Η κοινωνιολόγος Alice Evans εξηγεί γιατί άνδρες και γυναίκες παύουν να σχετίζονται, πώς η κατάρρευση της γονιμότητας γίνεται παγκόσμιο φαινόμενο και τι ρόλο παίζει η απομόνωση που επιβάλλουν τα smartphones.

Η κατάρρευση της γονιμότητας δεν είναι πια σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Είναι εδώ — και είναι παγκόσμια.

Σε μια αιχμηρή και αποκαλυπτική συζήτηση στο podcast των New York Times «Interesting Times» με τον Ross Douthat, η κοινωνιολόγος Alice Evans, καθηγήτρια στο King’s College του Λονδίνου, αναλύει τις βαθύτερες αιτίες της ραγδαίας πτώσης της γονιμότητας διεθνώς — και φτάνει σε ένα ανησυχητικό συμπέρασμα: οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν πάψει να σχετίζονται.

Η συζήτηση ξεκινά με μια προσπάθεια να οριοθετηθεί το πρόβλημα: «Η γονιμότητα καταρρέει παντού ταυτόχρονα», τονίζει η Evans. Εξαίρεση αποτελεί η υποσαχάρια Αφρική, όπου οι ρυθμοί γεννήσεων παραμένουν υψηλοί. Όμως στη Λατινική Αμερική, στη Μέση Ανατολή, στη Βόρεια Αφρική, η πτώση είναι απότομη — με σοβαρές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες.

Η οικονομική βόμβα της γήρανσης

Η γήρανση του πληθυσμού, εξηγεί η κοινωνιολόγος, δημιουργεί μια οικονομική βόμβα: λιγότεροι νέοι σημαίνουν λιγότερη καινοτομία, λιγότερη παραγωγικότητα, μικρότερη συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό. Κι ενώ οι νέοι καλούνται να σηκώσουν το βάρος της φροντίδας των ηλικιωμένων μέσω φόρων ή αποταμιεύσεων, οι κυβερνήσεις βρίσκονται σε αδιέξοδο: δεν επαρκούν τα κονδύλια ούτε για συντάξεις, ούτε για την υγειονομική περίθαλψη, πόσο μάλλον για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

Η Evans έρχεται από το πεδίο της μελέτης των έμφυλων ανισοτήτων και έχει περάσει 15 χρόνια συλλέγοντας στοιχεία και διεξάγοντας συνεντεύξεις σε χώρες όπως η Ζάμπια και η Νότια Κορέα. Η στροφή της προς το ζήτημα της γονιμότητας ήρθε όταν διαπίστωσε πόσο διαδεδομένο είχε γίνει το φαινόμενο της άρνησης ή της αδιαφορίας για την τεκνοποίηση — ακόμα και σε κοινωνίες που παραμένουν παραδοσιακές.

Από την Κορέα στην Ιταλία: Αφανείς αλλά ραγδαίες αλλαγές

Με χώρες όπως η Νότια Κορέα να έχουν φτάσει σε ποσοστά γεννήσεων κάτω του 0,7 παιδιού ανά γυναίκα, το δημογραφικό μέλλον μοιάζει ζοφερό. Σε δύο γενιές, ο πληθυσμός μπορεί να μειωθεί από τα 50 στα 20 εκατομμύρια. Στην Ιταλία, παράδειγμα που επικαλείται ο Douthat, η εικόνα της κατάρρευσης γίνεται αντιληπτή στην ύπαιθρο: χωριά που αδειάζουν, καταστήματα παιδικών ειδών που κλείνουν και τη θέση τους παίρνουν pet shops.

«Το φαινόμενο μπορεί να γίνει αόρατο στις μεγαλουπόλεις, επειδή εκεί συγκεντρώνεται περισσότερος κόσμος από ποτέ», εξηγεί η Evans. «Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κρίση – απλώς κρύβεται πίσω από τη μαζική εσωτερική μετανάστευση»

Ποιο είναι όμως το αίτιο αυτής της παγκόσμιας κατάρρευσης;

Οι υπάρχουσες θεωρίες, σύμφωνα με την Evans, αποτυγχάνουν να εξηγήσουν το παγκόσμιο εύρος και τη συγχρονισμένη ένταση του φαινομένου. Οι προοδευτικοί επισημαίνουν την έλλειψη παροχών και κρατικής στήριξης, φέρνοντας ως πρότυπο τη Σκανδιναβία. Όμως, η Σουηδία, παρά τα γενναιόδωρα επιδόματα και την καθολική παιδική φροντίδα, βλέπει και αυτή μείωση στις γεννήσεις. Οι συντηρητικοί μιλούν για παρακμή της θρησκείας και της ηθικής δέσμευσης. Άλλοι επικαλούνται την οικολογική απόγνωση ή την γυναικεία χειραφέτηση.

«Αλλά αυτές οι θεωρίες αποτυγχάνουν να εξηγήσουν τη ραγδαία πτώση σε συντηρητικές κοινωνίες όπως η Αίγυπτος, η Τυνησία, η Τουρκία ή το Ταμίλ Ναντού», λέει η Evans. «Το κοινό στοιχείο είναι άλλο: η έκρηξη της μοναχικότητας».

