Όταν, μέσα Αυγούστου, ακούς τη Γωγώ Τσαμπά να λέει ότι “αυτή τη στιγμή δεν έχω εισόδημα από πουθενά”, αντιλαμβάνεσαι ότι υπάρχει πρόβλημα.
Δεν υπάρχει κλάδος ή επαγγελματίας τους κλάδου που να μην έχει πληγεί από τον κορονοϊό. Στον καλλιτεχνικό, ωστόσο, κόσμο και δη στον μικρόκοσμο της παραδοσιακής μουσικής, τα πράγματα είναι κάπως πιο σύνθετα και κάθε νέα πληγή από την πανδημία μοιάζει με το μαρτύριο της σταγόνας. Η κλιμακωτή άρση του Μαΐου και ακολούθως η κλιμακωτή αυστηροποίηση των μέτρων που τη διαδέχτηκε, διαμόρφωσε μία αντιφατική πραγματικότητα για τους καλλιτέχνες της παραδοσιακής μουσικής. Έστω και την ύστατη στιγμή δημιούργησε προσδοκίες και έφερε συμφωνίες που εν τέλει βυθίστηκαν στη σιωπή.
Η απαγόρευση των πανηγυριών προκάλεσε πολιτιστικό σοκ στη ρουττίνα της κοσμικής παράδοσης, ο περιορισμός των καλεσμένων στους γάμους οδήγησε σε αναπροσαρμογή πλάνων ή μετάθεση από τους άμεσα εμπλεκόμενους και τα μεταμεσονύχτια κατεβασμένα ρολά στα μαγαζιά δημιούργησαν πρόσθετο οικονομικό βάρος στους επιχειρηματίες. Για τους μουσικούς που εκπροσωπούν την παράδοση, όμως, που την κουβαλούν, τη συντροφεύουν και μας συντροφεύουν απαρέγκλιτα κάθε θερινή περίοδο μέσα από όλες τις παραπάνω και διαφορετικών ειδών εκδηλώσεις, ήταν η χαριστική βολή σε ένα ούτως ή άλλως τραγικό καλοκαίρι. Αυτό που είθισται να αποτελεί την πιο επικερδή περίοδο για τους καλλιτέχνες της παραδοσιακής μουσικής, πραγματικότητα που αντανακλάται στη δική τους ομόφωνη παραδοχή: “Δουλεύουμε το καλοκαίρι για να βγάλουμε τον χειμώνα”.
Η παραδοσιακή μουσική της χώρας ακούγεται βραχνιασμένη. Οι ερμηνευτές, οι μουσικοί, οι πρεσβευτές της, ενώνουν τις φωνές τους. Όχι για να τραγουδήσουν, όχι για να εκφράσουν τις παραδόσεις της Ρούμελης, της Κρήτης, της Ικαρίας, του Αιγαίου. Αλλά για να σχηματίσουν μία μελωδία απόγνωσης, που βάσει της παράδοσης και του εορταστικού χαρακτήρα που την ακολουθεί, μοιάζει με παραφωνία της “πάλαι ποτέ” κανονικότητας.
Κι όταν αυτή προέρχεται από τη Γωγώ Τσαμπά, τη Στέλλα Κονιτοπούλου, τον Παναγιώτη Λάλεζα, τον Νίκο Φάκαρο και άλλα… πρώτα βιολιά της παραδοσιακής μουσικής, φανταστείτε τι γίνεται με τα δεύτερα και τα τρίτα.Γωγώ Τσαμπά: “Τρώω από τα έτοιμα”
Από το -πολύ- πρόσφατο παρελθόν, η Γωγώ Τσαμπά έχει να μνημονεύει το λατρεμένο πατροπαράδοτο ελληνικό πανηγύρι και ίσως να πρέπει να αισθάνεται τυχερή που πρόλαβε να εμφανιστεί σε μερικά, ελάχιστα, στις αρχές του καλοκαιριού. Ο φετινός Δεκαπενταύγουστος θα την έβρισκε στην Αρκίτσα Φθιώτιδας, ενώ απόψε, Κυριακή είχε προγραμματίσει να εμφανιστεί στο Μαρτίνο. Πλέον; Όπως λέει στο News247.gr:
“Αυτή τη στιγμή δεν έχω κανένα εισόδημα. Τρώω από τα έτοιμα. Προσπαθούμε να κλείσουμε κάποιες εκκρεμότητες, έχουμε τις οικογένειές μας, οπότε κάνουμε ό,τι μπορούμε. Τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα και είμαστε επιφυλακτικοί για το τι θα ακολουθήσει και ποιες είναι οι μέρες που έρχονται.
