«... Αι γερμανικαί αρχαί διά του αρχαιολόγου Dr von Schonebeck, πρώτον, είτα δε διά του καθ. Kraiker επίεζον και συνέθλιβον την αρχαιολογικήν υπηρεσίαν του ελληνικού κράτους, άλλοτε μεν ίνα προστατεύωσιν αρχαιοκαπήλους, άλλοτε δε ίνα συγκαλύψωσι καταστροφάς υπό στρατιωτικών ομάδων προξενηθείσας, άλλοτε ίνα μη δυνηθή το κράτος να παρακολουθήση τυχαίαν ανεύρεσιν αρχαίων και την ενέργειαν στρατιωτικών έργων και άλλοτε ίνα αρνηθώσιν εις το κράτος το δικαίωμα της ασκήσεως κυριότητος επί των ανεσκαμμένων αρχαιοτήτων…»*
Αρχαιολόγοι και εργαζόμενοι στα μουσεία της χώρας μας προχώρησαν την περίοδο της γερμανικής κατοχής με αυτοθυσία στην «απόκρυψη» σημαντικών αρχαιοτήτων των μεγάλων μουσείων, γεγονός που συντέλεσε στη διάσωσή τους. Ωστόσο, χιλιάδες ευρήματα απ’ όλη την Ελλάδα δεν έγινε δυνατό να διασωθούν από την αρπακτική διάθεση των στρατευμάτων κατοχής και εκλάπησαν μεθοδικά από τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, καθώς και μέσω μιας σειράς παράνομων ανασκαφών. Τα ανυπολόγιστης αξίας πολιτιστικά αγαθά μεταφέρθηκαν παρανόμως εκτός Ελλάδας και σήμερα βρίσκονται στην Γερμανία και αλλού. Με αφορμή την ημερίδα με θέμα «Η αρπαγή των αρχαιοτήτων στην Κατοχή και ο αγώνας για την επιστροφή τους» που διοργανώθηκε στην Παλαιά Βουλή, από το Εθνικό Συμβούλιο Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα και τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων, το Tvxs συνομίλησε με την πρόεδρο του ΣΕΑ, Τούλα Μαρκέτου.
– Υπάρχει καταγραφή των έργων τα οποία εκλάπησαν και των μουσείων που λεηλατήθηκαν;
Βεβαίως. Υπάρχει μία καταγραφή η οποία έγινε πολύ γρήγορα κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Οι συνάδελφοι μας την περίοδο εκείνη, με επικεφαλής τον Χρήστο Καρούζο, διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και ακαδημαϊκό και τον Μαρίνο Καλλιγά, έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, κατόπιν διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης και άλλους συναδέλφους, τον αείμνηστο Νικόλαο Ζαφειρόπουλο -ηγετικές φυσιογνωμίες, σεβάσμιες, σημαντικές μορφές της Αρχαιολογίας- κατέγραφαν τις ζημίες κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Μάλιστα, η τότε Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων, που υπαγόταν στο Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας, εξέδωσε το 1946 από το Εθνικό Τυπογραφείο ένα βιβλίο (το οποίο υπάρχει και στο διαδίκτυο υπό τη μορφή pdf) με τίτλο «Ζημίαι των αρχαιοτήτων εκ του πολέμου και των στρατευμάτων κατοχής». Γιατί δεν ήταν μόνο οι Γερμανοί, κανείς δεν σέβεται τις αρχαιότητες στον πόλεμο, εδώ δεν σέβεται την ανθρώπινη ζωή. Βεβαίως καταγράφηκαν τα μεγάλα και σημαντικά ευρήματα- παραμένει άγνωστο τι περιείχαν κιβώτια που έφευγαν από διάφορα μουσεία, ούτε ξέρουμε που πήγαν. Είναι πάρα πολύ δύσκολο να επαναπατριστούν όλα. Και ο λόγος είναι ότι δεν βρίσκονται σε μουσεία. Υπάρχουν και σε σπίτια…
