Της Αικατερίνης Μπέζα, συμβολαιογράφου
Στη σημερινή πραγματικότητα, που όλες σχεδόν οι παραδοχές δοκιμάζονται και η πυκνή ματαιότητα υπονομεύει την διάθεση της πολλαπλότητας και της δυναμικής, τα γεγονότα του βιβλίου του συγγραφέα Χρίστου Ζαφείρη «Αντεθνικώς δρώντες…» (εκδ. Επίκεντρο) που αποτυπώνουν τη βιωμένη εμπειρία του για την αντικαθεστωτική δράση, η οποία αναπτύχθηκε στην Θεσσαλονίκη την περίοδο του 1971-1974, αναζητούν με πάθος την επικαιροποίησή τους.
Η Θεσσαλονίκη, παλίμψηστο χωνεμένων αυτοκρατοριών και μια πόλη κατάστικτη από μικρές και μεγάλες τραγωδίες που την πλήγωσαν στον μεταπολεμικό της βίο, όπως αυτή που αφορά την επτάχρονη δικτατορία, 42 χρόνια μετά, επινεύει στην αναζήτηση μύθων και ενός άλλου κόσμου μεγάλης κοινωνικότητας και διακινδύνευσης.
Σήμερα, με τη σχετική ιστορική εμπειρία και τη νομιμότητα της ιστορίας να επικυρώνει τη νομιμότητα της μνήμης στην ανασύνθεση του παρελθόντος, η καταγραφή, η κατανόηση και η γνωριμία των δράσεων της περιόδου 1971-1974, αναδεικνύει, μέσα από την τραγικότητα της, τα μεγάλα ηθικά προβλήματα, με έμφαση στην αξία της ελευθερίας και τα κρίσιμα συστατικά της πραγματικής ιστορικής της αξίας, αποφορτίζοντάς την από ιδεολογικές παραμορφώσεις. Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την εποχή της «ελεγχόμενης φιλελευθεροποίησης» της χουντικής διακυβέρνησης, η οποία σηματοδοτεί τη λεγόμενη «πολιτιστική αντίσταση» που αναπτύχθηκε στην Θεσσαλονίκη. Αυτή ενσαρκώνει την ιστορική στάση της δημόσιας αντίθεσης, κριτικής και αντιπαράθεσης της πνευματικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας απέναντι στις αυταρχικές και καθεστωτικές πολιτικές.
Η Θεσσαλονίκη μεταστοιχειωμένη, μια άλλη πόλη, μετά την άρση της λογοκρισίας, ανακαλύπτοντας την επίφοβα γοητευτική επινόηση των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών προσχημάτων και επιφάσεων, αναλάμπει εν εαυτή. Οι πολιτικές διεργασίες που συντελέστηκαν την εποχή εκείνη, οι οποίες ενσωμάτωναν τη διαμαρτυρία και την αντιδικτατορική αντίδραση, μόρφωσαν και επηρέασαν το πολιτικό γίγνεσθαι και αποτέλεσαν το υπόβαθρο του μαζικού αντιδικτατορικού φοιτητικού και όχι μόνο κινήματος. Η αποσπασματική και χωρίς συνοχή μέχρι τότε δραστηριότητα, αποκτά οσμωτική σχέση με κοινές δραστηριότητες μέσα από τους σχηματισμούς και τους θύλακες αντίδρασης, με σταθερό σημείο αναφοράς το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα της Θεσσαλονίκης αναπτύχθηκε σε μια πόλη γεμάτη από αντιφάσεις και κοινωνικές αντιθέσεις, από μία αίγλη «αριστοκρατίας» παλιάς κοπής και από μία λούμπεν παρακμή. Αλλά και με την χαρακτηριστική συντηρητική νωχέλεια της πόλης στην οποία το κίνημα αυτό λειτούργησε σαν γιγάντιος μετασχηματιστής – πλειοδοτώντας στην ασφάλεια και στην αίσθηση του ανήκειν. Ο συντηρητισμός αυτός, με όχι μικρή σημειολογία, μπορεί να κατανοηθεί ίσως και από το ανυπόφορα φοβικό φορτίο του στρατοκρατούμενου και αστυνομοκρατούμενου οικοδομήματος της πόλης. Η «πολιτιστική αντίσταση» ήταν η γέφυρα, η σύζευξη ανάμεσα σε μέλη αντιθετικά με διαφορετικές πολιτικές στάσεις και προσλήψεις των συνθηκών. Μία επιχείρηση μόρφωσης και αυτοσυνείδησης, ελεύθερης έκφρασης, διακίνησης ιδεών και πολιτισμικών αξιών.
