Του Δημήτρη Δαμασκηνού *
Ίσως δεν είναι ευρύτερα γνωστό πως ο Δημήτρης Βλαντάς, γεννημένος στον Μάραθο (Μαλεβιζίου) Ηρακλείου Κρήτης το 1908,[1] υπήρξε ένας από τους πρώτους κομμουνιστές πολιτικούς κατάδικους που μαζί με τον Στέλιο Παπαδομιχελάκη στις αρχές του 1929 εξέτισαν το μεγαλύτερο μέρος της ποινής τους “γι’ αντίσταση κατά της αρχής” στις φυλακές Ιτζεδίν.
Το ενδιαφέρον στην υπόθεση αυτή είναι πως οι δύο αγωνιστές προσήχθησαν σε δίκη για τη συμμετοχή τους στις μεγαλειώδεις αγροτικές κινητοποιήσεις του προηγούμενου έτους[2] και καταδικάστηκαν πριν ακόμα τεθεί σε εφαρμογή το «Ιδιώνυμο»[3] που έγινε νόμος του κράτους στις 25 Ιουλίου 1929. Με αυτόν τον τρόπο ποινικοποιήθηκε σε ακραίο βαθμό η ιδεολογία και η δράση του κομμουνιστικού κινήματος[4] και εντατικοποιήθηκε η καταστολή με την εφαρμογή του.
Το απόσπασμα που μας αφορά ξεκινάει από τις αρχές του 1929, όταν τον παρέπεμψαν μαζί με τον σύντροφό του Στέλιο Παπαδομιχελάκη σε δίκη “γι’ αντίσταση κατά της αρχής”.[6] Η δίκη των δύο αγωνιστών έγινε στο Ηράκλειο. Το δικαστήριο καταδίκασε τον Στέλιο Παπαδομιχελάκη έξι μήνες φυλακή και τον Δημήτρη Βλαντά τέσσερις. Οι άλλοι συγκατηγορούμενοί τους αθωώθηκαν.[7] Μετά την καταδίκη τους έκλεισαν στη λεγόμενη “Κάτω Φυλακή” του Ηρακλείου, όπιου έμειναν περίπου έναν μήνα.[8] Έπειτα οδηγήθηκαν στο τμήμα Μεταγωγών Χανίων, για να ξαναδικαστεί η υπόθεσή τους στο Εφετείο. «Οι εφέτες μας σκυλόβρισαν σαν βαρκάρηδες», σημειώνει ο Δημήτρης Βλαντάς. «Ευτυχώς μας άφησαν τις ίδιες ποινές».[9]
Για την οικονομία της αφήγησης θα παραλείψουμε τα όσα αναφέρει στην αυτοβιογραφική του αφήγηση ο Δημήτρης Βλαντάς πως έγιναν με τους κοινούς καταδίκους πρώτα στο τμήμα Μεταγωγών Χανίων και έπειτα στο θάλαμο της φυλακής του Ιτζεδίν. Επιπρόσθετα, έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας από τότε, τα γραπτά τεκμήρια σπανίζουν και όλοι όσοι θα μπορούσαν να καταθέσουν την προσωπική τους μαρτυρία για την εγκυρότητα των λεγομένων του έχουν προ πολλού εγκαταλείψει τον μάταιο τούτο κόσμο.
Ωστόσο, οι αναφορές του νεαρού τότε επαναστάτη αφενός για τις φρικτές συνθήκες διαβίωσης των καταδίκων, την άθλια υγιεινή και την ελεεινή διατροφή τους, και αφετέρου για τη βαναυσότητα της διεύθυνσης της φυλακής του Ιτζεδίν και τα μεσαιωνικά βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονταν οι «απείθαρχοι» στα μπουντρούμια του θόλου, επιβεβαιώνονται από μια πληθώρα άλλων μαρτυριών και τεκμηρίων.[10] Γι’ αυτό την παραθέτουμε αυτούσια:
[Η ΑΠΑΙΣΙΑ ΦΥΛΑΚΗ ΤΟΥ ΙΤΖΕΔΙΝ]
Ένα απόγεμα, μας έβαλαν σε μια κλούβα και μας μετέφεραν στη φυλακή Ιτζεδίν. Στη θέση που είναι αυτή η φυλακή, ήταν επί τουρκοκρατίας οι στρατώνες του Ιτζεδίν πασά. Πάνω από τη φυλακή, σ’ ένα ύψωμα είναι το φρούριο Ιτζεδίν. Με τα κανόνια του φύλαγε την είσοδο του μεγάλου φυσικού λιμανιού της Σούδας.
