Του Βαγγέλη Πάλλα *
Εν όψει της 45ης ετήσιας εκδήλωσης μνήμης για την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973, ας αναλογισθούμε τα χρόνια εκείνα με έμφαση στην ιστορικότητα και επικαιρότητα των γεγονότων.
…όποιος αρνείται την ιστορία του, σκάβει το λάκκο για ολάκερες γενιές
Άλλη μια χρονιά προστίθεται από τότε που ξέσπασε η Μεγάλη Επαναστατική Εξέγερση το Νοέμβρη του 1973. Τότε και τώρα. Χτες και σήμερα. Μνήμη και εμπειρία. Λήθη και αναλγησία. Αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα και καταστάσεις. Πραγματικότητα και ψεύδη. Φανφαρονισμοί και σύνεση. Σπέκουλα και ανιδιοτελής προσφορά.
Μια αλυσίδα από σκέψεις, προβληματισμούς και εμπειρίες έρχονται αυτές τις μέρες της επετείου να συμβάλουν και να εμπλουτίσουν τη δράση των ανθρώπων ενάντια στην καταπίεση κι εκμετάλλευση και στην αιτία που προκαλεί, αναπαράγει και επεκτείνει αυτές τις καταστάσεις: την οργανωμένη, θεσμισμένη και συγκροτημένη εξουσία, το κράτος.
Αυτές οι εμπειρίες δεν μένουν στο κενό, δεν αφήνονται να μαραζώσουν, γιατί είναι μια ανεξάντλητη πηγή απ’ όπου μπορεί να γίνει κατανοητή από το τότε μέχρι σήμερα η πανουργία, η διαστρέβλωση και η διαδικασία για την ένταξη μέσα στα όρια των εξουσιαστικών επιδιώξεων, όλης της δημιουργικότητας των ανθρώπων, μέσα από τη συνεχή δράση τους για ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, αλληλεγγύη, ισότητα.
Πολλά είναι τα χρόνια και χρειάζονται γεροί ώμοι για να σηκώσει κανείς όλη αυτή την εμπειρία από τις πρώτες φοιτητικές κινητοποιήσεις, μέσα στις συνθήκες της δικτατορίας, μέχρι και σήμερα. Μια εμπειρία πλούσια, γεμάτη με γεγονότα, συγκρούσεις χαμένους συντρόφους και συντρόφισσες, απίστευτη αγριότητα από τη μεριά του κράτους, καταλήψεις, εισβολές, συλλήψεις και τόσα άλλα.
Τι ήταν λοιπόν το Πολυτεχνείο του 1973 για τους φοιτητές; Το δείχνει η δυναμική τους παρουσία τόσο στην πρώτη κατάληψη του Πολυτεχνείου όσο και στην κατάληψη της Νομικής μέχρι και την μεγάλη εξέγερση από τις 14 μέχρι και τις 18 Νοέμβρη 1973. Εννοείται πως η δυναμική δεν έχει σχέση και δεν ταυτίζεται πάντα με το πολυπληθές, αλλά με την δυνατότητα σύνθεσης με τον υπόλοιπο κόσμο σε απόψεις, στάσεις και πρακτικές που να αντιπαρατίθενται με άμεσο και καθοριστικό τρόπο απέναντι στο κράτος και τις επιλογές του.
Τότε που σ’ ένα ξέσπασμα αυταπάρνησης οι φωνές που δονούσαν την ατμόσφαιρα δήλωναν: ΑΠΟΨΕ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΤΑΫΛΑΝΔΗ. Χρειάζεται αποφασιστικότητα πάθος και αψηφισιά να φωνάζεις ένα τέτοιο σύνθημα που γνωρίζεις πολύ καλά τι σημαίνει. Γιατί εκείνο τον καιρό είχε γίνει ένα τεράστιας έκτασης έγκλημα των κρατιστών στην Ταϋλάνδη. Μεγάλες διαδηλώσεις φοιτητών αντιμετωπίστηκαν με τα όπλα από το στρατό και οι δρόμοι της Μπανγκόκ είχαν σκεπαστεί με εκατοντάδες πτώματα φοιτητών και νεολαίων.
Κάποιοι ισχυρίζονται πως η εξέγερση το Νοέμβρη του 1973 ήταν μια κορύφωση. Κορυφώσεις «βλέπουν» και κατασκευάζουν αυτοί που θέλουν να δώσουν ένα «τέλος» και να στήσουν μια «αρχή» κατά πως τους βολεύει, για να περικόπτουν και να τεχνικοποιούν την δράση των ανθρώπων και των κοινωνιών κι έτσι να στέκονται εμπόδιο στην αυθόρμητη δημιουργικότητα της ανθρώπινης φύσης, που όταν συναντά το πάθος για την λευτεριά γίνεται ανυπέρβλητη αψηφώντας τη βία και την εγκληματική υπόσταση του κράτους. Όσοι μετρούν την ανθρώπινη δράση με στάδια μπορούν να μιλούν για κορυφώσεις και πτώσεις. Όμως η κατάληψη του Πολυτεχνείο θα μπορούσε ίσως να χαρακτηριστεί σαν ο σταθμός μιας μεγάλης διαδρομής μέχρι την κοινωνική εξέγερση.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι ένα ιστορικό γεγονός που σημάδεψε ποικιλότροπα την ελληνική κοινωνία. Συνέβηκε μια ορισμένη στιγμή της νεοελληνικής εξέλιξης, έκφρασε κάποιες συγκεκριμένες ανάγκες που διαστρέφονταν ή καταπιέζονταν, είχε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ιστορικό προϊόν των ειδικών συνθηκών της περιόδου εκείνης, είχε ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα που καθορίστηκε από τους στόχους και τα οράματα που κίνησαν τους πρωταγωνιστές του στο στίβο της άμεσης αντιπαράθεσης με το στρατιωτικοφασιστικό καθεστώς.
45 χρόνια μετά, σε αντίθεση με όλες τις εύκολες αντιμετωπίσεις της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, μια τοποθέτηση που θα ήθελε να σέβεται την ιστορία (αλλά και τον εαυτό της) οφείλει να κινηθεί βήμα το βήμα στην αποκατάσταση της ιστορικότητας του Πολυτεχνείου, διαλύοντας την πραγματικότητα των παραστάσεων και των φαινομένων που έχουν δημιουργήσει γι’ αυτό όσοι το αρνήθηκαν και το αρνούνται. Οφείλει να καταδείξει όλες τις «μικρές» και μεγάλες αρνήσεις του Πολυτεχνείου, καθώς και την άρνηση του πνεύματος και του μηνύματος του Νοέμβρη στα χρόνια που επακολούθησαν. Δηλαδή, να εξετάσει την αλήθεια των διακηρύξεων περί «δικαίωσης», περί «συνέχισης» ή «επανάληψης» του αγώνα κλπ. Και βεβαίως, αν διακρίνει πως υπάρχει ένα νήμα που συνδέει τις σημερινές προσπάθειες έκφρασης και συγκρότησης του προοδευτικού κινήματος με το Πολυτεχνείο, οφείλει να τεκμηριώσει την επικαιρότητα του Πολυτεχνείου στις νέες σύγχρονες συνθήκες.
…Δίχως τουφέκι και σπαθί με τον ήλιο στο μέτωπο, υπήρξατε ήρωες και ποιητές μαζί. Είστε το Ποίημα. Απλώνοντας το χέρι μου δεν φτάνει ως εκεί που ωραία λουλούδια τις μορφές σας . Λιτανεύει ο αέρας της αρετής. Ω παιδιά μου…. Μπροστά σ’ αυτό το ποίημα μετράει μόνο η σιωπή. Νικηφόρος Βρεττάκος (17 Νοεμβρίου 1973)
Η ιστορικότητα του πολυτεχνείου
Οι παραδοσιακές δεξιές δυνάμεις, οι νεοδεξιές και οι ανοιχτά φασιστικές δυνάμεις στις αναφορές τους για το Πολυτεχνείο του 73 αρέσκονται να αναφέρονται στο «μύθο» του πολυτεχνείου». Η ένταση της επιχειρηματολογίας τους διαφέρει από χώρο σε χώρο αλλά ο παρανομαστής είναι κοινός: η καπηλεία και μεγέθυνση της σημασίας του Πολυτεχνείου από την αριστερά, ο κομμουνιστικός «δάκτυλος» κλπ. οι δυνάμεις αυτές ανέκαθεν έτρεφαν μιαν απέχθεια για κάθε λαϊκή κινητοποίηση και αγώνα. Εξάλλου, δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να αναιρεθεί το γεγονός της άμεσης συγγένειας Δεξιάς και χούντας, παρά τις προσπάθειες που κατέβαλαν ορισμένες απ’ αυτές τις δυνάμεις να εμφανιστούν σαν «αντιδιχτατορικές», έχοντας και την αμέριστη συμβολή των λοιπών «δημοκρατικών δυνάμεων». Το πολύ – πολύ για δημαγωγικούς λόγους να τιμήσουν τον αγώνα των «αγνών φοιτητών» ενάντια στη χούντα για την αποκατάσταση της δημοκρατίας όπως αυτή έγινε το 1974, σπεύδοντας να απομακρυνθούν και να καταγγείλουν κάθε «διόγκωση» ή «εκμετάλλευση» του Πολυτεχνείου από το «μαρξιστικό κατεστημένο».