– Εννοείτε, ιδιωτικές συλλογές;
… Ναι, αλλά και σε σπίτια ανθρώπων οι παππούδες των οποίων άρπαξαν αρχαιότητες. Ένα παράδειγμα είναι το Μουσείο της Ελευσίνας στο οποίο μπήκαν μέσα -σοβαροί άνθρωποι υποτίθεται- και άρπαζαν αρχαία. Εννοώ, πρόσωπα τα οποία βρίσκονταν υπό καθεστώς προστασίας σε σχέση με τους Γερμανούς. Παράλληλα, ήταν και οι λαθρανασκαφές, για τις οποίες δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τι βρήκαν, το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι έγιναν. Και έγιναν σε πάρα πολλές περιοχές. Πώς είναι δυνατόν να τα βρούμε όλα αυτά όταν: Στην Αίγινα έσκαβε ένας Γερμανός αρχαιολόγος, ο Βάλτερ, που γέμισε 4 – 5 κιβώτια με ευρήματα -αυτό γνωρίζουμε. Κάποια τα παρέδωσε στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, κάποια μας δόθηκαν, άλλα χάθηκαν. Το 1941 γίνεται διάρρηξη του Μουσείου Θήβας, πρόκειται για γεγονός καταγεγραμμένο. Στην Τανάγρα, στη Χαιρώνεια, στην Ερέτρια, στις Μυκήνες, έκαναν ανασκαφές σε γνωστές αρχαιολογικές θέσεις, στα Κύθηρα -ξέρουμε, για παράδειγμα ότι είχαν πάρει έναν μαρμάρινο λέοντα από το λόφο Καστρί**- στο Θέρμο, ένα επίσης γνωστός γεγονός είναι η αρπαγή γλυπτού από την πλατεία Δικαστηρίων στη Θεσσαλονίκη, στη Σάμο… Σε όλα αυτά προστίθενται οι καταστροφές των μουσείων από βομβαρδισμούς -χαρακτηριστική περίπτωση το Μουσείο Ηρακλείου το οποίο είχε εκκενωθεί. Οι συνάδελφοι τότε εκκένωναν τα μουσεία, παρά την απαγόρευση από το καθεστώς Κατοχής, καθώς ήθελε τα έργα για δικούς του, ιδεολογικούς λόγους.
– Η πιο γνωστή ιστορία διάσωσης και απόκρυψης ήταν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο λίγες εβδομάδες πριν από την Κατοχή.
Ναι, μία ιστορία που έγινε ντοκιμαντέρ και τεκμηριώνεται επίσης από φωτογραφικό υλικό, όπως το στιγμιότυπο με το άγαλμα του Ποσειδώνα της Μήλου. Καταλαβαίνετε τις συνθήκες υπό τις οποίες γίνονταν αυτά. Τόσο λίγοι αρχαιολόγοι να έχουν ξεκινήσει έναν αγώνα απόκρυψης των αρχαιοτήτων, άλλοι όπως στο Εθνικό Αρχαιολογικό ανοίγοντας λάκκους για να τις κρύψουν, άλλοι αναζητώντας προστασία σε υπόγεια, όπως στο Μουσείο Ηρακλείου, άλλοι σε θησαυροφυλάκια τραπεζών, άλλοι σε σπηλιές…. Με πόσο σθένος, ομοψυχία και αγωνιστικότητα οι συνάδελφοι μας τότε κατάφεραν να διασώσουν τους θησαυρούς αυτούς -συχνά βοηθούσαν και οι φύλακες- συχνά με κίνδυνο της ζωής τους.
-Για την Ακρόπολη, το πλέον εμβληματικό μνημείο, και λαμβάνοντας υπόψιν ότι οι Γερμανοί είχαν κάνει κατάληψη στον Βράχο, οι μαρτυρίες για αρπαγές είναι γνωστές, παρότι τα γλυπτά του παλαιού Μουσείου Ακρόπολης είχαν διασκορπιστεί σε κρύπτες.
