Του Πάνου Ξηρουχάκη
Ο Μαρξ είχε αποκαλέσει τη θρησκεία σαν το όπιο του λαού. Οι μαρξιστές αλλά και οι αναρχικοί θεωρούσαν την εκκλησία και το ιερατείο σαν εχθρό της ταξικής επανάστασης και φυσικό σύμμαχο του κράτους. Ο Βασιλιάς έβρισκε διαχρονικά τη δικαιολόγηση της εξουσίας του στις θεϊκές επιταγές μέσω του εκάστοτε ιερατείου. Ήταν ο επίγειος εκπρόσωπος του θεού, όπως βεβαίωνε η εκκλησία. Πίστη στο θεό συνεπαγόταν και υποταγή στην εξουσία.
Πριν όμως το διαφωτισμό και την αποδέσμευση της σκέψης από το θείο, τα πάντα περιστρεφόταν γύρω από το θεό. Το ίδιο και η επανάσταση. Έβρισκε τη δικαίωση της μέσα από τη θρησκεία. Άλλωστε σε περιόδους οικονομικής παρακμής τα επαναστατικά θρησκευτικά κινήματα αυξανόταν ραγδαία. Οι επαναστάτες πίστευαν ότι ο Θεός δε μπορεί να είναι τόσο κακός και να δικαιώνει την αδικία. O φτωχός λαός ξεσηκωνόταν και στο όνομα της δικαιοσύνης και των θείων επιταγών αναζητούσε τον τερματισμό της βάρβαρης εξουσίας.
Ένα μεγάλο ερώτημα που απασχολεί τους ιστορικούς είναι κατά πόσο οι θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές είχαν καθαρά πολιτικά κίνητρα και χρησιμοποιούσαν τη θρησκεία για να ενδυναμώσουν τις θέσεις τους ή το αντίθετο. Ένα κλασικό παράδειγμα αποτελεί ο φαραώ της Αιγύπτου Ακενατόν, ο ιδρυτής της πρώτης μονοθεϊστικής θρησκείας. Ο Ακενατόν λοιπόν κατάργησε τον πολυθεϊσμό και καθιέρωσε τη λατρεία του θεού ήλιου του οποίου ήταν ο μόνος αντιπρόσωπος επί της γης με αποτέλεσμα να συγκρουστεί βίαια με το ιερατείο των παλιών θεών. Ήθελε ο Ακενατόν να χτυπήσει το πανίσχυρο ιερατείου που έκανε μέχρι τότε τη ζωή των φαραώ δύσκολη και γι’ αυτό κατάργησε τη θρησκεία τους και δημιούργησε τη δική του που μπορούσε νε ελέγχει? Ή μήπως πράγματι πίστεψε στον ένα και αληθινό θεό και σαν αποτέλεσμα ακολούθησε η πολιτική σύγκρουση με το θρησκευτικό κατεστημένο? Ή μήπως και τα δύο ενδεχόμενα ισχύουν και αλληλοσυμπληρώνονται? Άλλωστε όπως ήδη υποστηρίξαμε, η σκέψη αποδεσμεύτηκε ουσιαστικά από το θείο μετά τον Ευρωπαϊκό διαφωτισμό.
Ο Ακενατόν βέβαια δεν ήταν επαναστάτης με την έννοια του ταξικού πολέμου. Άλλωστε πολλοί θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές, αν και αρχικά επιτέθηκαν στην εξουσία, στη συνέχεια ενσωματώθηκαν από το σύστημα και γίνανε στυλοβάτες του. Η ιστορία όμως έχει να επιδείξει πολλές ταξικές συγκρούσεις που φορούσαν θρησκευτικό μανδύα και επιτέθηκαν ολοκληρωτικά στην εξουσία. Σε αυτά τα ιστορικά παραδείγματα, κάποιος μπορεί να βρει τους προδρόμους του μαρξισμού αλλά και του αναρχισμού. Τέτοια λοιπόν ιστορικά γεγονότα υπάρχουν άφθονα. Εμείς θα παρουσιάσουμε στο παρών άρθρο μόνο κάποια απ’ αυτά που θεωρήσαμε ενδεικτικά: τις χιλιαστικές εξεγέρσεις του μεσαίωνα και των χρόνων της μεταρρύθμισης αλλά και κάποιες εξεγέρσεις του 19ου αι. που είχαν έντονο το θρησκευτικό στοιχείο.
ΧΙΛΙΑΣΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ
Ο χιλιασμός αποτελεί μια χριστιανική δοξασία που σε γενικές γραμμές υπόσχεται την έλευση μίας χρυσής εποχής που θα βάλει τέλος στη μιζέρια και στα βάσανα («παράδεισος επί της γης»). Ιδιαίτερα σημαντικά υπήρξαν τα χιλιαστικά κινήματα που εμφανίστηκαν στις αρχές της προηγούμενης χιλιετίας και κορυφώθηκαν τον 16ο αι. Τα κινήματα αυτά εμφανίστηκαν σε περιόδους κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών. Επίσης γνώρισαν εξάρσεις σε εποχές λιμού ή μεγάλης πείνας όπου οι φτωχοί, εξαιτίας της άθλιας κατάστασης τους, πέθαιναν μαζικά.
Οι φτωχοί και οι αδύναμοι αναζητούσαν σε τέτοιες περιόδους μία διέξοδο από την επίγεια κόλαση. Ήταν απολύτως λογικό λοιπόν, οι υποστηρικτές αυτών των κινημάτων να προέρχονται κυρίως από τα κατώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα. Βέβαια οι χιλιαστές δεν ήταν αποκλειστικά φτωχοί, καθώς αρκετοί πλούσιοι και ευγενείς προσχώρησαν σε αυτά τα ανατρεπτικά κινήματα.
Ο χιλιασμός του μεσαίωνα και της εποχής της μεταρρύθμισης ήταν κατά βάση (αν και όχι πάντα) επαναστατικός. Πολλοί υποστηρίζουν ότι οι χιλιαστές επαναστάτες, εμφορούνταν από τις αρχές της κοινωνικής επανάστασης και ότι υπήρξαν πρόδρομοι των κομμουνιστών και των αναρχικών. Πράγματι τόσο στο μεσαίωνα όσο και στα χρόνια της μεταρρύθμισης, υπάρχουν αρκετά παραδείγματα χιλιαστικών εξεγέρσεων που διάθεταν επαναστατικό περιεχόμενο και επιτέθηκαν σε κράτος, εκκλησία και ατομική ιδιοκτησία με τελικό σκοπό την εγκαθίδρυση του επίγειου παραδείσου.
ΤΟΜΑΣ ΜΙΝΣΤΕΡ
Ξεκίνησε σαν θρησκευτικός μεταρρυθμιστής όπως ο Λούθηρος και είχε σπάνια θεολογική μόρφωση. Στη συνέχεια και σε αντίθεση με το Λούθηρο μετατράπηκε σε υποστηρικτή της βίαιης εξέγερσης αποσκοπώντας σε μια θρησκευτική και συνάμα κοινωνική επανάσταση. Ίδρυσε την «Ένωση της Θείας Βούλησης» που είχε σαν στόχο τη λαϊκή θεοκρατία και την κοινοκτημοσύνη. Τον Μάρτιο του 1525 όταν ξέσπασε η εξέγερση των χωρικών στη Βοημία και Θουριγγία (Κεντρική Ευρώπη), ο Μίνστερ κατατάχτηκε και πολέμησε μαζί τους για να θανατωθεί μετά την ήττα της εξέγερσης. Οι επαναστατικές του προτροπές «Εμπρός ενάντια τους όσο καίει ακόμα η φωτιά» ή «Γκρεμίστε τους από τον πύργο τους» τον κατατάσσουν στους προδρόμους της βίαιης ταξικής επανάστασης.
ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΑΝΑΒΑΠΤΙΣΤΩΝ
Εμφανίστηκε την ίδια περίπου περίοδο. Αν και περιείχε πολλά ανομοιογενή στοιχεία, κοινή συνισταμένη υπήρξε η άρνηση του κράτους και της εκκλησίας. Οι αναβαπτιστές έδρασαν στην Ελβετία, την Γερμανία και τις κάτω Χώρες. Η μεγαλύτερη τους επιτυχία υπήρξε η κατάληψη της πόλης Μύνστερ στην Βεστφαλία το 1535. Αρχηγός των επαναστατών ήταν ο Γιαν Μάθους ο οποίος πέθανε στη διάρκεια της πολιορκίας από το στρατό του επισκόπου. Τον διαδέχτηκε ο Ιώαννης από το Λέυντεν. Στη διάρκεια της κατάληψης οι αναβαπτιστές πίστευαν ότι η πόλη θα γινόταν η Νέα Ιερουσαλήμ και ότι ο υπόλοιπος κόσμος θα καταστρεφόταν. Οι επαναστάτες έκαψαν όλα τα αρχεία συμβολαίων και χρεογράφων, δηλαδή τα νομοθετικά αποδεικτικά και σύμβολα της ατομικής ιδιοκτησίας. Εφάρμοσαν κομμουνιστές αρχές στα αναγκαία αγαθά και έκαψαν τα βιβλία σαν αντιχριστιανικά. Φυσικά η κατάληψη έληξε σύντομα, καθώς η επίσημε εκκλησία κατατρόπωσε τους επαναστάτες και ο ηγέτης Ιωάννης από το Λέυντεν θανατώθηκε.
Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ
Τομάζο Καμπανέλα
Ο Καμπανέλα υπήρξε ένας σημαντικός ιταλός φιλόσοφος που πήγε κόντρα με το αριστοτελικό εκκλησιαστικό κατεστημένο της εποχής. Οι πολιτικές του απόψεις έχουν αρκετό ενδιαφέρον. Ο Καμπανέλα κήρυσσε για το έτος του 1600 τη δημιουργία μίας κοινωνίας που θα βασίζεται στην κοινοκτημοσύνη. Κατηγορήθηκε για συνομωσία ενάντια στο ισπανικό στέμμα και για τις ιδέες του έμεινε φυλακή 27 χρόνια.
Εκεί έγραψε το σημαντικότερο έργο του. Μιλάμε βέβαια για την «Πόλη του Ήλιου» (1602). Σε αυτό το έργο ο Καμπανέλα περιγράφει μία πόλη όπου θα εφαρμοζόταν η κοινοτική ζωή. Η πόλη αυτή θα διοικούνταν θεοκρατικά. Το έργο αυτό θεωρείται προδρομικό των ουτοπικών σοσιαλιστών του 19ου αι.
Τα παραπάνω κινήματα, αν και πνίγηκαν στο αίμα, κατάφεραν να έχουν τον αντίκτυπο τους στην πολιτική και κοινωνική σκέψη του μέλλοντος. Οι Μαρξιστές (και όχι μόνο) τα μελέτησαν εμβριθώς και πήραν πολύτιμα συμπεράσματα. Στην τέχνη η επιρροή ήταν εξίσου μεγάλη. «Το όνομα του Ρόδου» του Ουμπέρτο Έκο είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο Ράινερ Βέρνερ Φασπίντερ γύρισε το «Ταξίδι στο Νικλασχάουζερ» το 1970. Η ταινία αυτή αφορά τη ζωή του Χανς Μπεμ. Στις 24/3/1476 ο βοσκός Χανς Μπεμ υποστήριξε ότι του φανερώθηκε η Παναγία και άρχισε να κηρύσσει την κοινωνική επανάσταση. Στο Νικλασχάουζερ συγκεντρώθηκαν μέχρι και 30000 οπαδοί του που έβλεπαν σε αυτόν τον νέο μεσσία. Τελικά θανατώθηκε από τον επίσκοπο.
VOODOO
Ας πάρουμε τα πράματα από την αρχή. Το Voodoo είναι η επίσημη θρησκεία της Αϊτής, όπως την μετέφεραν οι Αφρικανοί σκλάβοι στις Δυτικές Ινδίες. Σε στρατιωτικό επίπεδο το Voodoo θα παίξει σημαντικό ρόλο στην επανάσταση κατά των Γάλλων αποικιοκρατών το 1791. Η Γαλλική επανάσταση του 1789 έχει αποδυναμώσει τις αποικιακές δυνάμεις που βρίσκονται εκεί. Επίσης οι μιγάδες και οι μαύροι δούλοι βλέπουν ότι η διακήρυξη της Γαλλικής επανάστασης για ισότητα και ελευθερία δεν τους περιλαμβάνει. Ο λαός είναι έτοιμος να εξεγερθεί.