Είμαστε ξεχασμένοι. Μόνο πληρώνουμε. Προσπαθούμε να είμαστε σωστοί στις υποχρεώσεις μας. Αλλά όχι να τοκίζεται η υποχρέωσή μας και να την έχουμε για αργότερα. Όταν θα σταματήσουν όλα αυτά από πού θα πληρώσουμε; Εμείς δουλεύουμε τρεις μήνες για να ζήσουμε 12″.
Στέλλα Κονιτοπούλου: “Μείναμε ξεκρέμαστοι”
Πριν καν αλλάξει ο χρόνος, από τον Δεκέμβριο του 2019, η Στέλλα Κονιτοπούλου ήξερε πού θα βρίσκεται στις 15 Αυγούστου, καθώς από τότε είχε κλείσει live εμφάνιση στο Γύθειο, μαζί και μερικές ακόμη εμφανίσεις σε Αρκαδία, Νάξο και Μέθανα. Τελικά, μία από τις πιο δημοφιλείς, πολυβραβευμένες, πολυταξιδεμένες και ταξιδιάρικες φωνές, με οικογενειακές ρίζες στο νησιώτικο τραγούδι, έμεινε με μοναδική συντροφιά την ανάγκη για δημιουργία:
“Αυτή τη στιγμή δεν έχω τίποτα. Μόνο δύο συναυλίες σε θέατρο, που θα γίνουν στο Αλίκη Βουγιουκλάκη και η άλλη στου Παπάγου. Δεν έχω κάτι άλλο. Τα κέντρα διασκέδασης τα έχουν σταματήσει, βαφτίσεις και γάμοι ακυρώνονται ή γίνονται χωρίς ορχήστρες, Μείναμε ξεκρέμαστοι. Έχω επτά μουσικούς, οι άνθρωποι είναι πελαγωμένοι, δεν ξέρουν τι θα γίνει. Κάποια επιδόματα που είχε πει η κυβέρνηση ότι θα δώσει δεν τα έχουμε πάρει ακόμη και κάποιοι δεν θα τα πάρουν και ποτέ.
Από την άλλη, η καραντίνα μου έχει βγάλει και δημιουργία. Ήδη κυκλοφορήσαμε ένα τραγούδι με τον Στέλιο τον Μπικάκη, μία συμμετοχή σε ένα παιδικό τραγουδάκι μετά από πρόταση της Seven με τίτλο “Νόρα η Φάλαινα” του Φραγκίσου Βιδάλη και τραγούδησα και ένα ποίημα που λέγεται “Ιθάκη” από τον συγγραφέα Μηνά Τσαμπάνη και τον Στέλιο Τζανετή”.
Παναγιώτης Λάλεζας: “Αναγκάστηκα να πουλήσω μουσικό όργανο”
Από τότε που ήταν 9 ετών μέχρι και σήμερα, ο Παναγιώτης Λάλεζας έχει ταυτίσει τη ζωή, την καριέρα, τη φωνή και τη μουσική “αποστολή” του με το δημοτικό τραγούδι. Αυτή ήταν, αυτή είναι η τέχνη του και δεν την άφησε, δεν την άλλαξε, δεν την αλλοίωσε ποτέ:
“Εγώ δεν έχω άλλη δουλειά. Δεν είμαι καθηγητής διορισμένος ή γιατρός. Εμείς είμαστε δημοτικοί όλο τον χρόνο. Τον χειμώνα επίσης δεν μπορώ να πάω να παίξω σε ένα μαγαζί γιατί παίζουν ρεπερτόριο που γράφεται το καλοκαίρι. Χάσαμε την περίοδο των Αποκριών, χάσαμε τον Μάρτη που έχει τα τραγούδια της Λευτεριά και το δράμα κορυφώνεται τώρα το καλοκαίρι. Είχα μία συναυλία στις Πέτσες και μία στο Πέραμα. Αυτές ήταν οι δουλειές μου φέτος. Έχασα 60 δουλειές. Εμείς δουλεύουμε όλο το καλοκαίρι σαν τα μυρμηγκάκια για να ζήσουμε και φέτος τον χειμώνα θα πάμε ξεβράκωτοι. Πούλησα ήδη ένα μουσικό όργανο το οποίο είχα αγοράσει 5.000 ευρώ και το έδωσα για 1.000 ευρώ. Αναγκάστηκα να πουλήσω πράγματα της συλλογής μου. Κάνω κάποια μαθήματα μέσω Skype για να τη βγάλω. Έχω και 4 παιδιά. Μάθαμε με αξιοπρέπεια, αλλά τραβάμε αίμα.
