«Πιο δύσκολη ανασκαφή δεν έχω κάνει», λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής η δρ Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη για τη φετινή έρευνα στη Ζώμινθο και εξηγεί: «Δεν είναι μόνο ότι είναι εκτεταμένη και σε πολλές φάσεις, αλλά και όλοι οι περιορισμοί της πανδημίας, η μεταδοτικότητα, οι μεταλλάξεις της».
Υπό αυτές τις συνθήκες, η ομάδα ξεκίνησε στις 15 Ιουλίου και καθημερινά ακολουθεί την ίδια διαδρομή για να φθάσει στο εντυπωσιακό υψόμετρο των 1.200 μέτρων, 7 χιλιόμετρα από τα Ανώγεια.
Σίγουρα είναι εμφανώς μειωμένη από τα προηγούμενα χρόνια. «Εξι μόνο εργάτες, ενώ τις άλλες χρονιές είχαμε 60, μόνο ένας αρχαιολόγος –ο Δημήτρης Κοκκινάκος– αντί για 7. Παρ’ όλα αυτά, έχουμε όλες τις ειδικότητες (αρχιτέκτονα, συντηρητή, φωτογράφο, σχεδιαστή) στην ανασκαφή. Ομως δεν πήρα κανέναν ανεμβολίαστο, δεν ήθελα να διακινδυνεύσω τίποτα. Ηδη οι συνθήκες είναι δύσκολες λόγω της COVID-19 αλλά και της ζέστης», λέει στην «Κ» η ανασκαφέας, που ολοκληρώνει τις έρευνες την ερχόμενη εβδομάδα.
Αυτό το μοναδικό μινωικό ανακτορικό κέντρο σε βουνό λειτούργησε αδιάλειπτα στους αιώνες στο ίδιο στρατηγικό σημείο. Κοντά στο Ιδαίο Αντρο και στην Κνωσό και επιπλέον σε μια πλούσια θέση με πολλά, καθώς φαίνεται, έσοδα. Η έκταση του ανακτόρου, του παλαιότερου συγκροτήματος των παλαιοανακτορικών χρόνων (1.900-1.700 π.Χ.), είναι μεγάλη, όπως άλλωστε και του κτιρίου της νεοανακτορικής περιόδου που οικοδομήθηκε πάνω του, το οποίο, σύμφωνα με τις ανασκαφές, εκτείνεται σε όλο τον λόφο.
Η πρόσβαση στη βόρεια είσοδο του ανακτόρου γινόταν με ράμπα, ήδη από τα παλαιοανακτορικά χρόνια. Στην περίοδο των νέων ανακτόρων (1.700-1.600 π.Χ.) η ράμπα επιστρώθηκε δύο φορές με πλάκες.
Πέρυσι, έξω από το κεντρικό κτίριο βρέθηκε ιερό και στον βωμό του, πλήθος αντικειμένων. Ομως αυτό το ιερό ήταν χτισμένο, όπως διαπιστώθηκε, πάνω σε παλαιότερο, στο οποίο βρέθηκαν ειδώλια κι ανάμεσά τους ένα γυναικείο που ονόμασαν η «Κυρά της Ζωμίνθου». Ωστόσο, το 2020 πολλοί εστίασαν στο χρυσό: στον καμένο κορμό ξύλου που ήταν επενδυμένος από 90 φύλλα χρυσού.
Τεχνογνωσία
«Πολλές φορές δίνουμε σημασία στο αντικείμενο, όμως πρέπει να σκεφτόμαστε ότι οι αρχαίοι δεν έφτιαχναν μόνο έργα τέχνης, αλλά είχαν την τεχνογνωσία για μεγάλα εντυπωσιακά οικοδομήματα, συστήματα αποστράγγισης, αποχετευτικούς αγωγούς κ.ά. Συχνά και οι αρχαιολόγοι δίνουμε έμφαση σε ένα κινητό εύρημα, όμως όλα τα άλλα είναι εξίσου σημαντικά, διότι φωτίζουν άλλες αλήθειες», λέει η ανασκαφέας.