Ήταν μια πρωτοφανής ατμόσφαιρα, ένας άλλος τρόπος ζωής που απλωνόταν σε όλους τους πολιτιστικούς χώρους. Το ένιωθες, το βίωνες, το ανέπνεες. Το εναρκτήριο λάκτισμα έγινε τον Μάρτιο του 1969 με την συνταρακτική δήλωση – διαμαρτυρία κατά του δικτατορικού καθεστώτος, του νομπελίστα ποιητή Γεώργιου Σεφέρη: “Όλοι πια το διδάχθηκαν και το ξέρουν πως, στις δικτατορικές καταστάσεις, η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη όμως η τραγωδία περιμένει αναπότρεπτη στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία τόσο προχωρά το κακό”.
Στον τομέα του βιβλίου, επανεκδόθηκαν αρκετοί παλαιότεροι συγγραφείς του Ελληνικού διαφωτισμού, της αιρετικής λογοτεχνίας και του προοδευτικού δημοτικισμού, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο Ανδρέας Λασκαράτος, ο Δημήτρης Γλινός, ο Αλέξανδρος Δελμούζος κ.α. Τα βιβλιοπωλεία που διακινούσαν σχεδόν στρατευμένα το πολιτικό βιβλίο ήταν ελάχιστα και ήταν στέκια ανταλλαγής ιδεών και ιδεολογικής ζύμωσης. Αυτά ήταν της Καίτης Σακέτα στην Καμάρα, της Δήμητρας Λιοδάκη και η «Βιβλιοθήκη» στην οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης. Κοντά στην «Βιβλιοθήκη» ήταν το διάσημο την περίοδο του «1-1-4» και της χούντας καφέ – εστιατόριο «Γκιγκιλίνης», στέκι αριστερών και προοδευτικών φοιτητών. Οι εκδηλώσεις του πιο μαζικού και πολιτιστικού σωματείου της Θεσσαλονίκης «ΤΕΧΝΗ», υψηλού κύρους και αισθητικής, κάλυπταν όλους τους πολιτιστικούς τομείς. Δημιούργημα της «ΤΕΧΝΗΣ» ήταν το «Θεατρικό Εργαστήρι», το φεστιβάλ κινηματογράφου και όλοι σχεδόν οι μετέπειτα πολιτιστικοί θεσμοί της πόλης. Οι κινηματογραφικές λέσχες ήταν μιας πρώτης τάξης αντιδικτατορική εκδήλωση. Ο ΦΟΘΚ (Φοιτητικός Όμιλος Θεάτρου – Κινηματογράφου) στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης· Η κινηματογραφική λέσχη με ιδρυτή τον Παύλο Ζάννα· Η κινηματογραφική εταιρεία Θεσσαλονίκης, που ιδρύθηκε το 1972. Οι γκαλερί ΖΜ και Κοχλίας γίνονται χώροι πρωτοποριακής δράσης και αντιδικτατορικής ζύμωσης. Τα πρώτα αντιδικτατορικά περιοδικά άρχισαν να κυκλοφορούν το 1971: Νέοι στόχοι, Ηριδανός, Προσανατολισμοί, Αντί, το Τραμ και ο Εξάντας.