Η κρίση της σχέσης: Ο κόσμος γεμίζει εργένηδες

Το ισχυρότερο στατιστικό εύρημα είναι η αύξηση των singles: ανθρώπων που δεν είναι ούτε παντρεμένοι, ούτε συζούν. Στις ΗΠΑ, πάνω από το 50% των ατόμων ηλικίας 18–34 δηλώνει single. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής, στην Κορέα, την Κίνα, την Ιαπωνία. Και όπως δείχνουν τα στοιχεία, η πτώση στη δημιουργία ζευγαριών συνδέεται σχεδόν απόλυτα με την πτώση των γεννήσεων.

«Αυτή είναι η ισχυρότερη συσχέτιση που βρίσκουμε διεθνώς», εξηγεί η Evans. «Και η μεγάλη μεταβλητή είναι η τεχνολογία».

iPhone, Netflix, Instagram: Η άνοδος της ψηφιακής απομόνωσης

Η τεχνολογία, και ειδικότερα τα smartphones, έχει καταστήσει την απομόνωση ελκυστική. Αντί να βγει κανείς από το σπίτι, μπορεί να δει Netflix, να παίξει Call of Duty, να χαθεί σε scroll στο Instagram ή στο Pornhub. Ο ψηφιακός κόσμος προσφέρει άμεσες δόσεις ντοπαμίνης — ένα εικονικό «ντοπάρισμα» που υπερνικά την πολυπλοκότητα και την προσπάθεια που απαιτούν οι ανθρώπινες σχέσεις.

«Η τεχνολογία ξεπερνά σε απόδοση τις διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις», λέει χαρακτηριστικά η Evans. «Αυτό φοβάμαι. Δεν είναι απλώς ότι είμαστε εργένηδες – είναι ότι όλοι υποχωρούμε στην ψηφιακή μοναξιά».

Και αυτή η συνθήκη είναι παγκόσμια. Ακόμα και στις χώρες του παγκόσμιου Νότου, η διείσδυση των smartphones αυξάνεται ραγδαία. Η μοναδική εξαίρεση προς το παρόν είναι η υποσαχάρια Αφρική – και, όπως προβλέπει η Evans, όσο αυξάνεται εκεί η χρήση των iPhones, τόσο θα μειώνονται οι γεννήσεις.

Η ψηφιακή απομόνωση των φύλων: Δεν μιλούν, δεν σχετίζονται

Καθώς ο Ross Douthat συνεχίζει τη συζήτηση με την Alice Evans, η έννοια της ψηφιακής απομόνωσης μεταξύ ανδρών και γυναικών αποκτά πιο συγκεκριμένες διαστάσεις. Δεν πρόκειται απλώς για περισπασμό ή απορρόφηση από τα smartphones, αλλά για το γεγονός ότι άνδρες και γυναίκες μπαίνουν στον ψηφιακό κόσμο… ξεχωριστά.

Οι άνδρες επιλέγουν περιεχόμενο που δεν τους φέρνει σε επαφή με το άλλο φύλο. Οι γυναίκες επίσης. Και αυτό έχει σοβαρές συνέπειες στις κοινωνικές δεξιότητες, στη συναισθηματική νοημοσύνη και στη δυνατότητα κατανόησης του άλλου. Η Evans φέρνει ως παράδειγμα μια συνέντευξη που έκανε στην Καταλονία: μια γυναίκα εξέφρασε την ενόχλησή της όταν την προσέγγισε επιθετικά ένας άνδρας σε μπαρ. Ο φίλος της —άνδρας— που την άκουσε, συμπορεύτηκε μαζί της. Αυτή η μικρή ανταλλαγή δημιουργεί ενσυναίσθηση. «Η φιλία μεταξύ των φύλων είναι βασικός μοχλός για την ισότητα», σημειώνει.

Όμως όταν άνδρες και γυναίκες δεν αλληλεπιδρούν στην καθημερινή ζωή, αυτό οδηγεί σε απουσία κατανόησης, σε πολώσεις, σε αμοιβαία δαιμονοποίηση. «Στα social media βλέπεις μόνο την πολιτική περφόρμανς: οι μεν βλέπουν “ριζοσπαστικές φεμινίστριες”, οι δε “τοξικούς δεξιούς άνδρες”», λέει ο Douthat. Χωρίς διαπροσωπικές σχέσεις, είναι εύκολο να κυριαρχήσει ο διχασμός.

Από τον μισογυνισμό στην αυτοεγκατάλειψη: η σιωπηλή κρίση των ανδρών

Η Evans επαναφέρει τη συζήτηση στο φύλο, αλλά από μια ανατρεπτική οπτική. Δεν πρόκειται απλώς για «άνδρες από τον Άρη και γυναίκες από την Αφροδίτη». Αναφέρεται σε ένα σύγχρονο φαινόμενο: τους «κοσμικούς μοναχούς» — νέους άνδρες που απομονώνονται, αφιερώνονται στη γυμναστική, στους υδατάνθρακες και τις πρωτεΐνες, αλλά δεν έχουν φίλους. Δεν αναπτύσσουν κοινωνικές δεξιότητες, δεν έχουν χιούμορ, δεν είναι ελκυστικοί συνομιλητές. Η μοναξιά δεν είναι απλώς πρόβλημα σχέσεων· είναι πρόβλημα κοινωνικής ικανότητας.

Αυτό ενισχύεται από ένα κοινωνικό δίκτυο σε αδράνεια. Αν κανείς δεν βγαίνει έξω, ακόμα κι αν θέλεις να το κάνεις, δεν έχεις με ποιον. Έτσι, το φαινόμενο αυτοτροφοδοτείται.

