Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο, έλεγε η Arendt, δεν προέρχεται από ανθρώπους που επιλέγουν να είναι κακοί. Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά. Από ανθρώπους που, βλέποντας τα πράγματα μονομερώς, μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, κάνουν αδιανόητα πράγματα, θεωρώντας τα προφανή και κανονικά.
Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα, πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα.
Αυτή είναι η διαδικασία, με την οποία άσχημες, εξευτελιστικές, δολοφονικές, απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως «ο τρόπος που γίνονται τα πράγματα».
Αυτό το φαινόμενο η Arendt το ονόμασε «η κοινοτοπία του κακού».
Η Χάνα Άρεντ μιλούσε βεβαίως για τα ναζιστικά εγκλήματα, όμως άραγε και στην περίπτωση των βασανιστηρίων του Βαγγέλη Γιακουμάκη, με έναν παρόμοιο τρόπο δράστες αλλά και παθητικοί θεατές, δεν κανονικοποίησαν τη βία που ασκούνταν από πολλούς ενάντια σε ένα μιλώντας για “πλάκα”;
Πώς αλλιώς να εξηγήσεις ότι για κάποιους μάρτυρες στη δίκη που βρίσκεται σε εξέλιξη οι ξυλοδαρμοί, οι πράξεις εξευτελισμού, οι πράξεις που έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή του Βαγγέλη Γιακουμάκη επρόκειτο για “πλάκες” και δεν ήταν τίποτα άλλο παρά “πειράγματα στο πλαίσιο της φιλικής σχέσης στην παρέα”;
Ο παραμορφωτικός φακός της πραγματικότητας που μετατρέπει τους ξυλοδαρμούς και τη βία σε “πλάκα” είναι “η κοινοτοπία του κακού”.
Για όσους γνωρίζουν το πείραμα του Miligram στο Yale -στο πλαίσιο του οποίου ένας απλός άνθρωπος βασανίζει προς χάριν ενός στημένου πειράματος ένα συνάνθρωπό του, χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες των πράξεών του- ή το πείραμα των κρατουμένων του Stanford, η σημασία της κοινοτοπίας του κακού της Arendt είναι εξαιρετικά ευκρινής.
Παράδειγμα για την ίδια είναι η περίπτωση του συνταγματάρχη των SS και επικεφαλής του γραφείου των εβραϊκών υποθέσεων, Adolf Eichmann.
Ο Eichmann θεωρείται ο «αρχιτέκτονας» της εξολόθρευσης έξι εκατομμυρίων εβραίων κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος. H δίκη του Eichmann στην Ιερουσαλήμ το 1961 (μετά την απαγωγή του από τη Μοσάντ) αποτελεί το κεντρικό θέμα της επικαιρότητας της εποχής, το οποίο η Arendt καλύπτει ως ανταποκρίτρια του αμερικανικού περιοδικού The New Yorker.
Αυτό που διαπιστώνει και καταγράφει στα άρθρα της κι αργότερα στο βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού (1963), είναι ότι δεν πρόκειται για ένα διεστραμμένο σαδιστή και σατανικό δολοφόνο, όπως ο καθένας θα νόμιζε.
Ο Eichmann δεν ήταν για την Arendt παρά η ενσωμάτωση της κοινοτοπίας του κακού: ένας σχολαστικός γραφειοκράτης, ένας υποτελής του Τρίτου Ράιχ που δεν είχε τη διανοητική ικανότητα να σκεφτεί καν τις συνέπειες των πράξεών του. Όχι επειδή ήταν ηλίθιος ή τρελός, αλλά επειδή ήταν εγκλωβισμένος σε έναν ορισμένο τρόπο σκέψης, που τον εμπόδιζε να δει καθαρά. Τον εμπόδιζε να αναλογιστεί τις επιπτώσεις και την ηθική διάσταση των εγκλημάτων του, πράγμα που γινόταν φανερό ακόμα και στον τρόπο που υπερασπιζόταν τον εαυτό του στη δίκη.
Αυτή ακριβώς η συνθήκη συνιστά για την Arendt ένα κλισέ, το οποίο μπορεί να προκαλέσει χειρότερα δεινά ακόμα και από το εσκεμμένο «κακό».
Το πρόβλημα με τον Eichmann είναι ότι πάντα υπήρχαν και ακόμα υπάρχουν πολλοί σαν αυτόν, απίστευτα φυσιολογικοί άνθρωποι, οι οποίοι λόγω της αδυναμίας τους να σκεφτούν εκτός του προκαθορισμένου πλαισίου, μπορεί να προκαλέσουν ανεπανόρθωτο κακό στην πορεία της ανθρωπότητας.
Το πρόβλημα με όσους παρακολουθούσαν τα βασανιστήρια στον Γιακουμάκη, το πρόβλημα ίσως και με τους βασανιστές του ήταν ότι προκάλεσαν ανεπανόρθωτο κακό εγκλωβισμένοι σε ένα ορισμένο τρόπο σκέψης που τους εμπόδιζε να δουν καθαρά.
Όλα ήταν στα πλαίσια μιας “πλάκας”
Με πληροφορίες από το άρθρο της Παναγιώτας Ψυχογιού.