του Απόστολου Δ. Καραμπά
Ο ερευνητής ανασκάπτοντας τις είκοσι τέσσερις ραψωδίες του έπους γνωρίζει έναν διαφορετικό κόσμο, τον λεγόμενο μυκηναϊκό, ο οποίος παρακμάζει σε μια από τις τελευταίες προσπάθειες επεκτατισμού του, και τον απόηχο ενός ενδόξου παρελθόντος σε μια προσπάθεια ανακάλυψης και ερμηνείας του ιστορικού πυρήνα. Η μήνις του Αχιλλέως αποτελεί το κύριο θέμα της Ιλιάδος, μέσω της οποίας παρουσιάζεται το περιεχόμενο του έπους. Ένας ανηλεής πόλεμος που διήρκεσε δέκα χρόνια, μια πολιορκία κάτω από τα τείχη της Τροίας. Τα γεγονότα που διαδραματίζονται στο ομηρικό αυτό έργο αφορούν τις τελευταίες πενήντα μια ημέρες πριν την άλωση της Τροίας από τους Πανέλληνες, Δαναούς, Αχαιούς. Το έπος τελειώνει με τον θάνατο και την ταφή του Έκτορος. Αυτό το μικρό διάστημα είναι το παρόν, το σήμερα του ομηρικού έπους. Εκεί προσέθεσαν το παρελθόν, έναν κατάλογο καραβιών και όχι μόνο, μια συνάθροιση στρατευμάτων που πραγματοποιήθηκε δέκα χρόνια πριν την άλωση του Ιλίου.
Ο <<νηών κατάλογος>>, όπως ονομάζεται, παρουσιάζεται στη δεύτερη ραψωδία του έπους, εκεί είναι καταγραμμένα είκοσι εννέα βασίλεια, 1.186 πλοία που ελλιμενίζονται στην Αυλίδα, μια στενάχωρη θέση του Ευβοϊκού κόλπου, ηγεμόνες, στρατιώτες και τοπωνύμια, μια γεωγραφική παρουσία της Ύστερης μυκηναϊκής περιόδου. Σε αυτή τη ναυτική εκστρατεία προς την απέναντι πλευρά του Αιγαίου, δεν είναι αραξοβολημένος ο στόλος των Κυκλαδιτών. Ένα νησιωτικό κράτος με την ιδιαίτερη γεωγραφική θέση δεν έχει καμία θέση στον κατάλογο του στόλου, καμία αναφορά Κυκλάδιου ήρωα.
Το όνομα Κυκλάδες δεν αναφέρεται στα ομηρικά έπη, πρώτη αναφορά του ονόματος γίνεται στους ιστορικούς χρόνους. Είναι οι Μινωίδες νήσοι, όπως είναι η αρχαιότερη ονομασία, προσαρτημένες στο Μινωικό κράτος, όπως το μαρτυρούν οι μύθοι.
Μέσα από τα γεγονότα που διαδραματίζονται εκεί και τα πρόσωπα που εμπλέκονται, αντιλαμβανόμαστε έναν κόσμο διαφορετικό. Συναντάμε τόπους και χώρους περιφερειακούς, μακριά και έξω από τα γνωστά ανακτορικά μυκηναϊκά κέντρα εξουσίας. Οι ήρωες δεν ανήκουν και δεν κατοικούν εκεί, είναι περαστικοί. Τα νησιά είναι τόπος άθλων, ηρωικών γεγονότων, ενδιάμεσος σταθμός ή τόπος γέννησης θεοτήτων και θέατρο δρωμένων.
Οι γνωστοί άθλοι των ηρώων της μυθολογίας μαρτυρούν τους ανταγωνισμούς και τις αντιπαλότητες των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων μέσα κι έξω από αυτά. Ανερχόμενες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν και σφετερίζονται την εξουσία συγκρουόμενες με παλαιότερους οίκους ευγενών.
Η Ιλιάς και ο κατάλογος των πλοίων ως λογοτεχνικά έργα, φαίνεται να ακολουθούν μια παράλληλη αυτόνομη και διαφορετική πορεία μέσα στον χρόνο, δεχόμενα παρεμβάσεις, προσθήκες, αφαιρέσεις και συμπληρώματα. Δημιουργείται έτσι μια ποιητική σύνθεση και μια πολιτισμική σύμμειξη στοιχείων διαφορετικών ιστορικών χρόνων και ενός απόηχου του προϊστορικού παρελθόντος.
