Του Γιώργου Στάμκου *
Ταξιδεύοντας στη βαλκανική ενδοχώρα εδώ και σχεδόν τρεις δεκαετίες παντού συναντούσα την εικόνα μιας εγκαταλελλειμένης, σχεδόν έρημης, υπαίθρου, που μαράζωνε χρόνο με τον χρόνο.
Τα τελευταία χρόνια ωστόσο παρατήρησα ότι και τα περισσότερα πεδινά χωριά των Βαλκανίων, που κάποτε έσφιζαν από ζωή, άρχισαν κι αυτά να ερημώνονται, να μετατρέπονται σε άτυπα γηροκομεία, όπως συνέβαινε παλαιότερα και με τα ορεινά χωριά. Παντού τα δημοτικά σχολεία κλείνουν, ενώ οι θάνατοι είναι αυξημένοι κατά 20-30% σε σχέση με πριν από τρεις δεκαετίες. Αυτή είναι η εικόνα που κυριαρχεί στα Βαλκάνια εδώ και δεκαετίες. Μια πραγματική «λευκή πανούκλα», όπως εύστοχα την έχουν χαρακτηρίσει οι δημοσιογράφοι.
Η αμείλικτη «γλώσσα των αριθμών»
Όλες οι βαλκανικές χώρεςυφίστανται πλέον μια δημογραφική καθίζηση. Άλλες ξεκίνησαν τη δημογραφική τους τελμάτωση από τη δεκαετία του 1970 (Κροατία, Σερβία), άλλες από τη δεκαετία του 1980 (Ελλάδα), οι περισσότερες από τη δεκαετία του 1990 (Βουλγαρία, Ρουμανία, Βοσνία, Αλβανία, π.Γ.Δ.Μ.), ενώ το τελευταίο «κάστρο γονιμότητας» στα Βαλκάνια, το Κόσοβο, έπεσε από το 2011 και μετά. Η γλώσσα των αριθμών είναι αμείλικτη. Η πιο «δυτική» χώρα των Βαλκανίων, η Κροατία, είδε τον πληθυσμό της να πέφτει από τα 4,785 εκ. κατοίκους το 1991 (έτος της ανεξαρτησίας της από τη Γιουγκοσλαβία) σε 4,150 το 2018, ενώ οι προβλέψεις κάνουν λόγο για ένα πληθυσμό μόλις 3,1 εκ. κατοίκων το 2050.
Η γειτονική Βοσνία & Ερζεγοβίνη, που γνώρισε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο (1992-1995), είχε μια πληθυσμιακή μείωση από 4,400 εκ. κατοίκους το 1991 σε 3,500 εκ. το 2016 και έπεται συνέχεια. Η Σερβία (χωρίς το Κόσοβο) είδε τον πληθυσμό της να μειώνεται από 7,835 εκ. το 1991 σε 7 εκ. σήμερα, παρόλο που την ίδια περίοδο υποδέχθηκε σχεδόν μισό εκατομμύριο Σέρβους πρόσφυγες από τις άλλες χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Αλλά και η μεγαλύτερη βαλκανική χώρα, η Ρουμανία, δεν απέφυγε την ίδια δημογραφική μοίρα καθώς ο πληθυσμός της μειώθηκε από 22,750 εκ. το 1991 σε 19,6 εκ. το 2017, έχοντας μια καθαρή υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων κατά -65.000 το χρόνο.
Η χειρότερη πάντως περίπτωση βαλκανικής χώρας που καταρρέει δημογραφικά αποτελεί η γειτονική μας Βουλγαρία η οποία είδε τον πληθυσμό της από 9 εκατομμύρια που ήταν το 1989 να κατρακυλά στα 6,950 εκ. σήμερα, ενώ οι προβλέψεις κάνουν λόγο για έναν πληθυσμό 5,3 εκ. το 2060. Στη σημερινή Βουλγαρία των χαμηλών φορολογικών συντελεστών, όπου όλα γενικώς «είναι φθηνά», το εκπληκτικό 75,6% των νοικοκυριών δεν έχει ούτε ένα παιδί κάτω των 16 ετών, ενώ ο πληθυσμός της χώρας συνεχίζει να μειώνεται κατά 45.000 ανθρώπους ετησίως, δηλαδή όσο μια μεγάλη επαρχιακή πόλη. Κι όλα αυτά χωρίς να συμβεί κανένας πόλεμος, όπως στη γειτονική Γιουγκοσλαβία, ούτε κάποια μεγάλη οικονομική ή πολιτική καταστροφή, παρά μόνον η μετάβαση από τον κομουνισμό στον καπιταλισμό, όπως άλλωστε συνέβη και σε όλες τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Τέλος στην Ελλάδα η οικονομική κρίση επιτάχυνε τη δημογραφική καθίζιση και τη μετανάστευση προς το εξωτερικό κι έτσι ο πληθυσμός της χώρας μας έπεσε από 11,2 εκ. το 2010 σε 10,7 το 2018, και οι προβλέψεις κάνουν λόγο για έναν πληθυσμό 9,5 εκατομμυρίων το 2050 και για 7,6 εκ. ως το 2080, γερασμένων στη μεγάλη τους πλειοψηφία.