Οι ενδιάμεσες αστικές δυνάμεις, αυτές που κατεξοχήν ευνοήθηκαν και αναπτύχθηκαν στα χρόνια της διχτατορίας, ουσιαστικά απούσες από όλη την αντιδιχτατορική πάλη –όπως άλλωστε κι όλος ο αστικός πολιτικός κόσμος- και που στη συνέχεια κυρίαρχα εκφράστηκαν από το ΠΑΣΟΚ, έδειξαν τη σχέση τους με το Πολυτεχνείο δηλώνοντας πως «ο αγώνας δικαιώθηκε» όταν ανέλαβαν την κρατική διαχείριση το 1981. στα χρόνια που επακολούθησαν, το ΠΑΣΟΚ στάθηκε ο μεγαλύτερος αστικός καπηλευτής του πολυτεχνείου και διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στην ενσωμάτωση πολλών επωνύμων, ρίχνοντας έτσι άφθονο νερό στη θεωρία περί «μύθου». Χωρίς το ΠΑΣΟΚ και τις γέφυρες πού έστρωσε με μεγάλη προθυμία, η απορρόφηση του ριζοσπαστισμού των χρόνων εκείνων θα ήταν ασφαλώς δυσκολότερη υπόθεση.
Οι χρονιές 72-73 ήταν αποφασιστικές για την εξέλιξη του φασιστικού καθεστώτος, γιατί την περίοδο αυτή ωρίμασαν και εκδηλώθηκαν διεργασίες που έθεταν επί τάπητος την πορεία όλου του οικοδομήματος που στήθηκε στις 21 Απρίλη 1967 από τους αμερικάνους, αλλά και διαφαινόταν – για όποιον ήταν διορατικός – κίνδυνοι για το συνολικό καθεστώς της εξάρτησης και της υποτέλειας στη χώρα μας.
Σήμερα, μετά από 45 χρόνια, δεν επιτρέπεται να επαναλαμβάνουμε απλώς εκτιμήσεις που προβάλλονταν και εκείνη την εποχή, πχ από τις μαρξιστικές λενινιστικές δυνάμεις – αν και πρέπει να εξετάζουμε την ορθότητα και την αντοχή των όποιων τοποθετήσεων – αλλά είναι αναγκαίο να γενικεύσουμε βλέποντας «σφαιρικότερα» την ιστορική εξέλιξη και την σημασία των διάφορων γεγονότων σ’ αυτήν.
Η εξέγερση του Νοέμβρη του 1973, όμως, δεν είναι ένα τυχαίο γεγονός και δεν μπορεί να περάσει στα αζήτητα. Δεν είναι, πολύ περισσότερο, μια γιορτή της Δημοκρατίας. Αυτό είναι ένα παραμύθι που διοχέτευσε η κυριαρχία προς τους κάθε λογής κακοπροαίρετους ή καλοπροαίρετους αποδέκτες. Κι ο λόγος είναι πολύ απλός: Η, όσο το δυνατόν, μεγαλύτερη απομάκρυνση της αγωνιζόμενης ή εν δυνάμει διαθέσιμης για δράση κοινωνίας, να αναπτύξει μια αντιπαράθεση ενάντια στο κράτος και τις επιλογές των διαχειριστών της εξουσίας.
