Του Γιάννη Αγγελάκη
Υπάρχει ένα πρόβλημα στη σημερινή μας εποχή. Το πρόβλημα είναι η μη ύπαρξη εναλλακτικής.
Tο πρόβλημα συνεπακόλουθα είναι ότι η όποια απάντηση στην κρίση που γεννά η επιδημία θα έρθει με τα εργαλεία που υπάρχουν διαθέσιμα. Δηλαδή, με τα εργαλεία των νεοφιλελεύθερων πολιτικών.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πολλοί υποστηρίζουν, μεταξύ αυτών και η Ναόμι Κλάιν, ότι υπήρξε μία αλλαγή πολιτικής που βασίστηκε στην ανάγκη για απαντήσεις που δημιούργησε η μεγάλη καταστροφή που υπήρξε ο πόλεμος.
Όμως τότε υπήρχε ένα ισχυρό αντίπαλο δέος, η Σοβιετική Ένωση, ενώ τώρα δεν υπάρχει παρά ένα κενό.
Ακόμη και ένα σημαντικό κομμάτι της Αριστεράς έχει αποδεχτεί ότι “δεν υπάρχει εναλλακτική” στο παρών μοντέλο και προσπαθεί με αλχημείες, με έμφαση σε έναν ασύστολο δικαιωματισμό, και σε αναζήτηση λύσεων με την επιστροφή σε σοσιαλδημοκρατικές προτάσεις προηγούμενων δεκαετιών να προβάλλει ένα αντίλογο. Αναποτελεσματικά.
Δεν υπάρχει κάποιο συνεκτικό αφήγημα που να αμφισβητήσει καίρια τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές.
Ποιος λοιπόν μπορεί να έχει την ψευδαίσθηση ότι σήμερα τα πράγματα μπορούν να εξελιχθούν διαφορετικά και ότι δε θα οδηγηθούμε σε μία ακόμα εμβάθυνση του καπιταλισμού;
Ο όρος “surveillance capitalism” έγινε ευρύτερα γνωστός μέσω της δουλειάς της ερευνήτριας του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ Shoshana Zuboff. Σύμφωνα την Zuboff, το τελικό στάδιο του καπιταλισμό είναι η ανθρώπινη εμπειρία και ιδιαίτερα η δυνατότητα που δίνουν οι νέες τεχνολογίες για την πρόβλεψη που σχετίζεται με την ανθρώπινη εμπειρία.
Είναι τεχνολογίες που έχουν εξελιχθεί από την Google και το Facebook, τις οποίες έχουμε αποδεχθεί ως φυσικές και αναπόδραστες, ως εργαλεία με τα οποία δίνουμε νόημα στις ζωές μας και τα οποία είναι αναγκαία για την εργασία μας.
Πρόκειται για μηχανισμούς μίας διαρκούς παρακολούθησης και καταγραφής κάθε δεδομένου της κίνησής μας, πολλές φορές δίχως τη συναίνεσή μας ή δίχως να μας δίνετε πραγματικά δικαίωμα να δώσουμε τη συναίνεσή μας.
Παράγουμε δεδομένα που είναι πολύτιμα και αξιοποιούνται για να προβλέπεται η ανθρώπινη συμπεριφορά.
Είναι μία γνώση που αυξάνει τη δύναμη, την ισχύ και τον πλούτο ελάχιστων εξαιρετικά πλούσιων ανθρώπων που ελέγχουν τη βιομηχανία των νέων τεχνολογιών, αυτών που μέσω της επιδημίας του κορωνοϊού, η εξάρτησή μας βαθαίνει ακόμη παραπάνω. Πλέον, η όποια επαφή έχουμε με τον συνάνθρωπό μας έχει ως διαμεσολαβητή τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες.
Σύμφωνα με τη Zuboff, η επιχείρηση της συλλογής, αγοράς και πώλησης προσωπικών δεδομένων παράγουν “επιστημονική ανισότητα”. Πρόκειται για μία κατάσταση στην οποία τα προσωπικά μας δεδομένα που εμείς οικειοθελώς προσφέρουμε, συλλέγονται, επεξεργάζονται και ερμηνεύονται, ώστε να παράγουν μία τεράστιας αξίας γνώση που ελέγχεται από ελάχιστους ανθρώπους που τυγχάνει να είναι και τρομερά ισχυροί και ανεξέλεγκτοι.