Οικονομικές πιέσεις και κοινωνικά αδιέξοδα

Η Evans δεν παραγνωρίζει τον ρόλο της οικονομίας. Η τεχνολογία έρχεται να συναντήσει έναν κόσμο όπου οι νέοι άνδρες υστερούν σε σύγκριση με τις γυναίκες στην εκπαίδευση και στην κοινωνική κινητικότητα. Ιδιαίτερα όσοι προέρχονται από υποβαθμισμένα κοινωνικά στρώματα, βρίσκονται σε ένα «πακέτο» χωρίς ελκυστικά χαρακτηριστικά: χαμηλό εισόδημα, έλλειψη κύρους, απουσία κοινωνικών δεξιοτήτων. Αυτοί οι άνδρες μένουν στο πατρικό τους, είναι μόνοι και δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των γυναικών.

Και εδώ το αδιέξοδο είναι διπλό: οι γυναίκες θέλουν ανεξαρτησία — και καλά κάνουν. Αλλά ταυτόχρονα επιθυμούν συντρόφους που να προσφέρουν κύρος, πόρους ή ασφάλεια, ειδικά όταν σκέφτονται να κάνουν παιδιά. «Δεν είναι πολλές οι γυναίκες που θα ενθουσιαστούν με έναν άνδρα που έχει λιγότερη μόρφωση ή χαμηλότερο εισόδημα από εκείνες», λέει ο Douthat — και η Evans συμφωνεί 100%.

Παγίδες χωρίς διέξοδο: ούτε το σύστημα, ούτε οι επιλογές μας βοηθούν

Η κοινωνική παγίδα γίνεται όλο και πιο ορατή: οι άνδρες νιώθουν απορριφθέντες και στρέφονται στον μισογυνισμό. Οι γυναίκες νιώθουν ότι δεν βρίσκουν άξιους συντρόφους. Και η τεχνολογία έρχεται και σφραγίζει το ρήγμα.

Η Evans επισημαίνει ότι τα τεχνολογικά προϊόντα —από το TikTok έως τα στοιχήματα, από τα video games έως το YouTube— είναι σχεδιασμένα για να απορροφούν τον χρόνο και την προσοχή μας. Κάθε εταιρεία παλεύει να κρατήσει τους χρήστες της όσο πιο εθισμένους γίνεται. «Η αγορά είναι απέναντι στην ανθρώπινη σχέση», λέει.

Προσθέτει μάλιστα ότι η διαρκώς αυξανόμενη ψυχαγωγική αξία της τεχνολογίας —με παραδείγματα όπως ο δημοφιλής YouTuber Mr Beast— έχει αρχίσει να ανταγωνίζεται ευθέως την πραγματική ανθρώπινη επαφή. Και ήδη κερδίζει.

Πώς μπορούμε να αντισταθούμε;

Η Evans δεν έχει έτοιμες απαντήσεις, αλλά προσφέρει ιδέες. Η πρώτη είναι η ρύθμιση της τεχνολογίας, ιδιαίτερα όσον αφορά τα παιδιά. Αναφέρεται στη δουλειά του ψυχολόγου Jonathan Haidt, ο οποίος υποστηρίζει σχολεία χωρίς κινητά, ώστε οι νέοι να μάθουν ξανά να παίζουν, να μιλούν, να φλερτάρουν, να κάνουν αστεία.

Αυτό όμως δεν αρκεί. Οι ενήλικες είναι επίσης ευάλωτοι. Και οι εταιρείες τεχνολογίας έχουν τεράστια επιρροή στην πολιτική: από το Netflix μέχρι τις στοιχηματικές, όλες θα προσπαθήσουν να αποτρέψουν οποιοδήποτε περιοριστικό μέτρο. Η αγορά δεν είναι με το μέρος της ανθρώπινης επαφής — είναι με το μέρος της προσοχής μας ως προϊόν.

Ο Douthat συμφωνεί: για τα παιδιά, μπορούμε να φανταστούμε περιορισμούς. Αλλά για τους ενήλικες, είναι σχεδόν αδύνατο. Όλοι θέλουν να διατηρήσουν τη «διασκέδασή» τους. Ακόμα και η δημόσια αποδοχή του εθισμού —όπως με τις διαφημίσεις στοιχήματος σε κάθε αθλητικό γεγονός— δύσκολα θα ανατραπεί. Ίσως μόνο όταν υπάρξουν μεγάλες κοινωνικές ζημίες, να αρχίσουμε να μιλάμε για όρια.

Η Evans αναγνωρίζει ότι το πρόβλημα είναι τόσο πολιτικό όσο και πολιτισμικό. Οι άνθρωποι έχουν εθιστεί στην απομόνωση, και το ίδιο το σύστημα επιβραβεύει τον εθισμό. Ποιο κόμμα θα τα βάλει με τις ψηφιακές πλατφόρμες; Ποιος πολιτικός θα ζητήσει λιγότερο TikTok, λιγότερο Netflix, λιγότερο Instagram; Κανείς, τουλάχιστον προς το παρόν.

Όταν ακόμα και η Εκκλησία χάνει τη μάχη της προσοχής

Η Alice Evans αναγνωρίζει πως η πολιτισμική και η κοινοτική ζωή —ακόμα και η θρησκευτική— βρίσκονται πλέον σε απώλεια εδάφους απέναντι στην παντοδυναμία της ψηφιακής ψυχαγωγίας. Είτε πρόκειται για μια εκκλησιαστική δραστηριότητα είτε για ένα λαϊκό πανηγύρι, όλο και περισσότεροι προτιμούν να μείνουν σπίτι, με τις πυτζάμες τους, παρακολουθώντας κάτι απόλυτα προσαρμοσμένο στις προτιμήσεις τους στο Netflix.

Αυτό όμως δεν είναι απλώς τεχνολογικό ζήτημα — είναι πολιτισμικό. Κι όμως, ενώ η κλιματική αλλαγή έχει εδραιωθεί στη «συλλογική φαντασία» της Δύσης, η δημογραφική κρίση παραμένει στο περιθώριο της mainstream κουλτούρας. Ο Douthat θέτει το ερώτημα: θα μπορούσε η πολιτισμική παραγωγή —το Χόλιγουντ, η τηλεόραση, τα σενάρια— να αρχίσουν να επηρεάζουν θετικά τη στάση απέναντι στις σχέσεις και τη γονιμότητα;

Η Evans απαντά θετικά. Μάλιστα, όπως λέει με χιούμορ, έχει γράψει η ίδια ένα σενάριο κωμωδίας για το πώς το Χόλιγουντ θα μπορούσε να προωθήσει τη γονιμότητα. Όμως, αναγνωρίζει και τα εμπόδια: το σημερινό περιβάλλον απεριόριστων επιλογών ψυχαγωγίας καθιστά εξαιρετικά δύσκολο το «πολιτισμικό re-engineering». Όταν στην Κίνα οι πιο δημοφιλείς ταινίες είναι για το διαζύγιο, δεν είναι εύκολο να πουλήσεις τη ρομαντική κωμωδία.

Ο ρόλος του κράτους: Φορολογικά κίνητρα και οικονομική πολιτική

Μια άλλη λύση, πιο υλική, θα ήταν τα οικονομικά κίνητρα. Η Evans προτείνει να δοθούν γενναίες φορολογικές απαλλαγές σε όσους αποκτούν παιδιά. Πρόκειται, όπως λέει, για μια «θετική εξωτερικότητα»: ένα δημόσιο αγαθό που ωφελεί την κοινωνία συνολικά.

Αυτό όμως δεν είναι καινούργια ιδέα. Στην Ανατολική Ευρώπη, κυβερνήσεις όπως της Ουγγαρίας ή της Πολωνίας έχουν ήδη προσπαθήσει να προωθήσουν τη γονιμότητα με συντηρητικά κίνητρα. Η Ουγγαρία, για παράδειγμα, ανακοίνωσε ότι γυναίκες με δύο παιδιά απαλλάσσονται δια βίου από τη φορολογία.

Όμως, τα στοιχεία είναι απογοητευτικά: τα περισσότερα τέτοια μέτρα δεν αντιστρέφουν την καθοδική πορεία των γεννήσεων. Η Ουγγαρία κατάφερε να αυξήσει τη γονιμότητα από 1,3 σε 1,6 παιδιά ανά γυναίκα. Μια βελτίωση, αλλά όχι λύση. Κι όσο μειώνεται ο πληθυσμός, τόσο μικραίνει και η φορολογική βάση, άρα λιγοστεύουν και οι πόροι για τέτοιες παροχές. Μια φαύλη δημογραφική και δημοσιονομική σπείρα.

Θρησκεία και γονιμότητα: οι πληθυσμοί αλλάζουν πολιτικά

Ένας από τους σημαντικότερους προβλεπτικούς παράγοντες της γονιμότητας είναι η θρησκευτικότητα. Οι θρησκευόμενοι άνθρωποι κάνουν περισσότερα παιδιά. Αυτό, σύμφωνα με την Evans, οδηγεί σε δημογραφικές και πολιτικές μετατοπίσεις.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι μουσουλμανικές κοινότητες έχουν πολύ υψηλότερη γονιμότητα, γεγονός που αλλάζει σταδιακά τον πολιτικό χάρτη. Στο Ισραήλ, οι υπερορθόδοξοι Εβραίοι (Χασιδικοί) έχουν κατά μέσο όρο έξι παιδιά ανά οικογένεια — επηρεάζοντας ήδη την εξωτερική πολιτική της χώρας.

Ωστόσο, ο Douthat θέτει μια κρίσιμη παρατήρηση: αυτές οι υψηλές γεννήσεις συνήθως απαιτούν κάποια μορφή κοινωνικής απομόνωσης. Όσο πιο ενσωματωμένες είναι οι θρησκευτικές κοινότητες στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα, τόσο πιο γρήγορα οι ρυθμοί γεννήσεων τους συγκλίνουν με αυτούς του γενικού πληθυσμού. Κοινώς, όσο οι μουσουλμάνοι στη Βρετανία γίνονται περισσότερο «Βρετανοί», τόσο λιγότερα παιδιά κάνουν.

Η Evans συμφωνεί. Δεν είναι εύκολο να προβλέψει κανείς μεγάλη αναβίωση της θρησκευτικότητας στη Δύση. Όμως, όσο πέφτουν δραματικά οι γεννήσεις στους κοσμικούς πληθυσμούς, το συγκριτικό πλεονέκτημα της θρησκείας σε επίπεδο αναπαραγωγής ενισχύεται.

Η Silicon Valley «σώζει» τη γονιμότητα;

Στο άλλο άκρο του φάσματος από τη θρησκεία βρίσκεται η τεχνολογία. Ο Douthat αναφέρεται σε ένα πρόσφατο προ-γεννητικό συνέδριο στις ΗΠΑ όπου συγκεντρώθηκαν συντηρητικοί θρησκευόμενοι και καινοτόμοι της Silicon Valley. Οι πρώτοι μιλούν για αξίες. Οι δεύτεροι μιλούν για λύσεις: τεχνητές μήτρες, θεραπείες για την εμμηνόπαυση, τρόποι παράτασης της γυναικείας αναπαραγωγικής ηλικίας.

