λέγεται, από την στενοχωρίαν του ο γλύπτης Θωμόπουλος. Μετά από αυτό το γεγονός, ο ΕΟΤ κατεδάφισε τελικά το Άγαλμα, γεγονός που προκάλεσε τη γενική δυσαρέσκεια των Χανιωτών, τα κομμάτια του έμεναν σε παραπλήσιο χώρο στον Προφήτη Ηλία για χρόνια, πολλά από αυτά χάθηκαν, άγνωστο πώς…»

Όπως βλέπουμε, λέει ότι η δουλειά του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού είναι να γκρεμίζει αγάλματα.

Τελικά, σήμερα, στη θέση περίπου που υψωνόταν η πολύπαθη Ελευθερία της Κρήτης, βρίσκεται πάνω σε τοποθετημένο βράχο το μπρούτζινο άγαλμα του Καγιαλέ. Παρά τη σύντομη αναφορά το ονόματός του πιο πάνω, αξίζει να ξαναπούμε τί είναι για την Ελευθερία της Κρήτης αυτός ο επαναστάτης, που έκανε το κορμί του κοντάρι σημαίας:

«Ξημέρωμα του 1897 η Κρήτη «βράζει» από τις θηριωδίες των Τούρκων. Οι Κρητικοί αποφασίζουν να κηρύξουν την Ένωση με την μητέρα Ελλάδα. Στον Προφήτη Ηλία του Ακρωτηρίου Χανίων Κρήτης οχυρώνονται οι επαναστάτες και υψώνουν την ελληνική σημαία, που τους την έδωσε ο ύπαρχος του θωρηκτού «Ύδρα» Κωνσταντίνος Κανάρης, εγγονός του αξέχαστου πυρπολητή. Εκτός από τους Τούρκους, έχουν να αντιμετωπίσουν και την αντίδραση των Μεγάλων Δυνάμεων (Ιταλίας, Γαλλίας, Αυστρίας, Γερμανίας, Αγγλίας και Ρωσίας), που στις 9 Φεβρουαρίου 1897, ξεκινούν σφοδρό βομβαρδισμό. Μία από τις οβίδες χτυπάει και καταρρίπτει τον ιστό με την ελληνική σημαία. Ο οπλίτης Σπύρος Καγιαλές-Καγιαλεδάκης με μεγάλο κίνδυνο της ζωής του πετάγεται μέσα στην πύρινη κόλαση του βομβαρδισμού, ξαναστήνει τον ιστό. Μια νέα οβίδα θρυμματίζει τον ιστό και ρίχνει κάτω την σημαία. Τότε συνέβη κάτι το ανεπανάληπτο: Ο Καγιαλές αρπάζει την σημαία και την ανυψώνει, κάνοντας το ίδιο του το σώμα κοντάρι! Μόλις οι ναύαρχοι του ενωμένου στόλου είδαν με τα κιάλια ότι η ελληνική σημαία και πάλι κυματίζει με κοντάρι έναν… επαναστάτη, δεν πίστευαν στα μάτια τους και αμήχανοι διέταξαν παύση πυρός. Το στρατόπεδο δονείται από ζητωκραυγές και πανηγυρισμούς. Ζητωκραυγές και χειροκροτήματα ακούγονται πλέον όχι μόνο από τα ελληνικά, αλλά και από τα ιταλικά και από τα γαλλικά πλοία! Ο Ιταλός επικεφαλής του στόλου των Μεγάλων Δυνάμεων υποναύαρχος Κανεβάρο γράφει στα απομνημονεύματά του: «Η ανύψωση της σημαίας με αυτόν τον τόσο ηρωικό τρόπο, αποτέλεσε μια στιγμή της ζωής μου που δεν θα λησμονήσω ποτέ». Όπως διηγήθηκε αργότερα ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που πρωτοστατούσε στα γεγονότα της εποχής,  ο ναύαρχος Κανεβάρο του είχε πει πως έμεινε άναυδος από θαυμασμό για την ωραία αυτή και κατ’ εξοχήν ηρωική πράξη του Καγιαλέ, που εκείνη ακριβώς την ημέρα νίκησε – στην κυριολεξία – την ευρωπαϊκή διπλωματία. Όχι μόνο γιατί προκάλεσε την άμεση παύση του βομβαρδισμού του Ακρωτηρίου, αλλά και προκάλεσε την υποβολή από τους ναυάρχους ευνοϊκών εισηγήσεων προς τις κυβερνήσεις τους. Με αποτέλεσμα, μετά από λίγους μήνες, να κερδίσει η Κρήτη την Αυτονομία της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία – που προηγήθηκε της Ένωσής της με την Ελλάδα. Η πρώτη θετική εξέλιξη «προαναγγέλθηκε» δύο μέρες μετά την ηρωική, όσο και μοναδική στην Ιστορία, πράξη του Σπύρου Καγιαλέ – Καγιαλεδάκη, με την Προκήρυξη των Ναυάρχων του ενωμένου στόλου Ιταλίας, Γαλλίας, Αυστρίας, Γερμανίας, Αγγλίας και Ρωσίας».

Γι’ αυτό, το άγαλμα του Καγιαλέ είναι η καλύτερη διάδοχη απεικόνιση στη θέση του κατεστραμμένου αγάλματος της Ελευθερίας της Κρήτης.

Δεν θα τα ανέφερα όλα αυτά, αν δεν θύμιζαν σε όλους μας όχι μόνο την ανατιναγμένη Ελευθερία της Κρήτης, αλλά και πόσο – μετά τον Καποδίστρια – στα διακόσια χρόνια της δήθεν ελευθερίας μας «στραβά αρμενίζουμε» χωρίς παιδεία, χωρίς αντίληψη, χωρίς πυξίδα. Αυτό το άρθρο – καταγγελία προς το Πουθενά – πρέπει να το αφιερώσω σ’ έναν φίλο μου, που μας έδωσε το έναυσμα να μάθουμε γι’ αυτό το ξεχασμένο θέμα. Φέρει το ψευδώνυμο Μπάμπης ο Επικούρειος και του ζητάω να κάνει το κλείσιμο με δικά του λόγια:

«Άραγε τι εννοούμε με την λέξη Ελευθερία; Μήπως η πραγματική – και σε όλη της τη διάσταση – βρίσκεται, κατά τον Πλάτωνα, στον Κόσμο των Ιδεών; Και κατά τους Θρησκευόμενους, σε μια άλλη φανταστική ζωή; Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε γι’ αυτήν την ασαφή έννοια. Έννοια, που πολεμήσαμε για να την αποκτήσουμε, αν την αποκτήσαμε. Γιατί στο πίσω μέρος του μυαλού τους, εκτός απ’ αυτό το σύνθημα, «Ελευθερία», πολεμήσανε οι Κρητικοί για την ανεξαρτησία της πατρίδας τους που δεν ήταν μόνο η Κρήτη, αλλά η Ελλάδα. Πολεμήσανε το 1821 για να ξαναλέμε εμείς ότι είμαστε Έλληνες, με όλο το μεγαλείο που κρύβει αυτή η λέξη. Κι εκείνο που θέλαμε και θέλουμε είναι μια πατρίδα που δεν θα σε πληγώνει».

Πλήθος κόσμου στα πρώτα χρόνια γύρω από το άγαλμα