Αν υπάρχει κράτος να βγει ένα κλιμάκιο από το υπουργείο και να κοιτάξει να δώσει μία βοήθεια σε όσους χρειάζονται. Εμείς έχουμε αποστολή στο παραδοσιακό τραγούδι. Καθίσαμε φρουροί να φυλάμε θησαυρό και δεν τους νοιάζει καν. Κανέναν από το υπουργείο. Σε άλλα κράτη τους επιδοτούν για να δείχνουν την κουλτούρα τους. Θα έπρεπε να φτιαχτεί από την αρχή ένα σωματείο με βαρβάτη επιτροπή και να μας εκπροσωπήσει. Περιμένουμε από το υπουργείο να μας βγάλει ένα επίδομα για να ζήσουμε. Και τι θα κάνουμε τώρα; Τι να κάνω εγώ; Να αλλάξω τώρα στα γεράματα; Να γίνω ρεμπέτης;”.
Νίκος Φάκαρος: “Το κράτος δεν ενδιαφέρεται για εμάς”
Το πανηγύρι είναι η ψυχή της Ικαρίας. Ο Νίκος Φάκαρος; Η μελωδία της μουσικής της ταυτοπροσωπίας. Το πρώτο της βιολί, ένας άνθρωπος που γεννήθηκε, ρίζωσε στο νησί και τα τελευταία 25 χρόνια δεν άφησε καλοκαίρι χωρίς να εμφανιστεί σε ικαριώτικο πανηγύρι:
“Εγώ από αυτό ζω. Από την παραδοσιακή μουσική. Το βιολί και την τσαμπούνα. Στην Ικαρία εδώ και 25 χρόνια που ασχολούμαι με τη μουσική βρίσκομαι σε πανηγύρια. Φέτος είναι η πρώτη φορά που δεν θα παίξω. Εγώ είχα πάντα κάποιες δουλειές, είτε πανηγύρια, είτε γάμους, αλλά όλα ακυρώθηκαν. Ακόμη και σε μαγαζιά ή ταβέρνες που δοκιμάσαμε να παίξουμε, κάποιοι έκαναν καταγγελία και ήρθε η αστυνομία με αποτέλεσμα το μαγαζί που δουλεύαμε να κλείσει.
Αυτή τη στιγμή δεν έχω εισόδημα από πουθενά. Δουλέψαμε δύο φορές και σταματήσαμε. Τώρα δεν έχω τίποτα. Και κάποιες δουλειές που έχω προγραμματίσει για τον Σεπτέμβριο δεν βλέπω να γίνονται. Πήραμε το επίδομα των 800 και των 534 ευρώ, αλλά δεν φτάνει. Έχω και ένα παιδί, πώς να φτάσει; Το ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουν όλοι οι συνάδελφοί μου με τους οποίους μιλάω. Το κράτος δεν ενδιαφέρεται για εμάς. Εκτός από αυτό το επίδομα που πήραμε δεν έχουμε τίποτα άλλο”.