Δίπλα σ’ αυτή τη λογική υπήρχε η αμείλικτη πραγματικότητα των χιλιάδων και –στις χειρότερες μέρες της πιο αδυσώπητης κατασταλτικής βίας– εκατοντάδων διαδηλωτών που πλαισίωναν το μπλοκ της ανυποταξίας απέναντι στα κελεύσματα των εξουσιαστών, των βολεμένων και των υποτακτικών. Αυτό το παρόν που έκανε τους εξουσιαστές να επιστρατεύουν κάθε χρόνο τεράστιες δυνάμεις για να επιτεθούν στην έμπρακτη αναφορά στους εξεγερτικούς και συγκρουσιακούς αγώνες.
Αυτή η διαφορετική επιλογή που κάθε χρόνο πλαισιώνει το αναρχικό μπλοκ δείχνοντας πως η μνήμη και η εμπειρία δεν είναι λόγια παχιά για να ιδεολογικοποιείται η φυγή. Μια επιλογή που για 34 ολόκληρα χρόνια δεν μπόρεσαν να την εξαφανίσουν, γιατί ήταν από αυτό το ζωντανό κομμάτι που το φοβούνται οι εχθροί της ελευθερίας, συκοφαντώντας το και καταστέλλοντάς το και οι «φίλοι» αποφεύγοντας να αντιμετωπίσουν την αμείλικτη πραγματικότητα: πως αυτό που αναζητούν πολλές φορές μάταια στους ουρανούς βρίσκεται εδώ στη γη και πολύ, πάρα πολύ, κοντά. Γιατί είναι πολύ δύσκολο να γίνει κατανοητό πως την ελευθερία δεν μπορείς και δεν είναι δυνατόν να προσπαθείς να την καθοδηγήσεις και να την φέρεις στα μέτρα των τεχνικών που αποσκοπούν στον περιορισμό της. Απλά μπορείς να συμπορευτείς συνθέτοντας και συμβάλλοντας…
… Φοβάμαι τους ανθρώπους που 7 χρόνια έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι και μία ωραία πρωία μεσούντος κάποιου Ιουλίου βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας «δώστε τη χούντα στο λαό». Φοβάμαι τους ανθρώπους που με καταλερωμένη τη φωλιά πασχίζουν τώρα να βρουν λεκέδες στη δική σου. Μ. Αναγνωστάκης 1973
Γιατί αυτό που ξέσπασε το Νοέμβρη ήταν μια πραγματική κοινωνική εξέγερση που φυσικά και είχε όλη την πολυσυνθετότητα που υπάρχει σε τέτοιες καταστάσεις. Το ζήτημα όμως δεν βρίσκεται εκεί, αλλά στο ότι αποτελούσε την συνέχεια μιας εσωτερικής κοινωνικής διεργασίας ανταγωνιστικής προς τις συνθήκες καταπίεσης κι εκμετάλλευσης και που έχει την προέλευσή της στις μεταπολεμικές συνθήκες κοινωνικού ανταγωνισμού που υπήρχαν.
Αν τα πράγματα σταματούσαν εκεί θα ήταν εύκολα για το κράτος. Όμως πήγαν ακόμα πιο μακρυά. Αυτό το «μακρυά» είναι αυτή ακριβώς η μακρυά αλυσίδα κοινωνικών συγκρούσεων, διαδηλώσεων, πορειών, εξεγερτικών γεγονότων, καταλήψεων δημόσιων κτιρίων, κλεισιμάτων δρόμων και τόσων άλλων πρακτικών και κινητοποιήσεων που θα μπορούσαν να υπολογιστούν αριθμητικά με τον ξεσηκωμό του ελλαδικού πληθυσμού για πέντε, τουλάχιστον, φορές σ’ όλο αυτό το διάστημα που έχει μεσολαβήσει από το 1973 μέχρι σήμερα.