Η Evans επισημαίνει πως μέχρι στιγμής, το IVF (εξωσωματική γονιμοποίηση) έχει περιορισμένη εμβέλεια. Παγκοσμίως, αποτελεί μικρό ποσοστό των γεννήσεων. Όμως, εάν βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα και μειωθεί το κόστος, ίσως βοηθήσει κάποιες γυναίκες — ιδιαίτερα όσες «βρίσκουν τον κατάλληλο» αργά, μετά τα 35 ή 40.

«Πολλά στοιχεία δείχνουν ότι τα ζευγάρια σχηματίζονται πλέον αργότερα», λέει η Evans. Όμως το βιολογικό ρολόι δεν συγχρονίζεται με το TikTok: στα 40, η γυναικεία γονιμότητα είναι ήδη περιορισμένη.

Εδώ το IVF μπορεί να προσφέρει μια δεύτερη ευκαιρία — αλλά είναι ακριβό, αναξιόπιστο και συχνά παρεξηγημένο. Η ίδια φοβάται ότι παρουσιάζεται ως «εγγύηση» για να καθυστερήσει κανείς τον γάμο και την τεκνοποίηση, ενώ στην πράξη οι πιθανότητες επιτυχίας παραμένουν χαμηλές. Εταιρείες προσφέρουν υπηρεσίες κατάψυξης ωαρίων, αλλά πρόκειται για λύσεις που δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη φυσιολογική διαδικασία — ούτε να την επαναπροσδιορίσουν.

Μια γενιά χωρίς παιδιά

Η συζήτηση επιστρέφει στην παγίδα της τεχνολογίας της αναπαραγωγής. Ο Ross Douthat εκφράζει την ανησυχία ότι η εξιδανίκευση της εξωσωματικής γονιμοποίησης (IVF) δημιουργεί ψευδαισθήσεις: ότι μπορεί κανείς να αναβάλει τη γονιμότητα για αργότερα χωρίς συνέπειες, κάτι που τελικά οδηγεί σε ματαιώσεις και απογοητεύσεις.

Η Alice Evans απαντά με ρεαλισμό: «Ναι, υπάρχει ο κίνδυνος η IVF να δημιουργεί μια ηθική επικινδυνότητα. Όμως δεν νομίζω ότι αυτή τη στιγμή παίζει καθοριστικό ρόλο». Οι περισσότεροι νέοι, λέει, δεν σκέφτονται καθόλου την IVF όταν επιλέγουν να παραμείνουν μόνοι. Η συντριπτική πλειοψηφία των Αμερικανών κάτω των 35 δηλώνει πως δεν αισθάνεται πίεση να βρει σύντροφο ή να κάνει οικογένεια. Και πολλοί είναι απολύτως ικανοποιημένοι με αυτό.

Οι «κοσμικοί μοναχοί» που ζουν μόνοι, γυμνάζονται, διαλογίζονται ή απλώς καταναλώνουν περιεχόμενο, δεν κάνουν σχέδια για την τεκνοποίηση μετά τα 40 με IVF. Η τεχνολογία δεν είναι στο κέντρο της σκέψης τους — αλλά η απώλεια του κινήτρου για σχέσεις είναι.

Δεν υπάρχει μαγική λύση — αλλά υπάρχει ελπίδα

Ο Douthat παρατηρεί ότι ακόμα και αν επεκτείναμε την αναπαραγωγική ηλικία των γυναικών κατά δέκα χρόνια, η κρίση της σχέσης θα παρέμενε άλυτη. Οι γυναίκες θα μπορούσαν ίσως να κάνουν ένα παιδί χωρίς σύντροφο, αλλά όχι περισσότερα — και η ανατροφή θα ήταν δύσκολη. Ο κόσμος θα παρέμενε μοναχικός, γεμάτος μονήρεις γονείς και παιδιά χωρίς κοινότητες.

Η Evans συμφωνεί: «Καμία από τις παρεμβάσεις που συζητάμε δεν προσφέρει μαγικές λύσεις». Το πρόβλημα είναι τόσο πολύπλευρο, που χρειάζεται μια πληθώρα δράσεων. Ελπίζει σε πολλαπλές πιλοτικές πρωτοβουλίες: τοπικές κοινότητες, πολιτιστικές δράσεις, ρυθμίσεις της τεχνολογίας, φορολογικά κίνητρα, ενίσχυση των αναπαραγωγικών επιλογών των γυναικών.

Παρατηρεί ότι οι θρησκείες ήταν πάντα πολύ καλές στη δημιουργία κοινοτήτων. Στην Αλαμπάμα, που επισκέφτηκε για έρευνα, περιγράφει πώς η συμμετοχή σε εκκλησιαστικές ομάδες, η ομαδική προσευχή, το τραγούδι και τα συλλογικά τελετουργικά δημιουργούν συνοχή και αίσθηση σκοπού. Τέτοιες πρακτικές, λέει, θα μπορούσαν να μεταφερθούν και σε κοσμικά περιβάλλοντα.

Το ζητούμενο είναι να επιτραπεί η άνθηση 100 λουλουδιών: να δοκιμαστούν ταυτόχρονα πολλές μικρές πρωτοβουλίες. Όμως, όπως παρατηρεί ο Douthat, δεν γίνεται καμία σοβαρή προσπάθεια αυτή τη στιγμή. Και εδώ εντοπίζεται το πολιτισμικό κενό.