Χειριστές και μέτοχοι της πολιτιστικής αντίστασης ήταν κυρίως η συνειδητοποιημένη φοιτητική νεολαία χωρίς πολιτικούς και ιδεολογικούς αποκλεισμούς. Ανήκω στη γενιά που φοίτησε στο πανεπιστήμιο κατά την διάρκεια της χουντικής διακυβέρνησης και που ένιωσε τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να ζεις στη σιωπή ή να σου επιβάλλουν, με κάποιο τρόπο, τη σιωπή. Είναι η διαφορά που στριμώχνεται στη στενωπό της αξιοπρέπειας και της αισθητικής. Η φοιτητική μας ζωή άρχισε και τέλειωσε αναπότρεπτα και ανεπίστροφα στη διάρκεια των πιο απαίσιων χρόνων της εθνικής ιστορίας μας. Αυτό υπογραμμίζει υπόγεια την θλίψη που νιώθει ο άνθρωπος όταν συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να επιστρέψει σε ό,τι τελικά χάθηκε για πάντα. Αυτή η συνειδητοποίηση, η οποία ήρθε μετά την μεταπολίτευση, άλλαξε το σχήμα των αναμνήσεών μου. Ξαφνικά όλες μου οι αναμνήσεις έγιναν πικρές – και μόνο το γεγονός της μνήμης έγινε πικρό.
Οι πνευματικοί άνθρωποι, προοδευτικοί συγγραφείς και διανοούμενοι αναγκάστηκαν να αντιδράσουν με τη σιωπηρή αποχή τους από το να εκδώσουν τα βιβλία τους υπό το καθεστώς της λογοκρισίας. Στο μανιφέστο του ο Δημήτρης Μαρωνίτης θυμάται τα όσα είχε πει στους φοιτητές του τον Γενάρη του 1968: “Σηκώστε με σεμνότητα το χρέος που σας ανήκει. Φανείτε εις μικρόν γενναίοι”.
Μαζί με την πολιτιστική αντίσταση αναπτύχθηκε μετά το 1972 και η παραδοσιακή μορφή αντίστασης. Παρά την προσπάθεια του καθεστώτος για πολιτική νομιμοποίηση (ορκίζεται πρωθυπουργός ο παλαιός πολιτικός της δεξιάς Σπύρος Μαρκεζίνης) και την δημιουργία του ΕΠΟΚ (Ελληνικό Πολιτιστικό Κίνημα), ήταν η χρονιά του τέλους του Παπαδόπουλου. Η επίταση των φοιτητικών κινητοποιήσεων, η μη συμμετοχή του παλιού πολιτικού κόσμου στις χουντικές διεργασίες, το κίνημα του ναυτικού με κορύφωση την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ανέτρεψαν τον Παπαδόπουλο. Η χούντα όμως συνεχίστηκε από τον δικτάτορα Δημήτρη Ιωαννίδη.
Κέντρο παρακολούθησης των δημοκρατικών αντιχουντικών πολιτών ήταν η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΚΥΠ) που είχε υπό τον έλεγχο της την Εθνική Ασφάλεια Χωροφυλακής. Η ζοφερή κατάσταση της χαφιεδολογίας και της χαφιεδοφοβίας στην πόλη καθόριζε και την γενική κατάσταση της καχυποψίας που έζησε η Θεσσαλονίκη. Το βάρος της αντίστασης σήκωσαν ελάχιστα πρόσωπα και οργανώσεις, στην πλειοψηφία τους παλιά μέλη της αριστεράς, φιλελεύθεροι αστοί, νεολαίοι και κάποιοι ιδεολόγοι πολιτικοί και διανοούμενοι του κεντρώου χώρου. Η ματαίωση της προγραμματισμένης διάλεξης της διάσημης καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο του Cambridge Τζόαν Ρόμπινσον πυροδότησε την πρώτη μαζική αντίδραση στην Θεσσαλονίκη το 1972. Στο χώρο των φοιτητών, είχε ανασταλεί ο ελεύθερος φοιτητικός συνδικαλισμός