Οι διεργασίες που προκύπτουν μέσα από τον κοινωνικό ανταγωνισμό όχι μόνο δεν είναι αμελητέες αλλά και δεν αποτελούν ξεκομμένα κομμάτια ασύνδετα μεταξύ τους. Ο κόσμος δεν αρχίζει με την μεταπολίτευση, όπως και δεν τελείωσε με την επιβολή της δικτατορίας.
Μερικές φορές έχει σημασία ακόμα και το ποιος θ’ ανάψει το σπίρτο ή θα προκαλέσει τη σπίθα ή τις σπίθες για να απλωθεί η φωτιά της ανθρώπινη επιθυμίας, του πάθους και της δημιουργικής καταστροφής.
Η εξέγερση είναι η προϋπόθεση για ένα ανθρώπινο κόσμο, μια ανεπανάληπτη στιγμή, που μόνο όσοι τη ζουν αντιλαμβάνονται τις απεριόριστες δυνατότητες ελευθερίας και ζωής που προσφέρουν στο ανθρώπινο γένος.
Παρ’όλα αυτά η ημέρα αυτή συνεχίζει να ανήκει σε όσους την δημιούργησαν, σε όσους τους συμπαραστάθηκαν στο μέτρο των δυνατοτήτων τους και στους νεότερους οι οποίοι εμπνέονται απ’ αυτήν. Οι υπόλοιποι, οι επιτήδειοι και οι χάριν μόδας ας παραμερίσουν, υπάρχουν κι αλλού κάμερες. Τιμούν, ακόμη, την εξέγερση, άνθρωποι που πήραν μέρος ή υπέφεραν εξ αιτίας της, αλλά ποτέ δεν επικαλέστηκαν την πράξη τους αυτή στις Δημόσιες σχέσεις τους και με τον τρόπο τους την επέτρεψαν να παραμείνει αγνή.
Η Ιστορία συνεχίζεται, έστω κι αν πολλές φορές μοιάζει να επαναλαμβάνεται. Οι άκαπνοι του νέου ελληνικού κράτους φυλάκισαν τον Κολοκοτρώνη, που το είχε δημιουργήσει. Η 25η Μαρτίου καθιερώθηκε, πάντως, και γιορτάσθηκε και από τους άκαπνους. Οι δοσίλογοι της κατοχής τιμήθηκαν ως …αντιστασιακοί. Η Εθνική μας αντίσταση κατηγορήθηκε, πολεμήθηκε αλλά στο τέλος αναγνωρίστηκε. Έτσι συνέβη και με την 17η Νοέμβρη, αυτοί που απείχαν από την πράξη και το πνεύμα της δεν τη δέχτηκαν. Η νεολαία, όμως, του ’74, του ’75 και του ’76 επέβαλε την καθιέρωσή της. Αυτή, έστω, την επέτειο δεν έχουν κατορθώσει να μας την πάρουν τελείως.
Κι ακόμη συγκινούμαστε και συντηρούμε τη φλόγα που άναψε τότε. Αυτό ακριβώς είναι το νόημα του Πολυτεχνείου, αυτή η φλόγα που έχει μείνει , σ’ όσους έχει μείνει. Και θα υπάρχει πάντα, όσο η νεολαία εξεγείρεται, ακόμα κι αν στη συνέχεια «ωριμάζει» και συμβιβάζεται.
Θα υπάρξει άραγε ποτέ καθολική δικαίωση του Πολυτεχνείου; Ας μη γελιόμαστε. Πρέπει να έρθουν τα πάνω κάτω για να κάνει πράξη το πνεύμα του Πολυτεχνείου η σιωπηλή πλειοψηφία.
* Ο δημοσιογράφος Βαγγέλης Πάλλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Έμαθε να διαβάζει, να γράφει, να σκέφτεται, να μιλά, να αντιδρά και με αυτά τα όπλα να πορεύεται στη ζωή. Είναι δημοσιογράφος μέλος των A.E.J. και I.F.J.. Ασχολείται κυρίως με κοινωνικά και πολιτικά θέματα, παρακολουθεί τις διεθνείς εξελίξεις και συγκεντρώνει ειδήσεις για ιστορικά θέματα – μνήμης, μειονότητες, ανθρώπινα δικαιώματα, περιβάλλον, ιατρικά θέματα. Είναι μέλος του ΑΚΕΛ Ελλάδος. Email: pallas.eu@gmail.com