Η φυλακή του Ιτζεδίν είναι απαίσια. Μπορεί να έχει χτιστεί από την εποχή της ενετοκρατίας στην Κρήτη. Είναι ζωσμένη με ψηλό τείχος, σωστό φρούριο. Εσωτερικά χωρίζεται με ψηλούς μαντρότοιχους. Η μια αχτίνα μπορεί να επικοινωνήσει με τις άλλες από βαριές σιδερένιες πόρτες, αλλά μόνο από τους δεσμοφύλακες. Μέσα από κάθε αχτίνα, βλέπει κανείς μόνο τον ουρανό. Κάθε αχτίνα έχει ως τέσσερεις θαλάμους, οι δυο ισόγειοι και οι άλλοι δυο στο πρώτο πάτωμα. Μέσα σε κάθε θάλαμο υπάρχει αποχωρητήριο, που βρωμάει απαίσια, και για τον πρόσθετο λόγο ότι είναι λιγοστό το νερό. Οι κατάδικοι κοιμούνται σε παμπάλαια σιδερένια κρεββάτια, με στρώματα και μαξιλάρια από άχερο, το ένα κολλητά στο άλλο. Κοριοί και ψείρες, αποτελείωναν την κακομοιριά. Εχτός από τη βρωμιά των αποχωρητηρίων, υπήρχε κι εκείνη από την απλυσιά. Πολλοί κατάδικοι κοιμόνταν χωρίς να βγάζουν τα στιβάνια ή τα παπούτσια τους, βρωμούσαν απαίσια ποδαρίλα. Μαγερεμένο φαγητό μια φορά τη μέρα, με όσπρια και ζυμαρικά άθλιας ποιότητας. Ένας λασπιάρης κριθάρινος σβώλος, περισσότερο από πίτουρα, παράσταινε τη μισή οκά ψωμί κάθε μέρα για κάθε κατάδικο.[11]
[ΜΠΟΥΝΤΡΟΥΜΙΑ-ΣΩΣΤΟΙ ΤΑΦΟΙ]
Σαν να μην έφταναν τα παραπάνω, υπήρχαν και τα λεγόμενα πειθαρχεία. Αυτοί ήταν σωστοί τάφοι, και ιδιαίτερα εκείνα που προορίζονταν για κατάδικους που έκαναν πράξεις από κείνες που η διεύθυνση της φυλακής θεωρούσε πιο κολάσιμες. Πρόκειται για μικρά κελιά, μέσα σε χοντρό τείχος. Στην πρόσοψη του τείχους υπάρχουν βαριές σιδερένιες καγκελόπορτες. Προχωράς σ’ ένα διάδρομο, ως δυο μέτρα μάκρος. Μετά στρίβεις δεξιά ή αριστερά σ’ έναν άλλο διάδρομο. Σ’ αυτόν υπάρχουν κρατητήρια. Το καθένα δεν είναι πάνω από ενάμιση τετραγωνικό μέτρο. Μέσα σε κάθε τέτοιο μπουντρούμι είναι αδιαπέραστο σκοτάδι, υγρασία και μούχλα. Σ’ αυτούς τους τάφους, θα υπάρχει αέρας απ’ αυτόν που πρωτομπήκε από τότε που χτίστηκαν. Από το θόλο κάθε τέτοιου μπουντρουμιού, κρέμονται σιδερόβεργες, που στην άκρη καθεμιάς υπάρχει μια στρογγυλή σιδερένια γροθιά. Η μια σιδερόβεργα είναι ως πενήντα πόντους πάνω από το πάτωμα, η άλλη ως εβδομήντα πόντους, άλλη ως ένα μέτρο κ.λπ. Αδύνατο να σταθεί κανείς όρθιος. Κάθε κίνηση του κρατούμενου μέσα στο πηχτό σκοτάδι αναπόφευκτα θα τον χτυπήσει σε κάποια απ’ αυτές τις γροθιές. Στους τοίχους κάθε μπουντρουμιού ήταν τότε στερεωμένες χοντρές αλυσίδες με χαλκάδες στις άκριες, που κλείδωναν με λουκέτα. Σε κάθε μπουντρούμι υπάρχει ένα ξύλινο κατασκεύασμα, που έπιανε από τη μέση του σώματος ως τις ωμοπλάτες. Αυτό ήταν πιο ψηλό στις ωμοπλάτες, και χαμήλωνε βαθμιαία ώσπου να φτάσει στη μέση του σώματος. Ξάπλωναν τον τιμωρημένο σ’ αυτό το κατασκεύασμα, του περνούσαν τους χαλκάδες στα τεντωμένα πλάγια χέρια και στα πόδια που άνοιγαν στα πλάγια όσο το δυνατό περισσότερο. Σ’ αυτή τη φρικτή στάση έμενε στη διάρκεια της τιμωρίας του. Αυτή ποίκιλε κατά την κατηγορία του “εγκλήματος” από 24 ώρες ως 20 μέρες. Λίγες μέρες ήταν αρκετές στην παραπάνω απαίσια στάση, για να σακατευτεί κανείς αθεράπευτα. Μια τέτοια κατάσταση πέρασα 24 ώρες. Γι’ αυτό το περιστατικό θα μιλήσω με τη σειρά του.[12]