Πώς κάνεις τη γονιμότητα… κουλ;

Ο Douthat θυμίζει ένα ερευνητικό άρθρο της Evans για την ισλαμική θρησκευτική αναβίωση: η αναβίωση της πίστης στον μουσουλμανικό κόσμο τις δεκαετίες του ’80 και ’90 δεν οφείλεται αποκλειστικά σε θεολογικά αίτια, αλλά στην ανάδειξη του Ισλάμ ως κάτι “πολιτισμικά κύρους”. Οι ιεροδιδάσκαλοι και τα σχολεία έκαναν καλή δουλειά στο να δώσουν στο Ισλάμ γόητρο, υπερηφάνεια, υπόσταση.

Και θέτει το κρίσιμο ερώτημα: θα μπορούσε να γίνει το ίδιο με την οικογένεια; Θα μπορούσε η τεκνοποίηση και η συντροφικότητα να αναβαθμιστούν πολιτισμικά, να ξαναγίνουν επιθυμητά;

Η Evans απαντά με συγκρατημένη ειρωνεία: «Οι ολοκληρωτικές φιλοδοξίες μου είναι περιορισμένες στον 21ο αιώνα». Ήταν, όπως λέει, ένα βρετανικό αστείο. Γιατί στο τέλος, γνωρίζει ότι σε έναν κόσμο όπου ο καθένας φτιάχνει το δικό του echo chamber μέσω του smartphone, είναι πολύ δύσκολο να πετύχεις μια ευρείας κλίμακας «πολιτισμική αναμόρφωση».

Η Κίνα δεν τα καταφέρνει — ούτε με λογοκρισία, ούτε με σχέδια

Η περίπτωση της Κίνας, όμως, είναι εξαιρετικά διδακτική. Ο Douthat ρωτά: μήπως ένα αυταρχικό κράτος, όπως η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, με κρατική βούληση, πενταετή πλάνα και κοινωνική μηχανική, μπορεί να λύσει το πρόβλημα;

Η Evans είναι κατηγορηματική: «Καθόλου. Δεν φαίνεται να το κατανοούν καν». Παρά τις επιτυχίες της Κίνας σε τομείς όπως τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και η καινοτομία, η γονιμότητα καταρρέει.

Φέρνει δύο ενδεικτικά παραδείγματα:

1. Στην κινεζική εφαρμογή «Little Red Book» (το αντίστοιχο του Instagram), αν αναζητήσει κανείς τον όρο «γονιμότητα», θα βρει προπαγάνδα τρόμου: εικόνες σωματικής φθοράς, πόνου, καταστροφής της γυναικείας ανατομίας κατά τον τοκετό. Οι χρήστριες σχολιάζουν με τρόμο: «Δεν θέλω να περάσω ποτέ κάτι τέτοιο».

2. Ταυτόχρονα, οι ίδιες γυναίκες αναρτούν βίντεο που εξυμνούν την ανεξαρτησία τους: το σπίτι τους, τα φαγητά τους, την καθημερινότητά τους. Παρουσιάζουν ένα νέο αφήγημα: «Είμαι καλά μόνη μου. Δεν χρειάζομαι σύζυγο ή παιδιά».

Ακόμα και σε ένα σύστημα με τείχη λογοκρισίας και ελεγχόμενη πληροφόρηση, η αντιγεννητική κουλτούρα όχι μόνο διαφεύγει — αλλά θριαμβεύει. Οι γυναίκες επαναπροσδιορίζουν την ταυτότητά τους ενάντια στις παραδοσιακές προσδοκίες. Και αυτό επιβεβαιώνεται, λέει η Evans, από όλες τις συνεντεύξεις της με νεαρές Κινέζες.

Όταν η τεχνολογία μάς αποκόβει από το σώμα και την ευθύνη

Καθώς η συζήτηση εμβαθύνει, ο Douthat φέρνει ένα φιλοσοφικό ερώτημα: μήπως η εικονική ζωή δεν λειτουργεί απλώς ως απόσπαση προσοχής, αλλά και ως απόσπαση από τη σωματική μας υπόσταση; Το σεξ, η εγκυμοσύνη, η γέννα — είναι επώδυνες, επικίνδυνες διαδικασίες. Μήπως η βύθιση στον ψηφιακό κόσμο, όπου κυριαρχεί η αποσύνδεση από την υλικότητα, κάνει αυτές τις εμπειρίες να φαίνονται ακόμη πιο τρομακτικές, ακόμη πιο μακρινές;

Η Evans απαντά με επιφυλακτική συμφωνία: «Είναι μια ενδιαφέρουσα υπόθεση, αλλά βλέπουμε νέους να κάνουν επώδυνα πράγματα — πλαστικές επεμβάσεις, fillers, εξαντλητικές προπονήσεις στο γυμναστήριο». Δηλαδή, η κοσμικότητα και η ψηφιακότητα δεν αποτρέπουν απαραίτητα τον πόνο, αρκεί να υπηρετεί την επιθυμία για αιώνια νιότη.

Ο Douthat συνεχίζει: η πατρότητα και η μητρότητα, αντιθέτως, είναι μια αντιπαράθεση με τη θνητότητα. «Πριν κάνω παιδιά, είχα μαλλιά», λέει αστειευόμενος. Το να κάνεις οικογένεια σημαίνει να αποχαιρετήσεις την απόλυτη ελευθερία της νιότης.