"google ad"
Στην επιδημία του 1918, στην Ισπανική Γρίπη που σκότωσε κοντά 100 εκατομμύρια ανθρώπους, η γνώση γύρω από τον ιό ήταν περιορισμένη αφού η διακίνηση των λίγων πληροφοριών (πολλές φορές λανθασμένων) γινόταν μέσω τηλεγραφημάτων και του έντυπου τύπου με το ραδιόφωνο να μην έχει τη μεγάλη διάδοση που παρουσιάσε τις επόμενες δεκαετίες.
Σήμερα, η διαδικασία της διακίνησης της γνώσης γίνεται μέσω των social media. Και όποιος επέλεξε συνειδητά να μην συμμετέχει στον κόσμο των social media, σήμερα βρίσκει τον εαυτό του πιο μόνο από ποτέ.
Όλα γίνονται μέσω των social media.
Τώρα, μέσω των social media δίνουμε πολύτιμα δεδομένα σχετικά με την ανθρώπινη συμπεριφορά σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Προσφέρουμε δεδομένα που μετατρέπονται σε γνώση για τις εταιρείες για το πώς φέρεται ο άνθρωπος όταν βρίσκεται υπό πίεση, όταν είναι τρομοκρατημένος, όταν αισθάνεται απειλή για την ίδια του την ύπαρξη.
Είναι στοιχεία τα οποία συλλέγονται για να αξιοποιηθούν. Και ως πολίτες δε μπορούμε να κάνουμε πολλά πράγματα για να σταματήσουμε τη συλλογή αυτών των στοιχείων. Έχουμε αποδεχτεί εδώ και πολύ καιρό την παρακολούθησή μας και τη συλλογή των δεδομένων γύρω από τη συμπεριφορά και τη ζωή μας ως φυσιολογικό.
Πριν μερικές μόλις δεκαετίες αυτό που συμβαίνει τώρα θα ήταν απόλυτα αφύσικο. Η έννοια της ιδιωτικής ζωής και των ιδιωτικών στιγμών είχε πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα.
Είχαμε οικογενειακά άλμπουμ με φωτογραφίες τις οποίες μοιραζόμασταν με λίγους ανθρώπους που εμπιστευόμασταν. Τα βλέπαμε σε ιδιαίτερες επετείους ή στιγμές της ζωής μας.
Τώρα, ανεβάζουμε στο facebook την κάθε μας στιγμή, ακόμα και τις πιο ιδιαίτερες και μοναδικές για να τις δει ο κάθε άγνωστος. Το κάνουμε οικειοθελώς με αντάλλαγμα τη δίψα μας για αποδοχή από τους υπόλοιπους στη μορφή αριθμών likes. Εθιζόμαστε στο “like”. Οι εταιρείες επιβραβεύουν συγκεκριμένες συμπεριφορές που αυξάνουν τον εθισμό. Τα δεδομένα αυτής της χρήσης συλλέγονται από τις εταιρείες και αξιοποιούνται αναλόγως.
Έχουμε αποδεχθεί τη λειτουργία ενός καπιταλισμού που βασίζεται στην διαρκή παρακολούθηση μας ως φυσικό και θετικό.
Αν κάποιος μας περιέγραφε ένα καθεστώς που καταγράφει την κάθε κίνησής μας, συλλέγει τις φωτογραφιες που ανεβάζουμε, επεξεργάζεται τις συνομιλίες που κάνουμε, αναλύει τους λόγους που διαβάζουμε συγκεκριμένα θέματα, θα αναγνώριζαμε αυτό το καθεστώς ως ολοκληρωτικό. Όμως αυτό συμβαίνει καθημερινά μέσω της συμμετοχής μας στο διαδίκτυο και είναι απλά το φυσιολογικό. Δε μας προκαλεί εντύπωση. Περίπου αποδεχόμαστε ότι είναι ένα δίκαιο αντίτιμο για την “ελευθερία” μας να χρησιμοποιούμε τα μέσα.
Είναι σχεδόν επιθυμητό.