Είναι ένας κατάλογος που μεταφέρει τον απόηχο εκστρατειών και πολεμικών συρράξεων των μυκηναϊκών κέντρων μακριά από την επικράτεια του νησιωτικού κράτους των Κυκλάδων, ενός χώρου αυτόνομου και κυρίαρχου με μεγάλη ναυτική και πολιτιστική παράδοση. Οι Κυκλαδίτες ναυτικοί με ισχυρή ναυτική παρουσία στο Αιγαίο έχουν αποκλεισθεί ή κινούνται σε έναν κόσμο έξω από τους μυθολογικούς κύκλους.
Οι νήες όπως και το υπόλοιπο έπος είναι δύο διαφορετικά και ξεχωριστά έργα, τα οποία πλάστηκαν σε μια μακρά πορεία και κάποια στιγμή συνενώθηκαν. Η ανυπαρξία των Κυκλαδιτών ηρώων και η απουσία στους γνωστούς μυθολογικούς κύκλους αφήνει ένα κενό, μια μυθολογική ασυνέχεια. Οι μύθοι κουβαλούν ένα βαρύ φορτίο, έχουν μυκηναϊκό παρελθόν, δύσκολα θα απαντηθεί αν χάθηκαν στο χρόνο ή εξαφανίστηκαν εξαιτίας πολιτικών σκοπιμοτήτων από αυτή την εκστρατεία οι Κυκλάδες. Κατηγορεί τους Αθηναίους για αλλοιώσεις και παρεμβάσεις στους στίχους των ομηρικών έργων, ο ιστορικός Διευχίδης ο Μεγαρεύς. Στα «Μεγαρικά» του αναφέρει, πως ο Σόλων πρόσθεσε τις φάλαγγες των Αθηναίων στην αγκυροβολημένη αρμάδα της ραψωδίας Β, και προφανώς εξάλειψε τους Μεγαρείς.
Κλίνουμε στην άποψη ότι ο περιβόητος κατάλογος καταγράφηκε από τους Αθηναίους (Πεισιστράτεια διόρθωση) για τις ανάγκες των μεγάλων Παναθηναίων από προφορικό αλλά και από γραπτό λόγο μαζί με το υπόλοιπο ομηρικό έπος. Μέσα στο ιστορικό βάθος χρόνου αναπλάθεται και διασκευάζεται πάλι από τους Αλεξανδρινούς γραμματικούς. Κατά πόσο λοιπόν μπορεί να υποστηρίξει κανείς την σημερινή αυθεντικότητα της Ιλιάδος, ότι πρόκειται για έργο κάποιου Ομήρου; Πιθανότατα να είναι κείμενα της Αθηναϊκής γραμματείας. Μεγάλο κενό για την διερεύνηση του θέματος αφήνει η έλλειψη πηγών για την ύπαρξη του δημιουργού των επών, σε μια εποχή όπου η γραφή εμφανίζεται αρκετά ανεπτυγμένη. Η ιστορικότητα του Ομήρου προβληματίζει, ο ιστορικός Θουκυδίδης αμφισβητεί την αξιοπιστία του.
Παρατηρείται αδιαφορία ή ακόμη και άγνοια των Μικρασιατικών τοπωνυμίων, από τον δημιουργό των επών, παρότι αυτός κατά πολλούς κατάγεται από εκεί. Ο κατάλογος των Τρώων και των συμμάχων τους είναι πολύ φτωχός και απουσιάζουν σημαντικές πόλεις όπως η Σμύρνη.
Αμφιβάλλει για τις γεωγραφικές γνώσεις του Ομήρου ο περίφημος γραμματικός της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ, ο οποίος στηριζόμενος στην Αθηναϊκή εκδοχή των επών αναθεωρεί και εκδίδει τα ομηρικά έργα διαιρώντας τα σε 24 ραψωδίες.
Το αρχαιότερο πλήρες χειρόγραφο του έπους που χρονολογείται γύρω στο 10ο αι. μ.χ, φυλάσσεται σήμερα στην Μαρκιανή βιβλιοθήκη της Βενετίας.