Η ευθύνη ως βάρος: η «Call of Duty» γενιά

Η Evans ενισχύει την ανάλυση φέρνοντας παραδείγματα από τη Λατινική Αμερική. Πολλοί άνδρες, όπως της λένε στις συνεντεύξεις της, αποφεύγουν τον γάμο και τα παιδιά ακριβώς επειδή συνδέονται με ευθύνη, άγχος, δεσμεύσεις — σε ένα εργασιακό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από επισφάλεια, πληθωρισμό και έλλειψη προοπτικής.

«Θέλω να χαλαρώσω και να παίξω Call of Duty», της λένε. Και ίσως αυτό είναι πιο σημαντικό από τον φόβο της εγκυμοσύνης. Δεν είναι η αποσύνδεση από το σώμα το πρόβλημα, αλλά η αποσύνδεση από την ιδέα της υποχρέωσης προς έναν άλλο άνθρωπο.

Ο Douthat σχολιάζει ότι η φεμινιστική ρητορική για ελευθερία, ηδονή και ισότιμη φροντίδα ακούστηκε κυρίως από άνδρες που ούτως ή άλλως ενδιαφέρονταν για τις γυναίκες, τους γάμους και τις σχέσεις. Οι υπόλοιποι άνδρες, λέει η Evans, απλώς αποχώρησαν. Και αυτή είναι μια υποτιμημένη πλευρά της παγκόσμιας κρίσης.

Δεν υπάρχει λύση. Υπάρχει μόνο μια νέα πραγματικότητα

Το συμπέρασμα που πλανάται, σχεδόν μοιρολατρικά, είναι πως ο κόσμος οδεύει προς μια εποχή υπογεννητικότητας και δημογραφικής κατάρρευσης. Δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα καμία παγκόσμια φιλοτεκνική κινητοποίηση, καμία μεγάλη πολιτισμική ή πολιτική αναστροφή των τάσεων.

Ο Douthat ρωτά την Evans να φανταστεί τον κόσμο του 2080 αν συνεχιστούν αυτές οι τάσεις.

Η Evans αποφεύγει τις προβλέψεις, αλλά προχωρά σε ένα σενάριο:

• Αν η γονιμότητα συνεχίσει να πέφτει.

• Αν δεν υπάρξει ραγδαία αύξηση της μετανάστευσης.

• Αν η τεχνητή νοημοσύνη δεν απογειώσει την παραγωγικότητα.

Τότε, λέει, όλοι θα φτωχύνουμε. Οι κρατικές υπηρεσίες θα χειροτερεύσουν. Οι δημόσιοι πόροι θα εξαντληθούν. Και η πολιτική ισορροπία θα μετατοπιστεί.

Οι δημογραφίες καθορίζουν την πολιτική: οι συντηρητικοί κερδίζουν

Η Evans δίνει ένα καθαρό παράδειγμα: στις ΗΠΑ, οι Ρεπουμπλικάνοι κάνουν περισσότερα παιδιά από τους Δημοκρατικούς. Αν αυτό συνεχιστεί, τότε οι Ρεπουμπλικάνοι θα κερδίζουν όλο και περισσότερες εκλογές — απλώς και μόνο λόγω αριθμών.

Στην Ευρώπη, η κατάσταση είναι πιο ζοφερή. Χωρίς δυναμική μετανάστευση και χωρίς σημαντική παραγωγική αναδιάρθρωση, η γηραιά ήπειρος θα εισέλθει σε ένα “οικονομικό σπιράλ θανάτου”.

Οι ΗΠΑ μπορεί να ωφεληθούν, λέει η Evans, επειδή έχουν ιστορικά τη δυνατότητα να προσελκύσουν τους πιο δημιουργικούς, φιλόδοξους και παραγωγικούς μετανάστες του πλανήτη. Όμως κι εκεί η πολιτική ισορροπία θα αλλάξει. Όπως λέει: «Οι συντηρητικοί κάνουν περισσότερα παιδιά. Οι φιλελεύθεροι λιγότερα. Οι συντηρητικοί κληρονομούν το μέλλον».

Μια νέα πολιτική δυστοπία: το «κουκούλι» του αυταρχισμού

Ο Ross Douthat στρέφει τη συζήτηση προς την πολιτική προσαρμογή στη γήρανση του πληθυσμού. Ήδη στην Ευρώπη, παρατηρείται η άνοδος λαϊκιστικών κομμάτων που, με ρητορική «προστασίας της κοινωνίας», απορρίπτουν τη μετανάστευση — την ίδια στιγμή που η κοινωνία τους καταρρέει δημογραφικά.

Η Evans συμφωνεί: «Όταν οι άνθρωποι μεγαλώνουν έχοντας συνηθίσει σε συγκεκριμένο επίπεδο διαβίωσης και υπηρεσιών και ξαφνικά βλέπουν τα πάντα να χειροτερεύουν, θα οργιστούν». Προσθέτει όμως κάτι πιο ανησυχητικό: καθώς ο κοινωνικός ιστός διαλύεται, οι άνθρωποι βυθίζονται στα φίλτρα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δημιουργώντας πολιτική και έμφυλη πόλωση.

Αποτέλεσμα; Ενίσχυση του αυταρχισμού, όχι με τη μορφή του 20ού αιώνα, αλλά ως ένα νέο, «κουκουλωμένο» μοντέλο. «Δεν μας νοιάζει ποιος είναι — αρκεί να σταματήσει τους άλλους», λένε οι ψηφοφόροι. Η δημοκρατία σιγά-σιγά αποδομείται από μέσα, από το βάρος του δημογραφικού και της μοναξιάς.

