Του Στέλιου Λεκάκη *
Υπάρχουν χίλιοι δυο τρόποι να ισχυριστείς πως Είσαι το μέλλον. Η απαξίωση του παρελθόντος Είναι ο πιο ανήθικος.
(Μπλάνας 2023, Αυτοκρατορία)
Θα αρκούσε μια σύντομη ματιά στα σπουδαία αρχαία κατάλοιπα που έχουν αποκαλυφθεί στα ριζά του λόφου Καστελιού ή στις σχετικές πράξεις κήρυξης αρχαιολογικών ζωνών και μνημείων στην περιοχή ή στις διατάξεις του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου που επιτρέπει στην κορυφή του λόφου μόνο χρήσεις εκπαίδευσης ή στις εκτεταμένες (δια)δηλώσεις ενάντια στην περαιτέρω ξενοδοχοποίηση του κέντρου της πόλης των Χανίων, για να πειστεί κανείς ότι τα ιστορικά κτίρια δημόσιας περιουσίας σε ιδιοκτησία του Πολυτεχνείου Κρήτης δεν πρέπει -ή καλύτερα απαγορεύεται- να γίνουν ξενοδοχείο για πλούσιους πελάτες, ειδικά εφόσον όλοι σχεδόν οι φορείς και τα συλλογικά όργανα της δεύτερης μεγαλύτερης πόλης της Κρήτης -του δημοτικού συμβουλίου συμπεριλαμβανομένου- διαφωνούν με αυτή την προοπτική.
Τι είναι όμως αυτό που επιτρέπει σε μια ιδιωτική εταιρεία να ενοικιάζει από το Πολυτεχνείο Κρήτης το (κηρυγμένο μνημείο από το 2018) κτίριο της 5ης Μεραρχίας Κρητών και να λογαριάζει φαραωνικές εγκαταστάσεις χωρίς τον ουσιαστικό ξενοδόχο αλλά με την κάλυψη των σωμάτων ασφαλείας, που για δεύτερη φορά μέσα σε τέσσερα χρόνια λειτουργούν σαν ιδιωτική εταιρεία σεκιούριτι;
Δεν θα ήθελα να μπω σε σενάρια άδηλων εμπορικών συμφερόντων και μικροπολιτικών εξυπηρετήσεων που ευδοκιμούν στον τοπικό Τύπο τις τελευταίες δύο εβδομάδες. Μένω όμως σε ένα στοιχείο που προσπερνιέται ή τσουβαλιάζεται άδικα:
Το κτίριο της 5ης Μεραρχίας Κρητών είναι κατειλημμένο και ανοιχτό στην κοινωνία των Χανίων τα τελευταία είκοσι χρόνια. Η κοινότητα που το διαχειρίζεται ως κοινό αγαθό λειτουργεί με ανοιχτή τακτική συνέλευση (κάθε Δευτέρα) και προσφέρει στην κοινωνία όλα αυτά τα χρόνια (ελλείπουσες) υπηρεσίες που θα ζήλευε και το πιο δραστήριο πολιτιστικό/κοινωνικό ευαγές ίδρυμα: στέγη για ανθρώπους σε επισφάλεια, σίτιση για όλους, δανειστική βιβλιοθήκη, χαριστικό παζάρι ρούχων, συνεδριακούς και εκπαιδευτικούς χώρους, παιδότοπο, χώρους καλλιτεχνικής έκφρασης, πάρκινγκ, σημεία ρεμβασμού της πόλης και της θάλασσας και άλλα.
Είναι όμως όλα αυτά συμβατά με τον μνημειακό χαρακτηρισμό του κτιρίου και του λόφου γενικότερα; Τα τελευταία χρόνια μελετάω αυτήν ακριβώς τη σχέση μεταξύ μνημείου και κοινότητας και η κατάληψη της Ρόζα Νέρα επιβεβαίωσε τις υποθέσεις μου και προέκτεινε τον συλλογισμό μου: Οι δράσεις της εμπεδώνουν την κοινωνική σημασία του κτιρίου στην κοινότητα των Χανίων, γειώνουν και προωθούν επείγοντα πολιτικά προτάγματα για τον φεμινισμό, τον αντιρατσισμό και την οικολογία, «μνημειώνουν» νέες σημασίες και προοπτικές σε ένα κτίριο που είναι ζωντανό και ανοιχτό στον κόσμο, αλλά πιο σημαντικά, διαρρηγνύουν την ευθεία σύνδεση μεταξύ λειτουργικού ιστορικού κτιρίου και εναλλακτικού τουριστικού καταλύματος, που επιχωριάζει πια σε όλες τις μεγάλες πόλεις της χώρας. Τα κτίρια-μνημεία είναι άλλωστε τόσο πολύ περισσότερα από απλά δοχεία τουριστικών κλινών!
Εντάξει, αλλά μήπως όλες αυτές οι δράσεις καταστρέφουν τον υλικό φορέα του μνημείου; Σύμφωνα με την απόφαση του δικαστηρίου του Φεβρουαρίου του 2021, η κοινότητα της Ρόζα Νέρα με την εικοσαετή της παρουσία στο κτίριο της 5ης Μεραρχίας δεν κρίθηκε ένοχη για φθορά μνημείου. Η δική μου θέση υπεράσπισης ήταν ότι η λειτουργία του κτιρίου για κοινωνικούς σκοπούς και οι δευτερεύουσες σωστικές και αναστρέψιμες εργασίες προστάτευσαν τον υλικό φορέα και τις άυλες σημασίες του παθητικά, επιτρέποντας μια μελλοντική αναστηλωτική προσπάθεια επί του ιστάμενου κτιρίου και όχι επί των ερειπίων αυτού.
Τέτοια μνημεία δείχνουν ένα δοκιμασμένο μονοπάτι συντήρησης και προστασίας αλλά κυρίως είναι τόποι του νέου κόσμου που αναδύεται στο πλαίσιο του παλιού, προσκαλώντας μας να αφήσουμε την παθητική στάση του κληρονόμου-περήφανου ιδιοκτήτη προς μια ενεργητική θέση πολίτη-συνδημιουργού της πόλης και της πολιτιστικής της πραγματικότητας.
*Αρχαιολόγος, ερευνητής Α’, Centre for Landscape, Newcastle University, τακτικό μέλος Εταιρείας Συμβούλων Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς