Δημήτριος Ανυφαντακης, MSc, PhD
Γενικός Ιατρός
Διευθυντής Κέντρου Υγείας Κισσάμου
Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης
Η ιστορία της κρητικής διατροφής ξεκινά από πολύ παλιά και από ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών φαίνεται πως οι αρχαίοι Κρήτες και οι Μινωίτες κατανάλωναν τα ίδια σχεδόν προϊόντα που καταναλώνονται και σήμερα. Στα δε ανάκτορα της μινωικής εποχής βρέθηκαν μεγάλα πιθάρια που χρησιμοποιούνταν για ελαιόλαδο, δημητριακά, όσπρια και μέλι. [1]
Αυτή η παράδοση της Κρήτης, που διατήρησε έναν πυρήνα από προϊόντα που καταναλώνονται μέχρι τις μέρες μας βασισμένα σε φυσικές και ανεπεξέργαστες τροφές, έγινε το επίκεντρο μιας από τις σημαντικότερες διεθνείς μελέτες διατροφής και υγείας. Η Μελέτη των Επτά Χωρών που πραγματοποιήθηκε μεταξύ άλλων και στην Κρήτη στις αρχές της δεκαετίας του ’60, είναι ιστορικά η πρώτη σημαντική επιστημονική μελέτη που διερευνά τη διατροφή και τον τρόπο ζωής σε σχέση με τις καρδιαγγειακές παθήσεις, τη στεφανιαία νόσο και άλλα προβλήματα υγείας. Τα αποτελέσματά της ανέδειξαν τα οφέλη της κρητικής διατροφής, καθώς οι Κρητικοί συμμετέχοντες παρουσίασαν το χαμηλότερο ποσοστό θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα και το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής.
Το διαιτολόγιο των Κρητικών την δεκαετία του ’60 περιελάβανε ελαιόλαδο, λαχανικά, φρούτα, όσπρια, ανεπεξέργαστα δημητριακά, ψάρια και γαλακτοκομικά, ενώ χαμηλή ήταν η κατανάλωση κόκκινου κρέατος (όχι πάνω από δύο φορές τον μήνα) και γλυκών (σπάνια). Το μέλι και το κρασί είχαν θέση στην διατροφή τους, χωρίς όμως υπερβολές.
Η διατροφική σύνθεση της Μεσογειακής και Κρητικής διατροφής, με χαμηλή περιεκτικότητα σε κορεσμένα λιπαρά και χοληστερόλη, βοήθησε στην αποδυνάμωση των παραγόντων κινδύνου που επιβαρύνουν την καρδιαγγειακή υγεία. Οι μελέτες έδειξαν ότι η προσήλωση σε αυτές τις διατροφικές πρακτικές μείωνε τον κίνδυνο ανάπτυξης στεφανιαίας νόσου κατά περίπου 40% και τον κίνδυνο καρδιαγγειακής θνησιμότητας κατά 30% σε μεσήλικες και ηλικιωμένους.
Ο πληθυσμός της Κρήτης είχε τους λιγότερους θανάτους από έμφραγμα του μυοκαρδίου, καρκίνους και άνοια, σε σύγκριση με όλους τους υπόλοιπους πληθυσμούς από τις 7 χώρες της μελέτης. Μακροπρόθεσμα ο πληθυσμός της Κρήτης είχε το υψηλότερο ποσοστό επιζώντων σε σύγκριση με τους άλλους πληθυσμούς, ενώ οι Κρήτες είχαν επίσης το χαμηλότερο βάρος σώματος σε σύγκριση με τις άλλες χώρες.
Μετά από τη μελέτη των Επτά Χωρών, μία σημαντική έρευνα στο θέμα της Κρητικής διατροφής είναι η μελέτη Lyon Heart (Lyon Diet Heart Study). Για τη μελέτη αυτή, 605 ασθενείς που είχαν υποστεί έμφραγμα του μυοκαρδίου χωρίστηκαν τυχαία σε δύο ομάδες : η μία ομάδα ακολουθούσε μία δίαιτα μεσογειακού τύπου και η άλλη ομάδα ακολούθησε μία διατροφή προτεινόμενη από την American Heart Association. Και οι δύο ακολουθούσαν την ενδεδειγμένη φαρμακευτική αγωγή. Έπειτα από διάστημα τεσσάρων ετών, η ομάδα που ακολουθούσε τη διατροφή μεσογειακού τύπου παρουσίασε μια μείωση κατά 70% στους θανάτους από καρδιά καθώς και στα μη θανατηφόρα εμφράγματα του μυοκαρδίου.