Ένα πολιτικό σύστημα κλειδωμένο στους ηλικιωμένους

Το δημογραφικό αδιέξοδο επηρεάζει και τη δημοκρατική λειτουργία. Καθώς η κοινωνία γερνά, οι ψηφοφόροι θα επιλέγουν συνεχώς πολιτικές υπέρ των συντάξεων και της περίθαλψης — αγνοώντας τις ανάγκες των νεότερων, των οικονομικά ευάλωτων και των ανδρών που βρίσκονται στο περιθώριο.

Έτσι, ο φαύλος κύκλος βαθαίνει: γίνεται πιο δύσκολο για έναν νέο άνδρα να ανελιχθεί κοινωνικά, πιο δύσκολο να βρει σύντροφο, πιο δύσκολο να κάνει παιδιά — μέσα σε ένα σύστημα που δεν νοιάζεται για τον ίδιο.

Ένας έρημος πλανήτης: πόλεις-φαντάσματα και γερασμένοι γείτονες

Ο Douthat προσπαθεί να φανταστεί μια αισιόδοξη εκδοχή: με τον πληθυσμό να μειώνεται, θα υπάρξει νέα «μεθοριακή» ευκαιρία — ελεύθερος χώρος, λιγότερος ανταγωνισμός, άδειες πόλεις. Μπορεί οι μεγαλουπόλεις να γίνουν εχθρικές για τους νέους, αλλά ίσως η Ουρουγουάη, η Ανατολική Ευρώπη ή η ενδοχώρα της Κίνας να αποτελέσουν νέες ουτοπίες για μικρές, σκόπιμες κοινότητες.

Η Evans διαφωνεί κατηγορηματικά: «Αυτές οι άδειες πόλεις δεν είναι ευκαιρία — είναι χρέος». Στην Κίνα, οι δημοτικές κυβερνήσεις έχουν τεράστια χρέη εξαιτίας της επένδυσης σε ακίνητα που δεν αγοράζει κανείς. Οι πύργοι κατοικιών μένουν άδειοι γιατί δεν υπάρχουν δουλειές, δεν υπάρχει ζήτηση, δεν υπάρχει κοινότητα.

Οι «πειρατές του μέλλοντος»: κοινότητες με σκοπό

Ο Douthat επιμένει σε έναν άλλο δρόμο: ίσως το μέλλον ανήκει σε όσους δρουν με πρόθεση. Ανθρώπους που σκοπίμως δημιουργούν κοινότητες, που επιλέγουν να ζήσουν μαζί, να κάνουν παιδιά, να χτίσουν δεσμούς σε τόπους που εγκαταλείφθηκαν.

Η Evans το βρίσκει συναρπαστικό ως ιδέα: να δημιουργηθούν μικροκοινότητες 100 οικογενειών στις ΗΠΑ με στόχο την υποστήριξη των σχέσεων και της γονιμότητας. Όμως η ύπαρξη ενός άδειου οικοπέδου δεν αρκεί. Χρειάζεται σκοπός, σχέδιο, αλληλεγγύη. Και αυτά δεν ξεφυτρώνουν απλώς — χτίζονται.

Το μήνυμα στα παιδιά του αύριο

Στο τέλος, ο Douthat κάνει μια προσωπική εξομολόγηση: δεν θέλει να αφήσει τα παιδιά του με έναν καταθλιπτικό κόσμο. Όταν τους μιλάει, τους λέει πως θα έχουν επιλογές. Θα είναι λίγοι, αλλά θα έχουν χώρο να δράσουν, να δημιουργήσουν, να χτίσουν ένα μέλλον.

Ρωτά την Evans τι μήνυμα θα έδινε στα παιδιά που θα μεγαλώσουν σε έναν γερασμένο κόσμο.

Η απάντησή της είναι διπλή:

1. Πρώτα, οι νέοι πρέπει να καταλάβουν τις οικονομικές συνέπειες της υπογεννητικότητας — να τις πάρουν στα σοβαρά, όπως την κλιματική αλλαγή.

2. Δεύτερον, η λύση βρίσκεται στην αγάπη.

Η Evans παρατηρεί ότι ακόμα και σε πλούσιες χώρες, πολλοί νέοι είναι μοναχικοί και δυστυχισμένοι. Η ευτυχία έρχεται από την συναισθηματική επαφή, την αφοσίωση, την κατανόηση. Το να αγαπήσεις και να αγαπηθείς είναι μια βαθιά ανθρώπινη εμπειρία που δεν αντικαθίσταται.

Γι’ αυτό, καταλήγει, θα ήθελε να δει μια αναγέννηση του ρομαντισμού. Περισσότερες ρομαντικές κωμωδίες, περισσότερη κουλτούρα που να τιμά τη συντροφικότητα. Γιατί όταν οι άνθρωποι ξαναδούν τη σχέση ως κάτι επιθυμητό, όταν μετακινηθούν από το μοντέλο του «σεκουλαρ μοναχισμού» προς τον δεσμό, τότε αυξάνεται η πιθανότητα να κάνουν οικογένεια, να σχετιστούν, να ανθίσουν.

Ο Douthat χαμογελά: «Άρα συμφωνούμε σε ένα τεράστιο κυβερνητικό πρόγραμμα για αναβίωση των έργων της Jane Austen στον 21ο αιώνα». Και η Evans γελά επίσης.