Κατά την διάρκεια των ιστορικών χρόνων ποτέ δεν έλειψαν οι πολεμικές συγκρούσεις στο Αρχιπέλαγος του Αιγαίου. Οι Αθηναίοι μέσα στα πλαίσια του επεκτατισμού και της κυριαρχίας τους στο Αιγαίο καταστέλλουν όσους αντιτίθενται στην πολιτική τους. Πολιορκούν χωρίς επιτυχία την Πάρο, εμπλέκονται σε χρόνιες εχθροπραξίες με τους Αιγινήτες και εξοντώνουν τους στασιαστές της Νάξου και αργότερα της Μυτιλήνης και Μήλου. Από τα σημαντικότερα κέντρα, οικονομικά, εμπορικά και διανόησης του αρχαίου κόσμου η Αθήνα, ο πολιτισμός και τα πνευματικά επιτεύγματα είναι μέσα από την οπτική των πολιτικών συμφερόντων της πόλης-κράτους. Η «Βιβλιοθήκη», μια συλλογή της ελληνικής μυθολογίας είναι έργο του Απολλόδωρου, ο οποίος είναι Αθηναίος. Η ελληνιστική, είναι μια περίοδος ανάπτυξης των μεγάλων αστικών κέντρων της Ανατολής, Αλεξάνδρεια, Πέργαμος, Αντιόχεια. Ο ελλαδικός χώρος υποβαθμίζεται και το ενδιαφέρον των γραμματικών των ελληνιστικών βασιλείων είναι στραμμένο σε έναν διαφορετικό πλέον κόσμο.
Παλαιότεροι κάτοικοι των Κυκλάδων σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές είναι Μινωίτες, Κάρες, Φοίνικες ή άλλοι νησιώτες που ανήκουν σε προελληνικά φύλλα, με διαφορετικές γλωσσικές διαλέκτους. Το πιθανότερο είναι ότι οι Κυκλάδες ανήκουν σε ένα κόσμο διαφορετικά προσανατολισμένο που ασφυκτιά και θίγεται από την επιθετικότητα και τον επεκτατισμό των Αχαιών.
Κατά τη διάρκεια των καθαρμών της Δήλου από τους Αθηναίους αποκαλύφθηκε ότι οι μισοί θαμμένοι ήσαν Κάρες, όπως δηλώνει ο οπλισμός και ο τρόπος ταφής τους. Οι βαρβαρόφωνοι Κάρες, όπως τους αποκαλεί ο Όμηρος, κατοικούν στην περιοχή της Μιλήτου και μαζί με τους Λέλεγες ήταν σύμμαχοι των Τρώων. Στην ναυμαχία της Σαλαμίνας εμφανίζονται ως σύμμαχοι των Περσών με ενενήντα τριήρεις αυτοί και με τριάκοσες οι Φοίνικες.
Κλείνοντας το μικρό αυτό κείμενο να αναφερθούμε στην μετάφραση της Ιλιάδας από τον Ν. Καζαντζάκη και Ι.Θ. Κακριδή οι οποίοι, όπως εξηγούν στον πρόλογο αυτής της έκδοσης, θεωρούν ακατόρθωτη την απόδοση των 384 στίχων του <<καταλόγου των νηών>>.
Βιβλιογραφία.
Απολλόδωρος ο Αθηναίος, Βιβλιοθήκη, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1999.
Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1999.
Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ, (δεν υπάρχει η έκδοση)
Διογένης ο Λαέρτιος, Σόλων, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1992.
Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορική, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1953
Ηρόδοτος, Ιστορίαι, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 200
Ησίοδος,Θεογονία, εκδ. Χατζόπουλος, Αθήνα, 1992.
Θουκυδίδης, Ιστορίαι , εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1976.
Όμηρος, Οδύσσεια, εκδ. Εστίας, Αθήνα, 2002 (μτφ. Καζαντζάκη-Κακριδή).
Όμηρος, Ιλιάδα, εκδ. Εστίας , Αθήνα, 2002 (μτφ. Καζαντζάκη-Κακριδή).
Πλούταρχος,Επιτομή-Χρονικά, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα,1953.
Στράβων,Γεωγραφικά,εκδ.Κάκτος,Αθήνα,1999.