Φέτος η ανασκαφή επεκτάθηκε έξω από το κεντρικό κτίριο όπου πέρυσι εντοπίστηκε ο ανακτορικός βωμός. Εξω από αυτό το φρουριακό κτίριο, όπως το ονομάζει η κ. Σαπουνά-Σακελλαράκη, του οποίου οι τοίχοι ήταν 2,5 με 3 μέτρα, υπήρχε ολόκληρη πόλη η οποία χτίστηκε πάνω σε ένα παλαιότερο κτίσμα. Ενας πλακόστρωτος χώρος 78 τ.μ. είναι το κυριότερο φετινό εύρημα στο ανατολικότερο τμήμα, στην εξωτερική πλευρά του κτιρίου. «Η εσωτερική πλευρά είχε ανασκαφεί πέρυσι και βρήκαμε ράμπες οι οποίες οδηγούσαν στην κεντρική βόρεια είσοδο, όπου είχαμε αποκαλύψει το ιερό με τα 200 αγγεία. Η πλακόστρωτη αυλή φέτος επιβεβαιώνει τη μεγαλοπρέπεια του κτιρίου. Μια αυλή που έπαιζε ρόλο στις τελετουργίες. Είχαμε βρει ήδη έναν λοξό διάδρομο σαν αυτόν που γνωρίζουμε στην Κνωσό και είναι τελετουργικός».
Το χρυσό καρφί
Η ανασκαφέας στέκεται και στο στρώμα σπασμένων οστράκων περίπου 50 εκ. που μεσολαβεί μεταξύ της αυλής και των παλαιοανακτορικών ερειπίων. «Είναι ένα εξαιρετικό σύστημα αποστράγγισης, που δείχνει καλή γνώση της μηχανικής που είχαν εκείνη την εποχή. Επίσης, μέσα στους τοίχους εντοπίστηκαν πολλά τμήματα αγωγών για την απορροή υδάτων. Από κινητά ευρήματα ήρθαν στο φως αντικείμενα – βάσεις τελετουργικών λεκανών, πλήθος πήλινων αντικειμένων, χύτρες μικρές και μεγάλες τις οποίες πιθανόν χρησιμοποιούσαν για θέρμανση, καθώς και ένα μικρό χρυσό καρφί, που δεν γνωρίζουμε από ποιο αντικείμενο προέρχεται, αν χάθηκε ή αν το έκλεψαν οι Ρωμαίοι».
Το χρυσό καρφί δημιουργεί προσδοκίες για νέα εντυπωσιακά ευρήματα, όμως η ανασκαφέας ξεχωρίζει «την αρχιτεκτονική δομή των κτιρίων της Ζωμίνθου». «Ολα μαρτυρούν ότι ήταν ένα ανάκτορο μικρότερης έκτασης αλλά ανάλογης πολυτέλειας με εκείνα της Κνωσού και της Φαιστού. Είναι φανερό ότι υπήρχε ανεπτυγμένη τεχνογνωσία. Το αποδεικνύουν και τα εργαστήρια μεταλλουργίας που εντοπίσαμε πέρυσι. Παλιότερα θυμίζω ότι ο Γιάννης Σακελλαράκης είχε βρει εργαστήριο κατεργασίας της ορείας κρυστάλλου, εργαστήριο κεραμικής και μετά εντοπίσαμε και το εργαστήριο αρωματοποιίας. Οσοι ζούσαν στο παλάτι της Ζωμίνθου –γόνοι της δυναστείας της Κνωσού– ήταν δραστήριοι και αυτάρκεις. Εδώ συγκέντρωναν τον πλούτο του Ψηλορείτη: μαλλί από τα πρόβατα, βότανα, αρωματικά φυτά που προορίζονταν για αγορές κ.ά.».
Η Ζώμινθος (ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας) ήταν ένα μεγάλο θρησκευτικό, πολιτικό, παραγωγικό και οικονομικό κέντρο που υποκαθιστούσε τους χειμερινούς μήνες τον ρόλο του Ιδαίου Αντρου, που δεν ήταν προσβάσιμο. Ηταν ένας εντυπωσιακός χώρος με πλούσια νερά και βλάστηση και ένα δαιδαλώδες ανάκτορο, έργο ευφυούς αρχιτέκτονα, με υπόστυλες και τοιχογραφημένες αίθουσες, φωταγωγούς, μεγάλους διαδρόμους, ιδιωτικούς χώρους, κλιμακοστάσια, εσωτερικά αίθρια, βωμούς, εργαστήρια κ.ά. Η ανασκαφή του ανακτόρου είναι σίγουρα ανεξάντλητη και έχει να αποκαλύψει πολλά από τα μυστήρια της Ζωμίνθου.