Στη συνέχεια ο Δημήτρης Βλαντάς κάνει λόγο για τις δύο κατηγορίες των 600 τότε περίπου ποινικών καταδίκων που γνώρισε στο Ιτζεδίν. Αυτές ήταν αφενός οι «φονιάδες για λόγους τιμής, για περιουσιακά ζητήματα καιθ οι ζωοκλέφτες που στην πλειοψηφία τους ήταν κρητικοί χωριάτες και δεν είχαν χάσει ολότελα την ανθρωπιά τους» και αφετέρου οι σωματέμποροι, μικρέμποροι ναρκωτικών, λωποδύτες, νταβατζήδες στα πορνεία και φονιάδες που συχνά αλληλομακελεύονταν και απ’ αυτούς στρατολογούσε η διεύθυνση της φυλακής πληροφοριοδότες, είτε για εκτελεστές καταδίκων που τους θεωρούσε εξαιρετικά επικίνδυνους για την τάξη και ασφάλεια της φυλακής».[13]
Διευθυντής της φυλακής ήταν ο πρώην συνταγματάρχης Μπενηψάλτης, που ο Δημήτρης Βλαντάς χαρακτηρίζει «κλέφτη και πολύ βάναυσο»,[14] ο οποίος τον τιμώρησε με είκοσι μέρες αυστηρής απομόνωσης στα μπουντρούμια του Ιτζεδίν, γιατί αποκάλυψε τις καταχρήσεις του στο συσσίτιο των κρατουμένων. «Έμεινα σ’ ένα απ’ αυτά 24 ώρες», σημειώνει ο νεαρός τότε επαναστάτης, «γιατί οι κατάδικοι απαίτησαν την απελευθέρωσή μου».[15] Βγαίνοντας από το μπουντρούμι, ο Μπενηψάλτης διέταξε και τον μετέφεραν σ’ άλλη αχτίνα. Εκεί τελείωσε το υπόλοιπο της ποινής του. Μετά αποφυλακίσθηκε κι επέστρεψε στο χωριό του.[16]
Αξίζει να σημειωθεί πως αμέσως μετά την αποφυλάκισή του ο Δημήτρης Βλαντάς υπέγραψε ένα κείμενο-καταγγελία για τις συνθήκες που επικρατούσαν στις φυλακές του Ιτζεδίν που δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη την Παρασκευή 12 Ιουλίου 1929,[17] καταγγέλλοντας τις άθλιες συνθήκες εγκλεισμού και διαβίωσης «μέσα στα μπουντρούμια του Ιτζεδίν», όπου εκτός από την απομόνωση οι κρατούμενοι (πολιτικοί και ποινικοί) είχαν ν’ αντιμετωπίσουν την κτηνωδία της υπηρεσίας, το άθλιο συσσίτιο και την ανυπαρξία ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης για τους αρρώστους.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ Η ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΙΤΖΕΔΙΝ ΩΣ ΤΟΠΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ
Αυτά είναι τα γραπτά τεκμήρια που άφησε ο Δημήτρης Βλαντάς για τη φυλακή του Ιτζεδίν που είναι τόπος μαρτυρίου και θυσίας με πανελλήνια σημασία, μιας και εκατοντάδες κομμουνιστές και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες πίσω από τα βαριά του σίδερα αγωνίστηκαν για δημοκρατία και ελευθερία στον Μεσοπόλεμο[18] αλλά και μετά την Απελευθέρωση[19] -ορισμένοι μάλιστα εκτελέστηκαν και άλλοι έχασαν τη ζωή τους εκεί[20]– εγγράφοντας ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη τους αγώνες τους για κοινωνική δικαιοσύνη και δημοκρατία. Οι τελευταίοι κομμουνιστές πολιτικοί κρατούμενοι της μεταπολεμικής περιόδου, πριν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967, απολύθηκαν τον Ιούνιο του 1964. Ωστόσο, μετά την επιβολή της χούντας των συνταγματαρχών (1967-1974) αρκετά μέλη της Ένωσης Κέντρου, της Δημοκρατικής Άμυνας, του Π.Α.Κ. και άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, όπως ο Γιώργος Ανωμερίτης, ο Δημοσθένης Δώδος, ο Σάκης Καράγιωργας, ο Βασίλης Φίλιας κ.ά., φυλακίστηκαν στο Ιτζεδίν που έπαψε να λειτουργεί ως φυλακή το 1971. Από τότε το χαρακτηρισμένο από το 1986 μνημείο εγκαταλείφθηκε στο έλεος του φθοροποιού χρόνου με αποτέλεσμα να καταρρέει.[21]