Υποφέρουν και οι μουσουλμάνοι
Κι αν υποθέτετε πως αυτή η δημογραφική καθίζιση αφορά μονάχα τις χώρες, που κατοικούνται κυρίως από χριστιανικούς πληθυσμούς, και όχι κι εκείνες που κατοικούνται κυρίως από μουσουλμανικούς πληθυσμούς, τότε, με βάση και τα τελευταία στατιστικά στοιχεία, θα πρέπει να αναθεωρήσετε τις απόψεις σας. Η Αλβανία (60% μουσουλμάνοι) είχε μια πληθυσμιακή μείωση της τάξεως του μισού εκατομμυρίων ανθρώπων από το 1991 (3,250 εκ.) ως το 2018 (2,750 εκ.) και επέται συνέχεια καθώς ο δείκτης γεννητικότητας στη χώρα έπεσε στα 1,54 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας, ενώ απαιτείται δείκτης 2,1 για να παραμείνει ο πληθυσμός σταθερός.
Αλλά και το Κόσοβο, κατοικημένο κατά 90% από Αλβανούς μουσουλμάνους, το οποίο θεωρούνταν επί δεκαετίες πως είχε προσκυνήσει τη «βαλκανική θεά της γονιμότητας», καθώς ο πληθυσμός του τετραπλασιάστηκε από το 1921 ως το 1991, βιώνει κι αυτό μια αργή αλλά σταθερή πληθυσμιακή συρρίκνωση. Η πιο νεανική περιοχή της Ευρώπης (το 50% του πληθυσμού είναι κάτω των 28 ετών) είδε τον πληθυσμό της να μειώνεται από τα 2,185 εκ. το 1991 σε 1,750 εκ, σήμερα και έπεται συνέχεια, καθώς η μετανάστευση νεαρών Κοσοβάρων προς την Ευρώπη συνεχίζεται ακάθεκτη. Τέλος πρέπει να σημειωθεί πως και το ευρωπαϊκό τμήμα της Τουρκίας, η ανατολική Θράκη, υφίσταται εδώ και δύο δεκαετίες παρόμοια δημογραφική τελμάτωση, με δείκτη γεννητικότητας αρκετά κάτω του 2,1 και βλέπει τον πληθυσμό αρκετών νομών της να μειώνεται.
Χάνουμε ένα εκατομμύριο Βαλκάνιους κάθε δύο χρόνια
Συνολικά υπολογίζεται πως οι βαλκανικές χώρες μαζί με την Ελλάδα (εκτός Τουρκίας της οποίας μόνο το 5% του εδάφους βρίσκεται στα Βαλκάνια), χάνουν κάθε χρόνο περίπου 250.000 κατοίκους, μόνον από την υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων και χωρίς να υπολογιστεί η διαρροή των Βαλκάνιων μεταναστών προς το εξωτερικό, η οποία κάποιες χρονιές ξεπερνούσε το μισό εκατομμύριο ετησίως. Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων οδήγεί σε μείωση του βαλκανικού πληθυσμού κατά πέντε εκατομμύρια περίπου ανά δεκαετία ή μια Ελλάδα κάθε είκοσι χρόνια. Τέτοιες πληθυσμιακές απώλειες η περιοχή μας δεν είχε ούτε κατά τη διάρκεια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Και φυσικά ο πληθυσμός που παραμένει στα Βαλκάνια είναι χαμηλότερων δεξιοτήτων και μορφωτικού επιπέδου, αλλά και πολύ πιο γερασμένος. Αυτή η κατάσταση χαρακτηρίζεται εύστοχα από τους δημογράφους των Βαλκανίων ως «λευκή πανούκλα».
Πολλοί στα Βαλκάνια αντιδρούν έντονα στους μετανάστες και στους πρόσφυγεςξεχνώντας πως το μεγαλύτερο πρόβλημα των χωρών της χερσονήσου μας δεν ήταν ποτέ οι ξένοι πρόσφυγες και μετανάστες που ήθελαν να εγκατασταθούν σε αυτά και να τα ενισχύσουν δημογραφικά, αλλά οι ίδιοι οι Βαλκάνιοι που αναγκάζονταν ιστορικά να μεταναστεύσουν μαζικά στο εξωτερικό για «καλύτερη ζωή». Τα Βαλκάνια υπέφεραν ιστορικά από τη μετανάστευση των νέων τους και τη «διαρροή εγκεφάλων» και όχι από το αντίθετο. Όλες οι χώρες της περιοχής μας αιμορραγούν για αυτόν τον λόγο, δημογραφικά αλλά και οικονομικά, και ατενίζουν όλο και πιο ζοφερά το υποθηκευμένο μέλλον τους, αυξάνοντας έτσι την ανασφάλεια και οδηγώντας σε μια παρατεταμένη κρίση, την οποία και εκμεταλλεύονται εθνικιστές και εθνολαϊκιστές για τα πολιτικά τους συμφέροντα.