και δημιουργήθηκαν νέοι φοιτητικοί σύλλογοι με διορισμένα μέλη στα διοικητικά συμβούλια που συγκρότησαν τα συμβούλια των Εθνικών συλλόγων των σχολών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και στη ΦΕΑΠΘ (Φοιτητική Ένωση Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Το δημοσιογραφικό όργανο της διορισμένης ΦΕΑΠΘ και η φωνή του καθεστώτος στον φοιτητικό κόσμο της Θεσσαλονίκης ήταν η εφημερίδα «Φοιτητής». Με το κίνημα των υπογραφών, στις 22-04-1972, αρχικά από τους φοιτητές της Νομικής σχολής Θεσσαλονίκης και αργότερα της Πολυτεχνικής και άλλων σχολών που ζητούσαν την διεξαγωγή γενικών συνελεύσεων και την διενέργεια ελεύθερων εκλογών, εγκαινιάζεται η πρώτη ανοικτή μαζική σύγκρουση των φοιτητών της Θεσσαλονίκης με το χουντικό καθεστώς. Αυτή γίνεται ύστερα από ψήφισμα των Κρητών φοιτητών στην Αθήνα και την προσφυγή 150 φοιτητών της Νομικής σχολής Αθηνών. Εμβληματική μορφή του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος στη Θεσσαλονίκη και εκ των πρωταγωνιστών του κινήματος των υπογραφών και των γεγονότων του χημείου, ήταν ο γνωστός Δικηγόρος Χανίων και συμφοιτητής μου, Γιάννης Ντερμανάκης, ο οποίος δήλωνε πάντα μαχητικά παρών σε έναν ιδεολογικό πόλεμο με επίδικο το αγαθό της ανένδοτης ελευθεροσύνης. Ο Γιάννης Ντερμανάκης έζησε χωρίς συμψηφισμούς την εμπειρία της αναμέτρησης με την ιστορία συμμετέχοντας στον παράνομο μηχανισμό κατά της χούντας – αρθρογραφούσε, εκτύπωνε και διένειμε προκηρύξεις κ.λ.π.
Τα συγκλονιστικά γεγονότα που συνέβησαν στις 22-02-1973, όταν η ΦΕΑΠΘ κάλεσε τους φοιτητές σε δημόσια συζήτηση στο αμφιθέατρο της φυσικομαθηματικής σχολής και στον χώρο του χημείου, θεωρώ ότι είναι η αρχή μιας ιστορικής διαδρομής που κατέληξε στην κορύφωση του αντιδικτατορικού αγώνα, με τις καταλήψεις των Νομικών και Πολυτεχνικών σχολών Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Η προσέλευση των φοιτητών στον χώρο ξεπέρασε κάθε πρόβλεψη. Οι φοιτητές που συγκεντρώθηκαν στις 22-02-1973 έξω από το αμφιθέατρο της φυσικομαθηματικής σχολής, όπως αναφέρθηκε με μονόστηλο στην εφημερίδα Θεσσαλονίκη, καθ’ υπόδειξιν των χουντικών αρχών, ήταν 2.500. Ενώ η αντίστοιχη των Αθηνών συγκέντρωσε περίπου 500 φοιτητές. Αντιλαμβανόμενη την αδυναμία της η ΦΕΑΠΘ να ελέγξει την «δημόσια συζήτηση», αποφάσισε να διαλύσει την συγκέντρωση με τη βία. Οι τραμπούκοι που είχε επιστρατεύσει η ΦΕΑΠΘ επιτέθηκαν κατά των αντιφρονούντων φοιτητών και τραυμάτισαν αρκετούς από αυτούς. Πολύ σοβαρά τραυματισμένοι μέχρι αναισθησίας, σύμφωνα με την προσωπική μαρτυρία του συγγραφέα, Χρίστου Ζαφείρη, που ήταν παρών και όχι μόνο, ήταν τρεις φοιτητές. Ο Βασίλης Καλεσόπουλος, φοιτητής φυσικομαθηματικής και οι άλλοι δύο ήταν ο Ιωάννης Βαρδουλάκης και Ιωάννης Ντερμανάκης, φοιτητές Νομικής από την