Αντώνης Μαρτσάκης: “Και πώς να αποδείξω ότι είμαι μουσικός;”
Ο Αντώνης Μαρτσάκης είναι ένα από τα πιο “hot” ονόματα, ίσως η πιο δημοφιλής σύγχρονη φωνή της κρητικής μουσικής. Στις 30 του περασμένου Μάρτη, η έμπνευση και πρωτοβουλία του με το τραγούδι “Ποιος είδε άνοιξη καιρό” για την οικονομική ενίσχυση του νοσοκομείου “Σωτηρία” ήταν ένα μουσικό και ηθικό σινιάλο για να ορθώσουμε ανάστημα μπροστά σε όσα μας περίμεναν. Κανείς δεν μπορούσε να πιστέψει τότε ότι, Αύγουστο μήνα, θα ψάχναμε ξανά για ένα ακόμη παρήγορο τραγούδι. Στην Κρήτη, πάντως, δεν θα το βρούμε…
“Από την άρση των μέτρων που άρχισαν να ανοίγουν δειλά-δειλά κάποια μαγαζιά μέχρι σήμερα δεν είχα ούτε 15 δουλειές. Ούτε πανηγύρια, ούτε γάμους. Στην Κρήτη θα προτιμήσουν να μεταφέρουν έναν γάμο σε άλλη ημερομηνία παρά να τον κάνουν με τόσους λίγους καλεσμένους. Είναι πολύ δύσκολα τα πράγματα. Εγώ κάνω μόνο αυτή τη δουλειά. Η μουσική είναι η μοναδική πηγή εσόδων μου. Όλο μου το καλοκαίρι ήταν προγραμματισμένο και ειδικά για αυτές τις μέρες. Η μόνη μου συμμετοχή τώρα τελευταία ήταν σε ένα μαγαζί που έπαιξα 8μιση με 11μιση το βράδυ. Δηλαδή έθιμο και μουσική. Όταν δεν γίνονται πανηγύρια, τα χωριά δεν έχουν ζωή. Στην περιοχή μου και στα γύρω χωριά των 5-10 κατοίκων περιμένουν μια φορά τον χρόνο γα να έχουν κόσμο. Φέτος, τίποτα. Ο πολιτισμός μας καθηλώνεται Ο γάμος είναι μια ιεροτελεστία. Στην Κρήτη διαρκεί μία εβδομάδα. Όλα αυτά χάνονται και φυσικά έχουν και οικονομικές συνέπειες. Κι όχι μόνο για τους μουσικούς. Είναι πάνω από 60 επαγγέλματα που συνυπάρχουν στα γλέντια.
Πήρα τα επιδόματα που πήρε και ο υπόλοιπος κόσμος και τίποτα άλλο. Εμείς εδώ, από τον Παγκρήτιο Σύλλογο, ζητήσαμε να πάνε όλοι οι καλλιτέχνες της παραδοσιακής μουσικής σε άλλο καθεστώς γιατί εκπροσωπούμε μία παράδοση χιλιάδων ετών. Αλλά πώς θα το κάνουν; Πώς θα αποδείξω ότι είμαι μουσικός; Είμαι επαγγελματίας, παίζω από τα 15 μου, έχω κάνει δισκογραφικές δουλειές, αλλά δεν έχω ούτε ένα χαρτί που να αποδεικνύει ότι είμαι μουσικός. Τι να κάνω; Να πάω στο υπουργείο και να κρατώ το όργανο;”
Δημήτρης Ράπτης: “Δεν έχω για να κυκλοφορήσω”
Ο Δημήτρης Ράπτης είναι πτυχιούχος και επαγγελματίας μουσικός, ακολουθώντας γνωστούς καλλιτέχνες παραδοσιακής μουσικής παίζοντας λαούτο και μπουζούκι. Όπως περιγράφει στο News247.gr, η φετινή χρονιά είναι η πιο δύσκολη της καριέρας του, χειρότερη και από τη δεκαετία της κρίσης:
“Κάνω αυτή τη δουλειά εδώ και 10 χρόνια, από τότε που τελείωσα το πανεπιστήμιο στην Άρτα. Δεν κάνω άλλη δουλειά. Το εισόδημά μου είναι μόνο από τη ζωντανή μουσική. Το καλοκαίρι παίζω σε γάμους, σε πανηγύρια, σε βαφτίσεις και σε συναυλίες. Φέτος είναι η δυσκολότερη χρονιά. Σε αυτή τη δεκαετία της κρίσης, η φετινή είναι η χειρότερη χρονιά. Γιατί ακόμη και τότε πανηγύρια και γάμοι γίνονταν. Αυτό το φετινό μπλακ άουτ είναι το πρώτο των τελευταίων 50 ετών. Έχω συναδέλφους που αυτό το καλοκαίρι δεν έχουν κάνει ούτε μία δουλειά. Κι εγώ, όμως, μετρημένα πράγματα. Έπαιξα σε μια ταβέρνα και σε δύο γάμους που πρόλαβα τον Ιούλιο. Στους γάμους πλέον, σε όσους δεν ακυρώνονται, θα προτιμήσουν την πιο φτηνή λύση του Dj.
Εγώ δεν ενστερνίζομαι καθόλου τις μεριές των συνωμοσιώ, αφού κρίνει η κυβέρνηση και οι ειδικοί ότι υπάρχει πρόβλημα ορθώς παίρνουν τα μέτρα. Από την άλλη, όμως, δεν πρέπει να βγει και για τους μουσικούς ένα επίδομα; Από τη στιγμή που την τελευταία εξαετία γίνονται όλα νόμιμα, δουλεύουμε με ένσημα και ορθώς έγιναν έτσι, δεν θα έπρεπε να αποζημιωθούμε; Εγώ μένω μόνος μου, αλλά και πάλι, δεν έχω να κυκλοφορήσω, είμαι οριακά. Σκεφτείτε αυτούς που έχουν οικογένεια”.