Ναι και ακριβώς γι’ αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντική και συγκινητική η μέρα αυτή για εμάς, που υπό την αιγίδα της Βουλής των Ελλήνων, παρουσία και του Μανώλη Γλέζου, μαζί με το Εθνικό Συμβούλιο Διεκδίκησης των Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα, στο ιστορικό κτίριο της Παλαιάς Βουλής συναντιόμαστε και συνεχίζουμε τον αγώνα των συναδέλφων μας. Στόχος της ημερίδας είναι να θυμηθούμε και να συζητήσουμε τί έγινε τότε και πώς θα συνεχίσουμε από δω και πέρα. Και πιστεύω ότι θα είναι μία ευκαιρία επανεκκίνησης σε μία συγκυρία κατά την οποία πολύ κοντά μας μαίνονται πόλεμοι και καταστρέφονται αρχαιότητες. Όπως στο Αφρίν της Συρίας, για το οποίο ο ΣΕΑ εξέδωσε σχετική ανακοίνωση, όπως το 2015, όταν οι τζιχαντιστές αποκεφάλισαν τον Σύρο αρχαιολόγο και τέως διευθυντή του αρχαιολογικού χώρου της Παλμύρας, Χαλέντ αλ Ασάαντ, επειδή αρνούνταν να αποκαλύψει την τοποθεσία των κρυμμένων θησαυρών στην αρχαία πόλη. Ο πόλεμος δεν έχει έλεος. Ούτε Μνημεία Unesco σέβεται, ούτε υπάρχει περίπτωση ποτέ να αποζημιωθούν όλα αυτά. Οι καταστροφές είναι μη αναστρέψιμες, όπως και οι ανθρώπινες ζωές που χάνονται. Μέσα στο σκοτάδι που μας περιβάλλει και στην άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη, είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι κάποιοι απόγονοι των Γερμανών επιστρέφουν αρχαιότητες, όπως η περίπτωση του Γερμανού πολίτη, ο οποίος παρέδωσε οικειοθελώς μία ακέραια κύλικα Κλασικής περιόδου στην Ελληνική Πρεσβεία στο Βερολίνο. Μετά το τέλος του Πολέμου έχουν καταγραφεί πάνω από 20 υποθέσεις επαναπατρισμού.
-Σε επίπεδο θεσμικό πώς σκεφτόμαστε να τα διεκδικήσουμε;
Αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο, καθώς όπως είπαμε, δεν γνωρίζουμε πού βρίσκονται και επιπλέον, είναι πάρα πολλά τα μέτωπα. Υπάρχει η διάθεση των μουσείων να μας ενημερώνουν. Και βέβαια, προσπαθούμε -θυμίζω ότι υπάρχει αρμόδια Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών- να το θεμελιώσουμε νομικά. Ελπίζω ότι στο μέλλον θα έχουμε αποτελέσματα. Στόχος είναι εντοπίσουμε τις αρχαιότητες και να τις ταυτίσουμε.
-Οι Γερμανοί αρχαιολόγοι;
Υπάρχουν πολλοί προοδευτικοί συνάδελφοι οι οποίοι είναι στο πλάι μας. Δεν είναι όπως τότε που το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο είχε τον φοβερό και τρομερό Βάλτερ Βρέντε, ο οποίος ήταν υψηλόβαθμος αξιωματούχος του ναζιστικού κόμματος και έφερε όλα τα χαρακτηριστικά της ιδεολογίας του. Είναι συνεργάτες, φίλοι, γράφουμε συχνά μαζί άρθρα. Αλλά, εάν πρόκειται για έργα που παραμένουν κρυμμένα δεν ξέρω πόσο μπορούν να βοηθήσουν.
* Από τους πρώτους μήνες της Κατοχής επέκτειναν τη δράση τους στην Ελλάδα με παραρτήματά τους η Ειδική Στρατιωτική Υπηρεσία για την Προστασία της Τέχνης, η λεγόμενη Kunstschutz, με επικεφαλής τον αρχαιολόγο δρ Hans Ulrich von Schoenebeck, και το Ίδρυμα Rosenberg με εκπρόσωπο τον λοχαγό Herman von Ingram. Οι δύο αυτοί φορείς είχαν ως κύριο σκοπό την επέμβαση στα πολιτιστικά πράγματα της κάθε κατεχόμενης χώρας. Το Ίδρυμα Rosenberg στην Ελλάδα, όσον αφορά στα αρχαιολογικά πράγματα, ενδιαφερόταν κυρίως για ανασκαφές. Αυτές διενεργούνταν χωρίς την άδεια των ελληνικών αρχών και έγιναν με σκοπό, μεταξύ άλλων, την τεκμηρίωση ιδεολογικών ακροβατισμών σχετικά με την καταγωγή των ινδοευρωπαϊκών φύλων [….] Βεβαίως λειτουργούσε πάντα στην Ελλάδα από το 1874 και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.
** Ο Λέων των Κυθήρων, γλυπτό των αρχαϊκών χρόνων, είχε αφαιρεθεί από τον Γερμανό Στρατιωτικό Διοικητή του νησιού και απεστάλη στη Γερμανία. Εντοπίστηκε το 1952 και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1957.