Της Εύας Παρακεντάκη *
Σε μεγάλο υψόμετρο, ξηρά και άνυδρα μέρη και βουνά της Κρήτης μα και στα δάση και στα φαράγγια μας θα βρεις αρωματικά φυτά και βοτάνια, που ανέκαθεν αποτελούσαν το πραγματικό άρωμα της Κρήτης.
Εκείνο το άρωμα του γυμνού, ξερού βράχου που φιλοξενεί σε μία σχισμή μια «σταλιά» χώμα. Εκεί μέσα αναπτύσσεται, ζει, μεγαλώνει, θεριεύει και το μαγικό βοτάνι της υγείας και της μακροζωίας. Και δεν είναι ένα. Είναι πολλά! Μα εμείς για τρία θα πούμε σήμερα: Μαλοτήρα, Ματζουράνα και Έρωντας και το μυστικό της αιώνιας νιότης ξετυλίγεται μπροστά σας!
Μαλοτήρα: το γιατρικό της Δυτικής Κρήτης
Στα Λευκά Όρη και τον Ψηλορείτη, μάλιστα σε υψόμετρο πάνω από 900 μ., συναντάς τη μαλοτήρα. Οι Βενετοί κατακτητές τη χρησιμοποίησαν κατά των κρυολογημάτων, τις παθήσεις του στομαχιού και του αναπνευστικού και την ονόμασαν “maletira” από την ιταλική λέξη male, που σημαίνει αρρώστια και το ρήμα tirare που σημαίνει σύρω. Αυτή είναι η μία ετυμολογία. H άλλη μάς λέει ότι η λέξη προέρχεται από το μαλλωτός, που σημαίνει μαλλιαρός και αυτό γιατί τα φύλλα της καλύπτονται από πυκνό χνούδι. Μεγάλη η πίστη των Κρητικών στις θεραπευτικές της ιδιότητες αλλά δεν είναι μόνο η πίστη τους.
Σύγχρονη επιστημονική έρευνα αποκάλυψε την παρουσία στο φυτό και στο «βραστάρι» του πολύτιμων φλαβονοειδών ουσιών με ποικίλες φαρμακοδυναμικές δράσεις, όπως διέγερση της καρδιακής λειτουργίας, ελάττωση της πίεσης και ευεργετικές δράσεις υπέρ της μεγαλύτερης αντοχής των τριχοειδών αγγείων. Είναι επίσης διουρητική και στο αιθέριο έλαιό της υπάρχουν 34 ουσίες με αντιμικροβιακές και φαρμακευτικές ιδιότητες. Δεν υπάρχει πουθενά αλλού στον κόσμο αυτό το είδος παρα μόνο στις Χανιώτικες Μαδάρες και στον Ψηλορείτη.
Όσο για το ξακουστό και ευεργετικό μέλι της μαλοτήρας, δυστυχώς, δεν παράγεται πλέον, λόγω της δραματικής μείωσης των πληθυσμών του φυτού. Τα μελισσοσμήνη του Ψηλορείτη και των Λευκών ορέων δεν βρίσκουν επαρκή ποσότητα γα να παράγουν το εν λόγω θαυματουργό μέλι. Και αυτό γιατί από τον Ψηλορείτη έχει σχεδόν εξαφανισθεί, στα Λευκά Όρη δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγα ότι έχει μείνει μόνο το 10% των πληθυσμών που υπήρχαν πριν από μια γενιά.
Μα πως χάνεται η μαλοτήρα; Οι λόγοι είναι πολλοί, όμως ως πιο σημαντικούς μπορούμε να αναφέρουμε την εκμετάλλευση και το καθεστώς διαχείρισης των βοσκοτόπων και την αλόγιστη συλλογή και μεταπώληση. Βέβαια πλέον απαγορεύεται η συλλογή για λόγους εμπορικούς, αλλά τι να το κάνεις; Καλά που υπάρχουν και κάποιοι πεισματάρηδες, όπως η οικογένεια Καντιδάκη στον Ομαλό, που την καλλιεργούν και προσπαθούν να διασώσουν ένα είδος που έχει θεραπεύσει και μεγαλώσει πολλές γενιές Κρητικών. Οι φωτογραφίες της καλλιέργειας είναι από την Ειρήνη Καντιδάκη, που ενώ είναι μία επιτυχημένη Make up Artist, αυτό που της αρέσει πιο πολύ είναι να συλλέγει τη μαλοτήρα και να τη βάζει στα σακουλάκια της, κλεισμένα με ένα όμορφο σχοινάκι και το διακριτικό ταμπελάκι “Mystique”.
