Ομιλία του Δρ. Ηλία Νικ. Κοπανάκη στην παρουσίαση του βιβλίου του Γιώργου Δ. Σταράκη με τίτλο «Οι “άτακτοι” στο Νομό Ρεθύμνης 1941 – 1945» στο Σπίτι του Πολιτισμού στο Ρέθυμνο την 29η Μαΐου 2022 *
Αγαπημένε μας Σεβασμιότατε Αρχιεπίσκοπε Κρήτης κ.κ. Ευγένιε, αιδεσιμότατοι, κυρία Αντιπεριφερειάρχη, κύριε Δήμαρχε, Στρατηγέ, φίλες και φίλοι χαίρετε, Χριστός Ανέστη!
Ευχαριστώ τον Γιώργο Σταράκη, ερευνητή-συγγραφέα, ενεργό πολίτη και φίλο που με εμπιστεύτηκε και μου ζήτησε να μιλήσω σήμερα εδώ για το θέμα τον δωσίλογων και προδοτών στα χρόνια της Κατοχής. Ένα θέμα που για πολλά χρόνια ίσως εν μέρει ακόμα και σήμερα παρέμεινε ή παραμένει ταμπού.
Το νέο πόνημα του Γιώργου Σταράκη είναι ένα εξαιρετικό βιβλίο από άποψης έρευνας και πληροφοριών, με πολλά νέα στοιχεία, που συλλέχθηκαν με κόπο σε ένα χρονικό εύρος αρκετών ετών. Το βιβλίο αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκείνη την δύσκολη από όλες τις απόψεις περίοδο της πατρίδας μας. Καλαίσθητο και επιμελημένο όπως όλα τα βιβλία που βγαίνουν από το τυπογραφείο Καλαϊτζάκη.
Αξιότιμοι, φίλοι και φίλες. Δυστυχώς, την 28η Οκτωβρίου 1940 δεν είπαν όλοι οι Έλληνες το ηχηρό ΌΧΙ στον Μουσολίνι και τον Άξονα. Υπήρξαν κάποιες μικρές εξαιρέσεις, οι οποίοι σαν άλλοι Νενέκοι του ’21, έσκυψαν το κεφάλι στον κατακτητή και είπαν το δουλικό ΝΑΙ. Εν τέλει η οντολογική υπόσταση του Έλληνα δεν αφυπνίζεται το ίδιο σε όλους και όλες, στις δύσκολες περιόδους της πατρίδας.
Ένα «ΝΑΙ» που είπαν στις φασιστικές και ναζιστικές επιθετικές δυνάμεις κατοχής και που είχε ως αποτέλεσμα Έλληνες να στραφούν εναντίον Ελλήνων. Η δράση αυτής της μειοψηφίας στην περίοδο της Κατοχής θα αποτελέσει την επώαση του ακόμα πιο τραγικού εμφυλίου πολέμου, που αμέσως μετά την απελευθέρωση θα επακολουθήσει.
Πιο συγκεκριμένα, η μικρή αυτή μειοψηφία συνεργατών των κατακτητών θα προλειάνει το έδαφος κυρίως τα τελευταία δύο χρόνια του πολέμου, ώστε μαζί με τις απαράδεκτες βρετανικές πολιτικές και στρατιωτικές ενέργειες αμέσως μετά την απελευθέρωση, να μας οδηγήσουν στα ματωμένα δεκεμβριανά και στον εμφύλιο σπαραγμό αμέσως μετά. Παρενθετικά να αναφέρουμε ότι τα δεκεμβριανά αποτελούν την μοναδική περίπτωση στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κατά την οποία συγκρούσθηκαν μεταξύ τους συμμαχικές δυνάμεις (το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από την μια και οι Βρετανοί από την άλλη) (Χαραλαμπίδης Μενέλαος, 2014, «Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας.», Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. ISBN 9789602216408, σελ. 163).
Η λέξη «δωσίλογος» αρχικά δεν σήμαινε προδότης αλλά εκείνον που θα πρέπει να δώσει λόγο για τις πράξεις του. Την έννοια του προδότη την απέκτησε ακριβώς την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε, του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.
Ο δωσιλογισμός είναι μία από τις πιο μελανές σελίδες της ιστορίας του τόπου μας, που επιμελώς έμεινε κρυμμένη στο σκοτάδι. Όχι τυχαία, καθώς εκείνοι που συνεργάστηκαν και δεν τιμωρήθηκαν, στελέχωσαν το μεταπολεμικό κράτος, με τους απογόνους τους να συνεχίζουν την «παρακαταθήκη» τους μέχρι και σήμερα. Καλώς ο συγγραφέας του βιβλίου στο σχετικό κεφάλαιο με τίτλο «Δωσίλογοι και προδότες στα χρόνια της Κατοχής» που ξεκινά στη σελίδα 351, τοποθετεί ως υπότιτλο τη φράση «Δεν ευθύνονται οι απόγονοί τους», αν και ίσως είναι περιττό καθώς γνωρίζουμε πολύ καλά, ότι ο καθένας κρίνεται αποκλειστικά και μόνο από τις δικές του προσωπικές επιλογές και πράξεις ή παραλείψεις.