Με τις παραπάνω έρευνες επιβεβαιώθηκε η αξία της παραδοσιακής μεσογειακής διατροφής, που διατηρούνταν από την αρχαιότητα και προσέφερε έναν φυσικό τρόπο προστασίας της υγείας.
Η διατροφή ως έκφραση πολιτιστικής ταυτότητας
Ωστόσο, η διατροφή δεν αποτελεί μόνο βιολογική ανάγκη, αλλά και έκφραση πολιτιστικής ταυτότητας και θρησκευτικής πίστης, καθώς αντικατοπτρίζει τις αξίες και τις παραδόσεις του κάθε λαού. Η υιοθέτηση και η τήρηση των παραδόσεων, θρησκευτικών και μη χαρακτήριζε την ελληνική κοινωνία κατά την περίοδο που πραγματοποιήθηκε η Μελέτη των Επτά Χωρών τη δεκαετία του 1960. Συνεπώς οι διατροφικές συνήθειες των Κρητικών της εποχής εκείνης ήταν στενά συνυφασμένες με την τήρηση των διατροφικών κανόνων της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας. Μάλιστα, μια σχετικά πρόσφατη μελέτη των Καφάτος και συν. έδειξε ότι η παραδοσιακή Κρητική δίαιτα η οποία ήταν το αντικείμενο της έρευνας κατά τη διάρκεια της Μελέτης των Επτά Χωρών τη δεκαετία του 1960, δε διέφερε σχεδόν καθόλου από την αυστηρότερη δίαιτα των μοναχών.
Η μελέτη των Καφάτος και συν. έδειξε ότι τόσο στην παραδοσιακή κρητική δίαιτα όσο και στη νηστειακή δίαιτα, όπως αυτή συστήνεται από την Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία, καταναλώνονται μεγάλες ποσότητες φρούτων, λαχανικών και οσπρίων, ενώ υπάρχει αυξημένη πρόσληψη φυτικών ινών και αντιοξειδωτικών βιταμινών, καθώς και χαμηλή πρόσληψη κορεσμένων λιπαρών οξέων.
Από τις παραδοσιακές διατροφικές συνήθειες στη σύγχρονη κοινωνία
Στις μέρες μας ο τρόπος ζωής έχει μεταβληθεί ριζικά, απομακρύνοντας πολλούς από τις παραδοσιακές διατροφικές συνήθειες και οδηγώντας σε αυξημένη κατανάλωση επεξεργασμένων και έτοιμων τροφών. H δραστική αλλαγή του σύγχρονου τρόπου ζωής, η μείωση του ελεύθερου χρόνου, η μετεξέλιξη της οικογενειακής δομής και η επακόλουθη υιοθέτηση νέων διατροφικών συνηθειών, που οδηγούν στην κατανάλωση έτοιμου και τυποποιημένου φαγητού, είναι μια από τις πιο σοβαρές προκλήσεις για τη Δημόσια Υγεία στις μέρες μας.
Δυστυχώς μετά τη δεκαετία του ’80 οι νεότερες γενιές αύξησαν την κατανάλωση κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος ενώ λαμβάνουν 15-17% κορεσμένο λίπος ημερησίως. Τα οινοπνευματώδη ποτά και τα τρόφιμα υψηλής ενεργειακής πυκνότητας τετραπλασίασαν τα ποσοστά υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών τις τελευταίες δεκαετίες. Ο επιπολασμός του σακχαρώδη διαβήτη υπολογίζεται στην Ελλάδα σε 6,1%, ενώ μέχρι το 2025 εκτιμάται ότι θα φτάσει το 7,3%.
Εκτός από τις αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, σημειώνεται και σημαντική μείωση της καθημερινής σωματικής δραστηριότητας, ενώ η χώρα μας κατατάσσεται στα υψηλότερα ποσοστά καπνιστών στην Ευρώπη. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, που συχνά χαρακτηρίζεται από καθιστική εργασία και έλλειψη φυσικής άσκησης, σε συνδυασμό με τις ανθυγιεινές συνήθειες όπως το κάπνισμα, εντείνει τον κίνδυνο για σοβαρά προβλήματα υγείας. Έτσι, οι παραδοσιακές διατροφικές συνήθειες και ο ενεργός τρόπος ζωής που κάποτε προστάτευαν την υγεία φαίνεται να έχουν εγκαταλειφθεί, θέτοντας νέες προκλήσεις για την πρόληψη και αντιμετώπιση χρόνιων παθήσεων στη χώρα μας.