Με την κρίση του κορωνοϊού να φέρνει διαρκώς στο προσκήνιο τη συζήτηση της αναγκαιότητας μίας διαρκούς παρακολούθησης των ατόμων για την επίβλεψη της υγείας τους και για τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας, μήπως πλέον βρισκόμαστε κοντά σε ένα πέρασμα σε ένα μοντέλο λειτουργίας όπου η παρακολούθηση και η συλλογή δεδομένων για τη συμπεριφορά και τη ζωή μας θα γίνεται διαρκώς, “για το καλό μας”;
Ήδη σε χώρες όπως η Ιταλία, η Γερμανία, η Αυστρία, η Κίνα, η Νότιο Κορέα και η Ταϊβάν προχωρούν σε ανάλυση των δεδομένων από τη χρήση στα κινητά τηλέφωνα για να καθορίσουν ποιοι πράγματι παραμένουν μέσα στα σπίτια τους και τηρούν την καραντίνα ενώ την ίδια στιγμή κυβερνήσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις ΗΠΑ βρίσκονται πολύ κοντά στο να λάβουν παρόμοια μέτρα παρακολούθησης, όλα σε μία προσπάθεια διασφάλισης της εφαρμογής πολιτικών αλλαγής της συμπεριφοράς των μαζών ώστε να επιτευχθεί ο στόχος του ελέγχου της διάδοσης του ιού.
Λαμβάνοντας υπόψη την απειλή που θέτει ο κορωνοϊός τέτοιου είδους μέτρα τυγχάνουν ευρύτατης αποδοχής.
Όμως η χρήση μεγάλων δεδομένων για τον καθορισμό της προσωπικής συμπεριφοράς θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πολύ αποτελεσματικό όπλο στα χέρια κυβερνήσεων ή εξουσιών για να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα και τις συνέπειες πολιτικών που εφαρμόζουν. Και επειδή οι πανδημίες είναι πιθανό να γίνουν πιο συχνές στο μέλλον, οι κυβερνήσεις του κόσμου μπορούν να επιχειρηματολογήσουν ότι είναι αναγκαίο να διατηρήσουμε τέτοιου είδους μοντέλα παρακολούθησης σε λειτουργία διαρκώς. Ως μέτρο που θα διασφαλίζει την ομαλή λειτουργία του οικονομικού συστήματος σε έναν κόσμο όπου η απειλή της επιδημίας είναι διαρκώς παρούσα.
Ο καθηγητής Χαράρι είχε επισημάνει με σαφή τρόπο σε πρόσφατο άρθρο του ότι όταν ο κόσμος καλείται να επιλέξει μεταξύ της προσωπικής του υγείας και της διαρκούς παρακολούθησής του, το δίλημμα ουσιαστικά δεν υφίσταται, πρόκειται για μία επιλογή που ουδείς άνθρωπος έχει πραγματικά. Ο καθένας θα επιλέξει αναγκαστικά την υγεία του, εις βάρος της ιδιωτικότητάς του.
Ποιος λοιπόν μπορεί να εγγυηθεί ότι αυτά τα μέτρα θα σταματήσουν να εφαρμόζονται όταν τεθεί υπό έλεγχο η επιδημία;
Λαμβάνοντας υπόψη ότι έχουμε οικειοθελώς παραδόσει την ιδιωτικότητά μας σε εταιρείες μέσω της συμμετοχής μας σε κοινωνικά μέσα όπως το facebook αλλά και τη χρήση λογής – λογής “ελεύθερων” υπηρεσιών όπως η μηχανή αναζήτησης Google, η παρακολούθηση για “λόγους υγείας” μοιάζει ένα φυσικό επόμενο στάδιο που δε δημιουργεί μεγάλες αντιδράσεις. Είναι μία αναμενόμενη σχεδόν εξέλιξη μίας κοινωνίας που επιλέγει ελεύθερ “για το καλό της”, επειδή ως άτομα το επιθυμούμε, ή δε νοιαζόμαστε αρκετά για το γεγονός ότι βρισκόμαστε διαρκώς υπό παρακολούθηση.
Λες και η επιδημία του κορωνοϊού αποτελεί μία ευκαιρία για το πέρασμα σε μία νεοφιλελεύθερη απολυταρχία την οποία όμως οφείλουμε να επιθυμούμε, να αναγνωρίζουμε ότι είναι για το καλό μας.
Σχεδόν σα βγαλμένο από κάποια σελίδα βιβλίου του Όργουελ, ελεύθερος (να μετακινείται) θα είναι μόνο αυτός που θα βρίσκεται υπό διαρκή παρακολούθηση ώστε να αναγνωρίζεται αν και πότε μπορεί να αποτελέσει κίνδυνο (για τη δημόσια υγεία);
Ελεύθερος θα μπορεί να είναι μόνος αυτός που θα βρίσκεται διαρκώς υπό έλεγχο;
Άραγε, τι θα σημαίνει αυτή η εξέλιξη για τις όποιες δυνατότητες αμφισβήτησης μίας πραγματικότητας στην οποία οι αντιθέσεις μεταξύ πλούσιων και φτωχών αναμένεται να βαθύνουν;