Η ρήση του παγκοσμίως γνωστού μυθιστοριογράφου και στοχαστή, σχεδόν 56 χρόνια από το θάνατό του, αποτελεί σημαντικό πεδίο προβληματισμού για όλους μας, για μια ψύχραιμη και ουσιαστική αποτίμηση της στάσης μας στα πολιτικά δρώμενα, αλλά και των ορίων μας.
Του Στέλιου Συρμόγλου
Καθώς η συντριπτική πλειοψηφία του λαού έχει καταπονηθεί από ανερμάτιστες πολιτικές και έχει εκμηδενιστεί ο ψυχικός δυναμισμός των πολιτών από την πολιτική “τρομοκρατία” και αδρανοποιήθηκε ακόμη και η ένστικτη ροπή των μαζών, που διψούν για ελευθερία και αδιαφορούν για τα οικονομικά ανταλλάγματα της δουλείας των, ο λόγος του Καζαντζάκη μεστός και όσο ποτέ επίκαιρος, καταδείχνει την κρίση της κοινωνικής και ατομικής ελευθερίας. Και απευθύνεται στο λήθαργο των θελήσεων του πλήθους και την αποδοχή εκ μέρους τους μιας δημιουργημένης κατάστασης εξαθλίωσης της κοινωνίας, χωρίς να αποκλείει η αποδοχή αυτή και ψυχική κατάφαση…
Αφορμή για την αρθρογραφική μου προσέγγιση στο λόγο του Νίκου Καζαντάκη απετέλεσε η πρόσφατη ημερίδα που διοργάνωσε το πανεπιστήμιο του Λάγκος στη Νιγηρία, για το συνολικό έργο του μεγάλου “τεχνίτη” της μυθιστοριογραφίας. Μια λαμπερή όσο και αμφισβητούμενη προσωπικότητα της εποχής του. Και υπάρχει αναμφίβολα ουσιαστικός δυναμισμός και παλμικής πνοής έργο στα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη, όπου κρίνεται το μεγάλο ταλέντο του συγγραφέα κι αυτά που εξασφαλίζουν τη διάρκεια.
Ας προσεγγίσουμε όμως τις κύριες αρχές του μυθιστοριογράφου. Τ κυρίοτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του Καζαντζάκη είναι ο δυναμισμός του πάθους, η αλογική έξαρση, ο ζωτικός παλμός. Οι κύριοι ήρωες του είναι ζωντανοί, ορμητικοί, αδίστακτοι και συχνά αμοραλιστές. Αυτό το πάθος έξαρσης του τιτανικού αλογισμού όπου, σίγουρα, η προσποίηση και η υπερβολή αφαιρούν από την τέχνη του μυθιστοριογράφου, δεν εκφράζει το πραγματικό, αλλά μαρτυρεί τις…ακροβασίες του Καζαντζάκη, διανοητικές οπωσδήποτε ακροβασίες, οι οποίες “κατευθύνουν” ό,τι είναι αδύνατο να κατευθυνθεί.
Και πάλι ο Καζαντζάκης αυτοεκφράζεται υπερβολικά, για να επουλώσει προσωπικές του φυσικές ή ψυχολογικές ανεπάρκειες και αδυναμίες. Μειοδοτεί πλειοδοτώντας, φτωχαίνει πλουτίζοντας. Πρόσφερε σχεδόν εξωπραγματικούς ήρωες για να καλύψει τα εσωτερικά του προβλήματα. Αυτή η προσφορά του στοχαστή δεν λειτουργεί οπωσδήποτε αρνητικά, παρά την οποιαδήποτε προσωπική τοποθέτηση του αναγνώστη. Προσθέτει κάτι στην τέχνη της μυθιστοριογραφίας, συνιστά σύνθεση αξιοπρόσεκτη στην οποία ανταμώνεται ο φυσικός κόσμος με το ανθρώπινο ένστικτο. Ωστόσο, και η λεξιλογική εκζήτηση δεν λειτουργεί πάντα θετικά…
Ο δυναμισμός του πάθους είναι, βέβαια, καθημερινό γεγονός, συνιστά το πραγματικό πρόσωπο της ιστορίας, είναι αλήθεια. Ο Καζαντζάκης προσφεύγει στους παροξυσμούς του πάθους κι ενώ ορθώνεται ως αξιόλογος μυθιστοριογράφος, αυτοπροδίδεται ως χαρακτήρας που κυνηγάει με πάθος την εντύπωση και την προσωπική του αθανασία. Αλλο εκφραστές του δυναμικού πάθους πήγαν πιο πέρα, έφτασαν στις έσχατες συνέπειες, στην ηρωική αυτοκαταστροφή των ηρώων τους. Κι όμως, η πλοκή και η μαρτυρία του Καζαντζάκη αποτελούν αξιοσημείωτες επιτεύξεις.