Τον Σεπτέμβριο του 2023, ωστόσο, με τους αγώνες των προοδευτικών κοινωνικών οργανώσεων και δημοκρατικών πολιτικών φορέων, το φρούριο Ιτζεδίν παραχωρήθηκε με προγραμματική σύμβαση για 40 χρόνια από την ΕΤ.Α.Δ. στον Δήμο Χανίων κατά χρήση όχι όμως κατά πλήρη κυριότητα, όπως θα ήταν θεμιτό. Προβληματισμό προκαλούν, επίσης τα ανταλλάγματα που προβλέπονται, δηλαδή το ετήσιο µίσθωµα των 1.200 ευρώ, το 10% των εισιτηρίων και το 50% των µισθωµάτων από τις χρήσεις των χώρων που -εκ των πραγμάτων- θέτουν σε αμφισβήτηση το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης για όλους. Υπαρκτός, τέλος, είναι και ο κίνδυνος πλήρους εμπορευματοποίησης των λειτουργιών του στην κατεύθυνση της αξιοποίησής του ως τουριστικής ατραξιόν, συμβατής κυρίως με την κακώς εννοούμενη «ανάπτυξη» του κόλπου της Σούδας. Ο κίνδυνος αυτός γίνεται ακόμα μεγαλύτερος, όταν η εμπορευματοποίηση εμφανίζεται ως σύγχρονη τάση για την «αξιοποίηση» των μνημείων, η οποία ωστόσο είναι απόρροια της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Αυτή απαιτεί την απαλλαγή του κράτους από κάθε χρηματοδότηση προτείνοντας ως λύση την αυτοχρηματοδότηση με κερδοφόρες δραστηριότητες που εντέλει αλλοιώνουν τον χαρακτήρα των μνημείων.
Για να αποτραπεί μια τέτοια αρνητική εξέλιξη, που θα συνιστούσε μια πρώτης τάξεως ήττα της «κοινωνίας των πολιτών» από τις δυνάμεις της αγοράς και της ιστορικής αναθεώρησης, έχουμε χρέος με ακόμα μεγαλύτερη ένταση να σπάσουμε τις σιωπές και τους εξωραϊσμούς της επίσημης ιστορίας, διεκδικώντας την προστασία, την άμεση αποκατάσταση και επανάχρησή του με ελεύθερη πρόσβαση για όλους τους πολίτες. Χρωστάμε, άλλωστε, στους πολιτικούς κρατουμένους του Ιτζεδίν, σε όλους αυτούς τους γίγαντες της πράξης και της ανιδιοτέλειας να απαιτήσουμε να πάψει να γκρεμίζεται το μνημείο από την κρατική αδιαφορία, να γίνει τόπος μνήμης και τιμής για όλους εκείνους που φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν εκεί.
* Εκπαιδευτικός Δ.Ε.-Ιστορικός, MSc στη Δημόσια Ιστορία
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Το 1924 ο Δημήτρης Βλαντάς εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ και αναδείχτηκε μέλος της ηγεσίας της. Η δικτατορία Μεταξά τον εξόρισε στη Γαύδο, απ’ όπου απέδρασε μετά την εισβολή των Γερμανών (βλ. Δημήτρης Δαμασκηνός, Εξόριστοι στο νησί του θανάτου. Μαρτυρίες, ντοκουμέντα και δημοσιεύματα για τις εκτοπίσεις αγωνιστών στη Γαύδο, Παρασκήνιο, Β΄ Έκδοση, Αθήνα Μάϊος 2022, σελ. 265-278) και ανέλαβε ηγετική θέση στον παράνομο μηχανισμό του ΚΚΕ. Γενικός γραμματέας της ΕΠΟΝ στα 1943-44, πρόεδρος της εθνικοαπελευθερωτικής κυβέρνησης Κρήτης το 1944, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ απ’ το 1942 και κατόπιν μέλος του ΠΓ, υπήρξε ηγετικό στέλεχος του ΔΣΕ κι ένα απ’ τα βασικά μέλη της καθοδήγησης του ΚΚΕ κατά τον εμφύλιο και μέχρι το 1956. Καθαιρέθηκε στην 6η Ολομέλεια της ΚΕ και στη συνέχεια διαγράφηκε απ’ το κόμμα και έζησε ως το 1967, υπό περιορισμό, στα Καρπάθια. Κατόπιν εγκαταστάθηκε στη Γαλλία και μετά τη δικτατορία επέστρεψε στην Ελλάδα. Πέθανε το 1985. (βλ. Δημήτρης Δαμασκηνός, Εξόριστοι στο νησί του θανάτου, ό.π., σελ. 273).