Το 1791 γίνεται μία σημαντική τελετή Vodou στην οποία όλοι οι παρευρισκόμενοι δεσμεύτηκαν στον αγώνα για την ελευθερία. Έτσι ξεκίνησε η επανάσταση. Ο Γαλλικός στρατός είχε να αντιμετωπίσει ένα ανορθόδοξο εχθρό. Τις νύχτες οι Αϊτινοί τελούσαν το vodou και ξεχυνόταν κατά του γαλλικού στρατού. Ο Ναπολέοντας έστειλε τον επαναστατικό του στρατό το 1804. Οι Αϊτινοί συνέχισαν την εξέγερση. Έγιναν ακρότητες και από τις δύο πλευρές. Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της εποχής υπήρξαν πολύ βίαια και είχαν χαρακτηριστικά ολοκληρωτικού πολέμου. Το αντίστοιχο αντάρτικο των Ισπανών απέναντι στον Ναπολέοντα λίγα χρόνια μετά θα σόκαρε επίσης τους πάντες. Το ίδιο και η ελληνική επανάσταση του 1821. Στους παραπάνω εθνικοαπελευθερωτικούς πολέμους καμία από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές (κατακτητής και εξεγερμένος) δεν έδειχνε έλεος στους αμάχους και τους αιχμαλώτους. Η Δημοκρατία της Αϊτής χαιρέτισε την Ελληνική Επανάσταση το 1821 και ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο που αναγνώρισε το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος.
Το 1915, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, οι ΗΠΑ εισέβαλαν στην Αϊτή. Οι Αϊτινοί δεν αποδέχονται στην πλειοψηφία τους τη νέα κατοχή. Γίνονται εξεγέρσεις και το κλίμα είναι για χρόνια τεταμένο. Οι αμερικάνοι στρατιώτες ενοχλούνταν επίσης από τις τελετές vodou όπως και από τα ζόμπι…
Tα Ζόμπι είναι χαρακτήρες στις τελετές του vodou. Πιο συγκεκριμένα στα πλαίσια της θρησκευτικής τελετής τα ζόμπι είναι ναρκωμένοι πιστοί, τα οποία ο ιερέας “ξυπνάει” από το θάνατο και τα καθοδηγεί (στην πραγματικότητα τους επανέφερε από την κωματώδη κατάσταση). Συνεπώς το όλο σκηνικό συμβόλιζε την επερχόμενη Ανάσταση νεκρών. Το ζόμπι χαρακτηρίζεται από την έλλειψη δικής τους βούλησης. Η φήμη ότι τα ζόμπι είναι πραγματικοί νεκροί που αναστήθηκαν δεν αργεί να διαδοθεί. Οι αμερικάνοι είναι σοκαρισμένοι από έναν εχθρικό και κατακτημένο πολιτισμό που δεν μπορούν και δε θέλουν να κατανοήσουν.To vodou φαντάζει για εκείνους σαν η εχθρική θρησκεία ενός κατακτημένου λαού που δεν του αρέσει και πολύ η αμερικάνικη κατοχή.
Ο πολεμικός και πολιτικός τρόμος πολλές φορές εξάγεται στην τέχνη παίρνοντας άλλα χαρακτηριστικά (φαντασία, τρόμος, ερωτισμός κλπ), ενώ η πηγή που δημιούργησε αρχικά αυτόν τον τρόμο (εξέγερση, ρατσισμός, πόλεμος κλπ) εξοβελίζεται για εμπορικούς λόγους. Όπως οι γιαπωνέζοι μετέτρεψαν τον τρόμο της Χιροσίμας στις ταινίες καταστροφής Γκοτζίλα, έτσι και οι Αμερικανοί μετουσίωσαν τον φόβο τους από την «περιπέτεια» της Αιτής, στις ταινίες τρόμου με Zombies. Στις ταινίες αυτές υπάρχει έντονο το στοιχείο του ερωτισμού, ενώ δε γίνονται αναφορές σε πολιτικά θέματα.
Ο πρώτος που αποδέσμευσε τη μυθολογία των ζόμπι από το vodou (και κατά συνέπεια την Αιτή) είναι ο Ρομέρο στο «Νύχτα των Ζωντανών νεκρών» (1969). Από εδώ και πέρα τα ζόμπι είναι οι ζωντανοί νεκροί ενός μετααποκαλυπτικού χάους. Δεν παύουν όμως να έχουν έναν παράδοξα επαναστατικό ρόλο που φαίνεται πιο έντονα στη δεύτερη ταινία της κινηματογραφικής σειράς του Ρομέρο για τους ζωντανούς νεκρούς, το cult «The dawn of the Zombies».
Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΩΝ
Το 1890 οι συνθηκολογημένοι Σιου ζουν σε άθλιους καταυλισμούς που ελέγχονται από την Αμερικάνικη κυβέρνηση. Ο πόλεμος έχει σταματήσει. Οι όμορφες μέρες των Σιου και τα υψηλά στρατιωτικά τους επιτεύγματα είναι αρκετά πίσω. Έχουν περάσει 15 χρόνια από τη συντριβή του ψυχοπαθούς στρατηγού Κάρτερ. Η μεγαλύτερη επιτυχία των Σιου όμως δε μπορεί εύκολα να συγχωρεθεί από το αμερικάνικο μιλιταριστικό κατεστημένο. Δε θα αργήσει η ώρα της εκδίκησης.
Το 1890 λοιπόν στους καταυλισμούς των Σιου εμφανίζεται ένας μεσσίας που κηρύσσει την ειρηνική επανάσταση. Μέσα σε ένα χρόνο υποστηρίζει θα έρθει το τέλος της λευκής και βάρβαρης κυριαρχίας. Το μόνο που μένει στους Ινδιάνους είναι η πίστη και ο χορός. Πιο συγκεκριμένα ο χορός των φαντασμάτων. Οι ινδιάνοι φοράνε ειδικά ρούχα που πάνω τους υπάρχουν σχήματα βουβαλιών και χορεύουν για ώρες πιστεύονταν έτσι ότι θα επισπεύσουν την προφητεία. Οι Αμερικάνοι επόπτες των καταυλισμών πανικοβάλλονται, ουσιαστικά χωρίς λόγο καθώς η εξέγερση είναι ειρηνική. Καλούνε τον αμερικάνικο στρατό για ενίσχυση. Αν και οι διαταγές που έχει ο στρατός από την κυβέρνηση είναι ξεκάθαρες και μιλάνε για ειρηνική διευθέτηση του θέματος, κάποιοι μέσα στον αμερικάνικο στρατό δεν έχουν ξεχάσει τον Κάρτερ. Έτσι θα μετατρέψουν μία ειρηνική επανάσταση σε μία μαύρη σελίδα της Αμερικανικής ιστορίας.
Πρώτα εκτελείται αναίτια ο Καθιστός ταύρος, θρυλικός αρχηγός μίας φυλής Σιού που είχε συμμετάσχει στη συντριβή του Κάρτερ. Μία άλλη φυλή, που είχε επίσης πολεμήσει τον Κάρτερ, προσπαθεί να ξεφύγει. Περικυκλώνεται και οδηγείται στο λόφο του πληγωμένου γονάτου. Εκεί θα ξεκινήσει το μακελειό. Ενώ είναι σχεδόν όλοι αφοπλισμένοι, οι αμερικάνοι ανοίγουν πυρ. Έτσι πάνω από 200 ινδιάνοι, μεταξύ τους και γυναικόπαιδα θα βρουν το θάνατο από τον αμερικανικό στρατό. Η Αμερικάνικη κυβέρνηση παρασημοφορεί αρκετούς που πήραν μέρος στη σφαγή που την ονομάζει «η μάχη στο πληγωμένο γόνατο». Το 1990, εκατό χρόνια μετά, η αμερικάνικη κυβέρνηση θα ζητήσει επίσημα συγνώμη και θα σταματήσει να ονομάζει το ιστορικό γεγονός σαν μάχη. Η επίσημη ονομασία πλέον του γεγονότος είναι «Η σφαγή στο Πληγωμένο γόνατο».
Τι απόγινε όμως ο χορός των φαντασμάτων και η θρησκεία της ειρηνικής επανάστασης? Όταν πέρασε ο χρόνος και οι προφητείες πέσανε όλες έξω, η θρησκεία έχασε όλους τους πιστούς της. Όμως , όπως και να έχει, ενέπνευσε μία από τις τελευταίες εξεγέρσεις των Ινδιάνων που διψούσαν για ελευθερία και αξιοπρέπεια σε έναν βάρβαρο καπιταλιστικό κόσμο.