Μάνα μου Ματζουράνα μου
Βέβαια η μαλοτήρα έχει και “φίλη κολλητή” την ματζουράνα ή αλλιώς ματζιοράνα, επίσης ενδημικό φυτό της Κρήτης. Η ματζουράνα είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια στους Κρητικούς και βέβαια στους Αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι την εκτιμούσαν πολύ και γνώριζαν τις φαρμακευτικές της ιδιότητες. Τη χρησιμοποιούσαν ως φάρμακο κατά των ενοχλήσεων του στομαχιού και των εντέρων, των νευρικών παθήσεων ακόμη και για την αντιμετώπιση του απλού κρυολογήματος. Ο Ιπποκράτης το θεωρούσε μέγιστο αντισηπτικό και ο Γαληνός ως το πιο σωστό χωνευτικό. Σήμερα χρησιμοποιείται παντού, στη μαγειρική, στη ζαχαροπλαστική και στην κοσμετολογία. Στη φαρμακευτική χρησιμοποιείται για ασθένειες της καρδιάς, πυρετό και στην αντισηψία των τραυμάτων.
Άλλες χρήσεις της: Είναι αναλγητικό για μυϊκούς πόνους, διαστρέμματα και νευραλγίες, ενδείκνυται για τις παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος, θεωρείται αποχρεμπτικό, εφιδρωτικό, πανάκεια για τον νευρικό βήχα, το κρυολόγημα, τις αμυγδαλές, τη βρογχίτιδα και το άσθμα. Είναι χωνευτικό, σπασμολυτικό, αντιεμετικό, ανακουφίζει από τη δυσπεψία, διεγείρει το συκώτι και τη σπλήνα, είναι διουρητικό, αγγειοδιασταλτικό και αντιδιαβητικό. Ευεργετικό επίσης σε νευρικής φύσεως παθήσεις, ψυχασθένειες, άγχος, αϋπνίες, ημικρανίες, ίλιγγο, επιληψία ενώ βοηθάει πολύ τη μνήμη. Και όλα αυτά δεν τα λέω εγώ, τα λένε σύγχρονες μελέτες και επιστήμονες! Θέλετε κι άλλα για να πειστείτε να πιείτε ένα φλιτζάνι ή για να βάλετε λίγο στο ψάρι σας να νοστιμίσει;
Έρωντα μου αγιάτρευτε… Ε, όχι και αγιάτρευτε!
Εδώ μιλάμε για άλλο ένα θαύμα της Κρητικής γης. Νόστιμο, όμορφο ενδημικό φυτό της Κρήτης. Το όνομα του “δίκταμο” προέρχεται από τη λέξη «δίκτη» που σημαίνει όρος και «θάμνος». Ο θάμνος της Δίκτης, δηλαδή ο θάμνος των Λασιθιώτικων βουνών. O Πλίνιος αναφερόμενος σ’ αυτό το φυτό λέει: «Το φυτόν καλούμενον δίκταμον εις ουδέν άλλο μέρος φύεται ειμη εν τη νήσω Κρήτη». O Θεόφραστος ή αλλιώς αποκαλούμενος πατέρας της Βοτανικής, στο έργο του Περί Φυτών ιστορίες αναφέρει: «Το δίκταμο είναι φυτό που βγαίνει μόνο στη Κρήτη…».
Το συναντάς και με το όνομα στοματόχορτο γιατί το μάσημα των φύλλων του σταματά την κακοσμία του στόματος, αλλά και με το όνομα αττίταμος ή στομαχόχορτο γιατί απαλύνει τους πόνους στο στομάχι. Αυτοφύεται σε απόκρημνες πλαγιές, υγρά φαράγγια, γκρεμνά και βράχους των ορεινών περιοχών, κυρίως στις ανατολικές πλαγιές των βουνών Ίδη και Δίκτη.