[2] [Ομάδα Σύνταξης], «Ιανουάριος 1928: Οι Κρήτες ξεσηκώνονται κατά των φόρων- Στο Ηράκλειο επιβάλλεται λαϊκή εξουσία μιας ημέρας! (εικόνες)», www.candiadoc.gr, 29/01/2021.
[3] Για το Ιδιώνυμο βλ. ενδεικτικά Δημήτρης Δαμασκηνός, Εξόριστοι στο νησί του θανάτου, ό.π., σελ. 23-31.
[4] «Χωρίς να φτάνει ως τη ρητή απαγόρευση της λειτουργίας του ΚΚΕ, το Ιδιώνυμο του 1929 υπήρξε εξίσου αυστηρό σε σχέση με τις “αντιανατρεπτικές” διατάξεις άλλων ευρωπαϊκών νομοθεσιών, στις δεκαετίες του 1920 και του 1930» (Αλιβιζάτος Νικόλαος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση 1922–1974, όψεις της ελληνικής εμπειρίας, πρόλογος: Αριστόβουλος Μάνεσης, Θεμέλιο, Οκτώβριος 1995, σελ. 397–398).
[5] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 (τόμος Α’), εκδ. Λογοθέτης, Αθήνα Δεκέμβριος 1980.
[6] Πραγματική αιτία ήταν το ξυλοκόπημα των χωροφυλάκων ενός μικρού αποσπάσματος χωροφυλακής, που τέλη Φεβρουαρίου του 1928 είχαν κάνει αιφνιδιαστική επιδρομή στο χωριό τους για να τους συλλάβουν ως υπαίτιους των αγροτικών κινητοποιήσεων (Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 160-161).
[7] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 169.
[8] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 171.
[9] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 171.
[10] Δημήτρης Δαμασκηνός, Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων. Οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης, Παρασκήνιο, Αθήνα Σεπτέμβριος 2023.
[11] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 172-173.
[12] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 173-174.
[13] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 174.
[14] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 174.
[15] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 ό.π., σελ. 175-176.
[16] Βλαντάς Δημήτρης, Βασανιστική πορεία 1915-1940 (τόμος Α’), εκδ. Λογοθέτης, Αθήνα Δεκέμβριος 1980, σελ. 169-177.
[17] Βλαντάς Δημήτρης, «Μέσα στα μπουντρούμια του Ιτζεδίν», Ριζοσπάστης, Παρασκευή 12 Ιουλίου 1929, σελ. 3.
[18] Δημήτρης Δαμασκηνός, «Αύγουστος 1934: Η διεύθυνση των Εγκληματικών Φυλακών Καλαμίου (Ιτζεδίν) πυροβολεί εν ψυχρώ τον κατάδικο Καραβαράκη και καταστέλλει βίαια τη στάση των κρατουμένων!», Αγώνας της Κρήτης, 30/09/2017.
[19] Δημήτρης Δαμασκηνός, «Η μαρτυρία του Γιώργου Κατσά, υπόδικου κομμουνιστή στο Ιτζεδίν με τον μεταξικό Ν. 375/36 περί κατασκοπείας…: “Εζώ παέ είναι το Ιντζεζάκι, τσόποιος έρτει δε φεύζει γρήγορα”», Αγώνας της Κρήτης, 06/09/2018.
[20] Δημήτρης Δαμασκηνός, «Πόσοι ήταν οι πολιτικοί κρατούμενοι που εκτελέστηκαν στο Ιτζεδίν;», Αγώνας της Κρήτης, 18/09/2018.
[21]. Δημήτρης Δαμασκηνός, «Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων: Δημοκρατική απαίτηση η προστασία, άμεση αποκατάσταση και επανάχρηση του ως τόπου μαρτυρίου και θυσίας», Εποχή, 17-18 Φεβρουαρίου 2024.