Το βαλκανικό «Τείχος των Δακρύων»
Στις 17 Οκτωβρίου 2017, μέσα σε μερικές μόνον ώρες, στήθηκε ένα αυτοσχέδιο «Τείχος των Δακρύων» στο κέντρο της Μπάνια Λούκα, της άτυπης πρωτεύουσας της Σερβικής Δημοκρατίας (Republika Srpska), της διαιρεμένης Βοσνίας & Ερζεγοβίνης. Σύντομα το «τείχος» αυτό καλύφθηκε από εκατοντάδες ονόματα που έφυγαν, δημιουργώντας ένα εφήμερο μνημείο προς τιμήν μιας κοινότητας που κινδυνεύει να εξαφανιστεί, καθώς δεκάδες μέλη της, κυρίως νέοι, μεταναστεύουν καθημερινά ή αυτοεξορίζονται προς το εξωτερικό, αναζητώντας πάντα μια «καλύτερη ζωή». Πρόκειται για μια μαζική έξοδο, καθώς οι νέοι των Βαλκανίων έχουν χάσει πλέον κάθε ελπίδα για αλλαγή και δεν βλέπουν λόγους για να παραμείνουν στον τόπο τους, όπου επικρατεί πολιτική αστάθεια, διαφθορά και νεποτισμός και μόνιμη οικονομική καχεξία.
Όλες οι χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης, είτε είναι μέλη της Ε.Ε. είτε όχι, υποφέρουν εδώ και δεκαετίες από μια διαρκώς επιδεινούμενη δημογραφική κρίση, όπου, εκτός από την αυξανόμενη υπεροχή των θανάτων έναντι των γεννήσεων, παρατηρείται και μια μαζική μετανάστευση των κατοίκων τους προς το εξωτερικό. Χάνοντας τους πιο νέους και πιο μορφωμένους κατοίκους τους, τα Βαλκάνια βλέπουν το μέλλον τους υποθηκευμένο, γερασμένο και οικονομικά καχεκτικό. Αυτή η ανασφάλεια και η παρατεταμένη κρίση ταυτότητας πυροδοτεί ακόμη περισσότερο τον εθνικισμό στους ενανπομείναντες Βαλκάνιους, που στρέφονται ο ένας εναντίον των άλλων ή εναντίον μειονοτήτων και άλλων ομάδων αποδιοπόμπευσης, όπως είναι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, αντί να συνεργαστούν για να αντιμετωπίσουν από κοινού το πρόβλημα στη ρίζα τους.
Η λύση;
Η λύση στο πολυπαραγοντικό δημογραφικό πρόβλημα των Βαλκανίων είναι επίσης πολυπαραγοντική. Απαιτούνται πολιτική σταθερότητα, δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, καταπολέμηση της διαφθοράς, της γραφειοκρατίας και της αναξιοκρατίας και, φυσικά, επιτάχυνση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης, για την αντιμετώπιση της ενδημικής ανεργίας και της φτώχειας. Με αυτόν τον τρόπο θα ανακοπεί το ρεύμα μετανάστευσης προς το εξωτερικό και θα αρχίσει μάλιστα κι ένα κύμα παλλινόστησης, καθώς πολλοί νέοι των Βαλκανίων θα ήθελαν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους αν οι συνθήκες εκεί βελτιωθούν προς το καλύτερο.
Απαιτείται επίσης μια γενναιόδωρη δημογραφική πολιτική τόνωσης της γεννητικότητας, όχι μόνον μέσω επιδομάτων αλλά και άλλων κινήτρων στα νέα ζευγάρια, ώστε να αποκτήσουν περισσότερα παιδιά. Τέλος απαιτείται και μια ορθολογική μεταναστευτική πολιτική, που θα επιτρέψει τα δημογραφικά αποψιλωμένα Βαλκάνια να ενσωματώσουν ομαλά μετανάστες και νεοφερμένους, ώστε να τους αξιοποιήσουν κυρίως στον οικονομικό τομέα για τόνωση της ανάπτυξης. Προπαντώς όμως απαιτείται συνεργασία μεταξύ των βαλκανικών χωρών σε πνεύμα αλληλεγγύης και συνανάπτυξης και όχι στείρος εθνικιστικός ανταγωνισμός, που οδηγεί νομοτελειακά τους λαούς από ήττα σε ήττα λες και είναι το πεπρωμένο τους…
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.