Η Επίδραση Ανθυγιεινών Διατροφικών Επιλογών στην ψυχική Υγεία
Τα δεδομένα για τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών στην Ελλάδα το 2008 αποκαλύπτουν ανησυχητικές τάσεις, με 1 στα 4 παιδιά ηλικίας 3-18 ετών να είναι υπέρβαρο ή παχύσαρκο. Οι διατροφικές τους επιλογές περιλαμβάνουν αυξημένη κατανάλωση γλυκών και έτοιμων προϊόντων στο πρωινό, μειωμένη πρόσληψη λαχανικών και συχνή κατανάλωση επεξεργασμένων σνακ, όπως γαριδάκια και πατατάκια, ενώ παρατηρείται και η τάση να παραλείπουν εντελώς το πρωινό. Οι συνήθειες αυτές έχουν άμεση επίδραση στην κοινωνικοσυναισθηματική ζωή των παιδιών, καθώς η διατροφή επηρεάζει τη σωματική και ψυχική υγεία.
Επανασύνδεση με τις Παραδοσιακές Διατροφικές Συνήθειες
Η διατροφή που βασίζεται σε αυξημένη κατανάλωση φυτικών τροφών και περιορισμό ζωικών προϊόντων συμβάλλει σημαντικά στη μείωση των επιπέδων λιπιδίων στο αίμα, κυρίως της ολικής και της LDL χοληστερόλης, ενώ βοηθά στον έλεγχο του σωματικού βάρους χωρίς να αυξάνει τον κίνδυνο για υπέρταση, ανεπάρκεια βιταμινών Α και Ε, ή σιδηροπενική αναιμία. Παράλληλα, η τήρηση αυτής της διατροφής συσχετίζεται με αυξημένα επίπεδα ω-3 λιπαρών οξέων το οποίο έχει θετική επίδραση στην ψυχική υγεία, καθώς συνδέεται με μειωμένες πιθανότητες εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων.
Αναλογιστείτε για λίγο τις διατροφικές συνήθειες των παππούδων και των γιαγιάδων σας. Θυμηθείτε τι έτρωγαν, πώς και κάθε πότε. Ποιες ήταν οι βασικές τροφές στο τραπέζι τους; Ίσως ήταν πιο απλές, φυσικές, και βασισμένες στα προϊόντα της εποχής και της περιοχής τους. Η νηστεία ήταν για πολλούς ένα σταθερό κομμάτι του έτους, ενώ μόνο οι γιορτές συνοδεύονταν από ιδιαίτερα εδέσματα. Ανακαλώντας τις διατροφικές τους συνήθειες, μπορούμε να ανακαλύψουμε τα πρότυπα υγιεινής διατροφής που σήμερα αναζητούμε και να αντλήσουμε έμπνευση από έναν τρόπο ζωής που σεβάστηκε την παράδοση, την εποχικότητα και τη θρησκευτική πίστη, ικανοποιώντας παράλληλα τόσο τις σωματικές όσο και τις πνευματικές μας ανάγκες.
Βιβλιογραφικές αναφορές
1.(Darcque, P., Poursat J., Touchais G., Treuil R., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου. Καρδαμίτσα, Αθήνα: 2015.) Darcque, 2015, 525-527.
- https://www.moh.gov.gr/articles/news/1417-pagkosmia-hmera-diatrofhs
- Keys A, Menotti A, Karvonen MJ, Aravanis C, Blackburn H, Buzina R, Djordjevic BS, Dontas AS, Fidanza F, Keys MH, et al. The diet and 15-year death rate in the seven countries study. Am J Epidemiol. 1986 Dec;124(6):903-15
- de Lorgeril M, Salen P, Martin JL, Monjaud I, Delaye J, Mamelle N. Mediterranean diet, traditional risk factors, and the rate of cardiovascular complications after myocardial infarction: final report of the Lyon Diet Heart Study. Circulation. 1999 Feb 16;99(6):779-85.
[1] Darcque, 2015, 525-527.
***(Darcque, P., Poursat J., Touchais G., Treuil R., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου. Καρδαμίτσα, Αθήνα: 2015.)