Κρήτη, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ. Λίγες μέρες αργότερα, οι τρεις φοιτητές που τραυματίστηκαν σοβαρά στα γεγονότα του Χημείου υπέβαλαν μηνύσεις κατά των δραστών τραμπούκων. Από τους πληρεξουσίους Δικηγόρους Σπύρο Σακέτα, εξόριστο της χούντας, Φιντία Βελίκη και Σωτήρη Δέδε, καταδικασμένο για την συμμετοχή του στην οργάνωση “Δημοκρατική Άμυνα”, υπήρχε έντονη ανησυχία ότι η υπόθεση δεν θα δει την δημοσιότητα ή ότι οι συνεχείς αναβολές, θα υποβαθμίσουν το θέμα. Πράγματι οι εφημερίδες της εποχής, με παρέμβαση των χουντικών αρχών, αποσιώπησαν το θέμα ή δημοσίευσαν ένα μικρό μονόστηλο, χωρίς καμμία αναφορά στις αγριότητες των τραμπούκων. Αυτό ανησύχησε το καθεστώς, με τον χουντικό πρωθυπουργό Σπύρο Μαρκεζίνη να δηλώνει: «Τα γεγονότα της φυσικομαθηματικής σχολής και του Χημείου, της 22-02-1973, προκάλεσαν μεγίστην ανυσηχίαν εις τους κόλπους της ηγεσίας της “επαναστάσεως”».
Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα της Θεσσαλονίκης αναπτύχθηκε επιπλέον σε μία πόλη με μικρότερους διαύλους επαφής με τα δίκτυα πληροφόρησης απ’ ότι η Αθήνα. Με περιορισμένες δυνατότητες συνεργασίας με ξένους δημοσιογράφους, ξένες διπλωματικές αποστολές και διεθνή μέσα ενημέρωσης. Αυτό είχε συντελέσει στην υποβάθμιση, σε σχέση με την Αθήνα, των πρωτοβουλιών και αντιδράσεων εναντίον της χουντικής διακυβέρνησης εφόσον δεν έβρισκαν απήχηση στο ευρύ κοινό. Έκαναν την καταγραφή και την πρόσληψη των συνθηκών εντελώς διαφορετική από την Αθήνα.
Η δεύτερη ζωή των σημαντικών γεγονότων, όπως είναι τα δραματικά γεγονότα του χημείου, διεκδικεί με αμείωτο πάθος την πολύτιμη και ανεξαργύρωτη ιστορική μνήμη. Επιπλέον, η ιστορία που απεχθάνεται το κενό, αναζητά την πλήρη και χωρίς θυμιάματα αναγνώριση της αδικαίωτης και υποφωτισμένης οπτικής των γεγονότων της Θεσσαλονίκης. Τα γεγονότα αυτά, με την αιματηρή τραχύτητά τους, προβάλλουν επιτακτικά την ατυχώς όχι επαρκώς αναπτυγμένη παραδοχή της σημαντικής συμβολής των πρωταγωνιστών τους (μελών του φοιτητικού κινήματος της Θεσσαλονίκης) στη γενικότερη έκβαση του αντιδικτατορικού κινήματος. Και που κάποιοι από αυτούς ενσάρκωσαν κάποτε το “Δεν άνθισαν ματαίως” του Ανδρέα Εμπειρίκου. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα της Θεσσαλονίκης είναι μία κιβωτός αξιακής υπόμνησης. Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά εκείνα που συνθέτουν την προσωπικότητα των πρωταγωνιστών;
Είναι αναμφίβολα το πάθος τους να διεκδικούν την αδιαπραγμάτευτη ιδιότητα του πολίτη, να είναι οι πρωταγωνιστές της ζωής τους.
Είναι αυτοί που μετουσίωναν τον φόβο, που διαπερνούσε οριζόντια το κοινωνικό φάσμα, σε υπέρβαση.
Είναι επίσης το όραμα, η αποφασιστικότητα, η αμεσότητα, ο αλτρουισμός αλλά επιπλέον και κυρίως, η ενσυναίσθηση. Η ενσυναίσθηση περισσότερο από την αλληλεγγύη. Είναι υπέροχο!