Εργασιακές παραφωνίες
Κι όλα αυτά σε μία κατηγορία μουσικών που, όχι μόνο ανθίζουν στη διάρκεια και κορύφωση του καλοκαιριού, αλλά ανήκουν και σε ένα επάγγελμα, δομημένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην έχει καταφέρει ακόμη να “αναγνωρίσει”, να καταγράψει, να διαχωρίσει τα “παιδιά” του. Πώς να καταφέρει, λοιπόν, να τα επιδοτήσει όταν δεν τα ξέρει; Ο ούτως ή άλλως αχαρτογράφητος καλλιτεχνικός κόσμος, πολλώ δη αυτός της μουσικής και δη της παραδοσιακής, αντιμετωπίζει προβλήματα “υπαρξιακά”, εργασιακά, αφού ουδείς γνωρίζει αυτή τη στιγμή πόσοι και ποιοι είναι μουσικοί στην Ελλάδα. Μία σύγχυση και ένα τεράστιο ερωτηματικό για έναν απροσδιόριστο επαγγελματικό κύκλο που δεν έχει βρει ακόμη την ακριβή του περίμετρο για να διαχωρίσει αυτούς που τον απαρτίζουν.
“Τα τελευταία χρόνια δεν ξέρουμε συγκεκριμένα ποιοι και πόσοι είμαστε μουσικοί. Μία σε ένα το μαγαζί, την άλλη εβδομάδα στο άλλο, τα πράγματα ήταν ούτως ή άλλως δύσκολα και προ κορονοϊού. Θα μπορούσαν όπως και για όλα τα άλλα να βρουν μια λύση και για τη δική μας δουλειά. Το κράτος δεν γνωρίζει αυτή τη στιγμή πόσοι είναι μουσικοί. Πρέπει να το ξεκαθαρίσει αυτό. Είπαν ότι θα κάνουν ένα μητρώο από το υπουργείο Πολιτισμού ώστε να φτιαχτεί κάτι σαν ταυτότητα και να μπορεί να σε βρίσκει. Περιμένουμε αλλά και εδώ είναι πρόβλημα γιατί υπάρχουν πολλοί που δεν είναι αμιγώς μουσικοί. Ζουν και πληρώνονται κυρίως από άλλη δουλειά”, λέει η Στέλλα Κονιτοπούλου.
Την ίδια ώρα, το Υπουργείο Πολιτισμού, βρίσκεται σε διαδικασία καταγραφής καλλιτεχνών για τη δημιουργία μητρώου. Αυτή θα μπορούσε να είναι η αρχή για ένα ξεσκαρτάρισμα που δυνητικά θα μπορούσε να βρει την ευκαιρία στην υγειονομική κρίση για να λύσει ένα διαχρονικό πρόβλημα. Ή μήπως όχι; Και εδώ τα πράγματα δεν είναι απλά. Το Υπουργείο έδωσε πρόσφατα νέα παράταση στην υποβολή αιτημάτων στήριξης των εργαζομένων με την αιτιολογία της -παράδοξης- “χαμηλής προσέλευσης”, την ώρα όπου αρκετοί καλλιτέχνες μοιάζουν χαμένοι στη μετάφραση των αποδεικτικών που απαιτούνται (αυτά σύμφωνα με το Υπουργείο είναι συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου που έληξαν, είτε βραχυχρόνιες συμβάσεις, μιας ή δύο ημερών).
“Κάνουμε διανομή τροφίμων”
Για την ώρα πάντως οι καλλιτέχνες και εν προκειμένω όσοι εκπροσωπούν την παραδοσιακή μουσική παραμένουν αβοήθητοι, χωρίς καμία στήριξη ή ελάφρυνση, έχοντας χάσει το καλοκαίρι, και την πολιτιστική του -αλλά και την οικονομική τους- κορύφωση. Την τραγικότητα της κατάστασης μπορεί εύκολα να την αντιληφθεί κανείς αν σκεφτεί πως όλες οι παραπάνω μαρτυρίες ανήκουν σε καλλιτέχνες “πρώτης γραμμής”. Παιδιά που βιοπορίζονται από τη μουσική, που μάχονται για να κρατηθούν μέσα σε ένα επάγγελμα γεμάτο αβεβαιότητα και δυσχέρειες.