Ιστορίες λένε ότι όταν τα αγρίμια (αγριοκάτσικα) τραυματιστούν τρίβουν την πληγή τους πάνω στο φυτό και αυτή επουλώνεται ταχύτατα. Ο Aριστοτέλης στο έργο του “Περί των ζώων ιστορίαι” γράφει: «Tας δε εν τη Kρήτη αίγας τας αγρίας όταν τοξευθώσι ζητείν το δίκταμνον δοκεί γαρ εκβλητικόν είναι των βελών» δηλαδή ότι: «…Όταν τα αγριοκάτσικα της Κρήτης πληγώνονταν από βέλη κυνηγών, μασούσαν δίκταμο και τον έβαζαν πάνω στην πληγή τους, για να απομακρύνουν το δηλητήριο και το ίδιο το βέλος και να θεραπευτούν…».
Ο Ιπποκράτης τον συνιστούσε σε έμπλαστρο για τη χοληδόχο κύστη, τους πνεύμονες και τα πρηξίματα. Επίσης, το χρησιμοποιούσε σαν αντισπασμωδικό και για τους πόνους της έμμηνου ρήσης. Ο Διοσκουρίδης, πατέρας της φαρμακογνωσίας, θεράπευε τις πληγές των στρατιωτών. Οι μινωίτες χρησιμοποιούσαν τον δίκταμο για αρώματα και αλοιφές. Το έλαιο του, είχε τονωτικές και διεγερτικές ιδιότητες εξ ου και το ΕΡΩΝΤΑΣ. Αιθέριο έλαιο έρωντα μαζί με ελαιόλαδο προσφερόταν στους θεούς, στους βασιλιάδες και ιερείς της Μινωικής Κρήτης.
Στο πρόσφατο χθες, ο άγριος δίκταµος συλλεγόταν στην Κρήτη από χωρικούς για δική τους χρήση ή για να τον πουλήσουν. Τους συλλέκτες τους έβρισκες με διάφορα παρατσούκλια όπως: Ερωντάδες, Αττιταμολόγους, Βοτανολόγους, Μαζωχτάδες. Οι πατούλιες (ομάδες συλλεκτών δίκταμου) χωρίς να έχουν γνώσεις αναρρίχησης και µε πρωτόγονους εξοπλισμούς, δένονταν με γερά σκοινιά, τις “γούμενες” και κρεμόντουσαν σε βράχους με κίνδυνο την ίδια τους τη ζωή. Αυτή η επικινδυνότητα του χάρισε το όνομα «έρωντας», γιατί ο μαζωχτής πρέπει να ‘χει το πάθος του έρωτα για ν’ αποφασίσει να διακινδυνέψει τη ζωή του για να το μαζέψει, αυτή είναι η μία θεωρία, η άλλη λέει ότι ονομάστηκε έτσι γιατί όταν το πιεις σου προκαλεί ερωτική διέγερση.
Στο σήμερα, η υπερβολική εκμετάλλευση του άγριου δίκταμου προκάλεσε τη μείωση των πληθυσμών του φυτού ακόμα και την εξαφάνισή του από ορισμένες περιοχές. Το φυτό στις μέρες µας προστατεύεται από τη «Συνθήκη της Βέρνης».
Η Κρήτη δεν χρησιμοποιεί πολλά μπαχαρικά, το φαγητό της το αρτύζει με τα βοτάνια της γης. Γι’ αυτό τρως κατσικάκι με ασκολύμπρους και μυρίζει σαν την πρωινή υγρασία του οροπεδίου Λασιθίου. Σε μια μπουκιά οφτού με λίγη ρίγανη γεύεσαι την απόκοσμη μυρωδιά μιας σπηλιάς στον Ψηλορείτη και σε ένα βραστάρι νιώθεις ότι πίνεις τη μυρωδιά των γκρεμνών που έχεις περάσει για να φτάσεις στον Ομαλό.
* Παρουσιάστρια της εκπομπής Mama Mia στη Νέα Τηλεόραση Κρήτης / Μέλος του Δ.Σ και Υπεύθυνη Δημοσίων σχέσεων στο Ινστιτούτο Κρητικής Διατροφής
olivemagazine.gr