Δεύτερο στοιχείο της μυθιστορηματικής δημιουργίας του Καζάντζάκη είναι η αρνητική πρόσληψη της αρετής. Διαβάζοντας τα μυσθιστορήματά του κομίζουμε την εντύπωση πως ο δημιουργός τους “δεν έχει τι να κάνει” την αρετή. Η τελευταία δεν έχει θέση σε τούτο τον κόσμο, είναι κάτι που επιφαίνεται ανεξήγητα, αρνητικά θα λέγαμε, σε σχέση με το ρυθμό της ζωής.
Ο Καζαντζάκης καταπιάστηκε επίσης με θρησκευτικά θέματα. Παθιάστηκε από τη διαλεκτική της ωραίας ψυχής, θέλησε να ιχνεύσει το μυστικό της νέκταρ. Το πέτυχε. Από τα σχετικά του μυθιστορήματα, από το “Βούδα” του και πολλές άλλες ομολογίες του, διαπιστώνουμε πως η είσβασή του στην Ακοίμητη Χώρα υπήρξε επιδερμική. Βέβαια, δεν είναι ο πρώτος που ύμνησε το ηθικό μεγαλείο του Χριστού, έστω κι αν δεν πίστευε στη θεότητά του.
Ανήκει όμως στους λίγους που φτάνοντας στο Ζωοποιό βάθος του μυστικού πνεύματος της θρησκείας, έστρεψε την προβληματική του στον έντονο αντικληρικαλισμό, στις γνωστές επιθέσεις του, τις διανθισμένες από διαφωτιστικές αιχμές. Αυτά τα χαρακτηριστικά τον καθιστούν ανίκανο και ταυτόχρονα ικανό να ιχνηλατήσει το πνεύμα της Αρετής και γενικότερα, τη φορά του Ηθικού. Γι αυτό, πολλές μυθιστορηματικές του σελίδες είναι απλά ρομάτζα. Πυροδοτούν όμως δημιουργικά τη δυναμική του πάθους και προσδίδουν στη γενικότερη μυθιστορηματική πλοκή ένα αναμφισβήτητο εύρος.
Τρίτο τέλος χαρακτηριστικό στοιχείο των μυθιστορημάτων του Καζαντζάκη, είναι ο συναρπάσσων παλμός, η γοητεία των προσώπων, η μακρόπνοη πλοκή και η υποβλητική τους δύναμη. Ο μυθιστηριογράφος σαγηνεύει τους νέους κυρίως αναγνώστες του, γιατί τους ξετυλίγει περίτεχνα ένα μυθιστορηματικό σύμπαν με σφύζοντα παλμό και με συνεχή κινητικότητα.
Κατόρθωσε ο Καζαντζάκης να εξασφαλίσει τη διάρκεια. Και στο μέτρο που ο Καζαντζάκης είναι ζωντανός και δυναμικός εκφραστής ορισμένων διαστάσεων της προσωπικότητας, θα διαρκεί και θα διαβάζεται. Και ο λόγος του θα μας κρούει το “καμπανάκι” της αφύπνισής μας από τη μακαριότητα του “Τίποτα” στη χώρα του “Πουθενά”. Και θα μας “ντύνει” τη γυμνή συνείδηση με το πάθος του ψυχικού του δυναμισμού, καθώς ο ούριος άνεμος της αισιοδοξίας και της προοπτικής έχει ατονίσει στην Ελλάδα. Και γίνονται όλο και περισσότεροι που διαπιστώνουν ότι στο ενθάδε της “γυμνής συνείδησης” μας βλασταίνουν τα “άνθη του κακού” με τη “σαγηνευτική” τους ευωδιά. Και δυστυχώς έχουν εκλείψει οι “φωνές” που θα μας αποκαλύψουν επέκεινα “θησαυρούς” στην ενθαδική δοκιμασία μας…