Ο Παναγιώτης Σκόνδρας, πρόεδρος της Ένωσης Τραγουδιστών και Γενικός Γραμματέας της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Θεάματος Ακροάματος, λίγες ημέρες πριν από την προγραμματισμένη -όπως μας είπε- συνάντησή του με την Υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη για συζήτηση σχετικά με όλα τα παραπάνω, δίνει μία σαφή και σκληρή εικόνα της κατάστασης, η οποία…
“Είναι τραγική. Ένα πράγμα θα σας πω. Στην Ένωση τραγουδιστών κάνουμε διανομή τροφίμων. Τι παραπάνω να πούμε; Υπάρχουν παιδιά που δεν έχουν ούτε να φάνε. Τα δύο επιδόματα των 800 και των 534 ευρώ τα πήρανε ελάχιστοι. Από εκεί και πέρα το χάος. Καθημερινά δέχομαι τηλεφωνήματα από συναδέλφους. Στις 19 του μήνα έχω ραντεβού με την υπουργό πολιτισμού. Εμείς εκπροσωπούμε και τα σωματεία που είναι εκτός Αθηνών. Θα μιλήσουμε για όλα αυτά τα θέματα. Περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει”.
Δεν είναι άλλη μία άποψη. Είναι μία άλλη άποψη…
Ο κάθε άνθρωπος αξιολογεί τα δεδομένα μέσα από τα δικά του βιώματα. Η μαγεία της μουσικής άλλωστε, όπως φυσικά και της παραδοσιακής, είναι η πολυφωνία. Ο Μανώλης Κονταρός αποτελεί μία ξακουστή παραδοσιακή κρητική φωνή. Παλιά αλλά και πρόσφατα βιώματα διαμόρφωσαν και μία οπτική διαφορετική από τις παραπάνω. Αξίζει, όμως, να “ακουστεί”. Άλλωστε, το παραδοσιακό τραγούδι, έχει σμιλευτεί -και- μέσα από τέτοιες περιόδους κρίσεων.
“Σίγουρα δεν είναι όμορφο να περνά το καλοκαίρι στην Κρήτη χωρίς τα καθιερωμένα πανηγύρια. Επειδή, όμως, όλο αυτό έχει να κάνει με την υγεία μας, πρέπει να ακούσουμε τους ειδικούς και να ακούσουμε τις οδηγίες αυτών που έχουν την ευθύνη. Εγώ είχα ακυρώσει όλες μου τις δουλειές λόγω πένθους, αλλά πέρα από αυτό, όλοι οι συνάδελφοί μου που είχαν κανονίσει πανηγύρια και να παίξουν τώρα έχουν μείνει χωρίς δουλειά. Είναι μία δύσκολη κατάσταση που ισχύει για όλους. Είναι μια πανδημία που πρέπει όλοι να σεβαστούμε και να σκεφτούμε ότι υπάρχει κίνδυνος. Ναι, ο καθένας κοιτά τα δικά του, όμως είναι ένας κίνδυνος που ισχύει για όλους.
Από Σεπτέμβριο σκέφτομαι να επιστρέψω, αν και δεν ξέρουμε πώς θα είναι τα πράγματα. Είναι κάτι που με προβληματίζει όπως και όλο των κόσμο. Πάνω από όλα, όμως, η υγεία. Ο κάθε άνθρωπος έχει τα δικά του βιώματα. Εγώ έχω περάσει ταλαιπωρίες στη ζωή μου και για λόγους υγείας. Πριν από χρόνια έπαθα ένα ατύχημα και έμεινα εκτός δουλειάς για δύο χρόνια. Τι έπρεπε να κάνω; Να αυτοκτονήσω; Σίγουρα είναι δύσκολα τα πράγματα κι εγώ έχω οικογένεια, έχω τέσσερα παιδιά και ζω από αυτή τη δουλειά. Κάνω τον σταυρό μου να μη με ακουμπήσει αυτή η αρρώστια. Το παν είναι η υγεία. Πρέπει να σεβαστούμε τις αποφάσεις που παίρνουν γιατί είναι για το καλό της υγείας μας. Ας καθίσουμε σπίτια μας, ας περιμένουμε με ψυχραιμία για να έχουμε την υγεία μας όταν επιστρέψουμε”.