Μετά το σοκ των πρώτων μηνών της Κατοχής και τον φοβερό λιμό του πρώτου χειμώνα της Κατοχής 1941 – 1942 τα πράγματα θα αλλάξουν με την έλευση του ’43. Τους πρώτους μήνες του 1943 το κίνημα αντίστασης σ΄ όλη τη χώρα δυναμώνει, μέσα κυρίως από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το αντιλαμβάνονται γρήγορα αυτό οι Γερμανοί, οπότε άρον-άρον κάνουν και επισήμως την εμφάνισή τους τα πρώτα δωσιλογικά τάγματα ασφαλείας κάτω από την ομπρέλα της επίσης δωσίλογης κατοχικής δήθεν ελληνικής κυβέρνησης. Πρόκειται για τους λεγόμενους γερμανοτσολιάδες ή ταγματασφαλίτες, τάγματα που ήταν έμπνευση του Ράλλη, ενώ την διεύθυνσή τους είχε αναλάβει ο Παπαδόγγονας. Αξίζει να σημειωθεί ότι πέρα από τους Γερμανούς τα εφοδίαζαν με οπλισμό και οι Βρετανοί (https://www.youtube.com/watch?v=HhbCT1yDkwE).
Αν και υπάρχουν πολλοί και ετερόκλητοι λόγοι που έκαναν όλους αυτούς τους Έλληνες (φτωχολογιά από τη μια και κατακάθια της κοινωνίας από την άλλη) να ενταχθούν στα δωσιλογικά τάγματα και να συνεργαστούν με τον εχθρό της πατρίδας, κανείς από αυτούς τους λόγους δε θα έπρεπε να είναι ισχυρότερος της εθνικής ανεξαρτησίας και ελευθερίας μας.
Να διευκρινίσω εδώ ότι πολλά πρόσωπα που στελέχωναν τις ομάδες αυτές ήταν παράλληλα και δωσίλογοι / προδότες χωρίς κατ’ ανάγκη το ένα να οδηγεί στο άλλο. Δηλαδή πολλοί ήταν οι κρυφοί προδότες που ποτέ ούτε μάθαμε ποιοι είναι, ούτε οδηγήθηκαν σε δίκη. Παρόλο που όπως θα δούμε και οι φανεροί προδότες, περίπου την ίδια καλή τύχη είχαν.
Τα στρατιωτικά αυτά σώματα που σχηματίστηκαν αρχές του ’43 συνεργάζονταν φανερά με τους Γερμανούς και είχαν ξεκάθαρα αντικομμουνιστική ιδεολογία. Μαζί με άλλες ακροδεξιές και βασιλόφρονες οργανώσεις, καθώς και μέρος των αστυνομικών δυνάμεων της εποχής, προέβησαν στην βάρβαρη εξόντωση χιλιάδων ελλήνων πατριωτών κατά την διάρκεια της Κατοχής. Αντίθετα με το τι έγινε σε άλλες χώρες της Ευρώπης και κυρίως στη Γαλλία, οι Έλληνες δωσίλογοι και προδότες δεν καταδικάστηκαν ποτέ για τα εγκλήματα τους, λόγω των Δεκεμβριανών που ξέσπασαν μετά την Απελευθέρωση και τον Εμφύλιο.
Αλλά ας έρθουμε στην Μεγαλόνησο και στην περιοχή του Ρεθύμνου όπου έδρασαν αρκετοί δωσίλογοι με κάποιους εκ των πλέον διαβόητων εξ αυτών να αναφέρονται σ’ ένα στιχούργημα της εποχής που ακούγεται μέχρι σήμερα. Σε αυτό αναφέρονται οκτώ από αυτούς.
Καράβας κι Αλεξομανώλης
Φραγγιάς, Μαρκίδης, Μαρκιανός
Παπουτσιδάκης, Καπαϊδόνης
και ο παπάς ο Πρασανός,
προδώσαν την πατρίδα,
έχοντας την ελπίδα
πως θα κερδίσει ο Ούνος
κι έτσι ο καθ’ ένας σπιούνος,
θα χει ανάλογο βαθμό.
(Ηλίας Κοπανάκης, Μαρουλάς Ρεθύμνου, Αναψηλάφηση μιας μακραίωνης πορείας στον χρόνο, Ρέθυμνο, Εκδόσεις Καλαϊτζάκης, 2011, σελ. 374).
Όπως αναφέρεται στο βιβλίο (στις σελίδες 351-352), ο αείμνηστος αντάρτης και Ηγούμενος της Μονής Αρκαδίου Διονύσιος Ψαρουδάκης θα δηλώσει στη Β’ Παγκρήτια Γενική Συνέλευση Εθνικών Αγωνιστών, τον Ιούνη του 1958 στην Αθήνα: «Για την ακρίβεια της Ιστορίας, θα πρέπει να αναφέρονται οι προδότες και οι προδοτικές πράξεις».
Και όπως είχε δηλώσει ο ίδιος ο Χίτλερ, δήλωση που αναφέρεται στη σελίδα 352 του βιβλίου: «Σε κάθε τόπο θα βρεθούνε κάμποσα φιλόδοξα και ιδιοτελή καθάρματα, που θα εξυπηρετήσουν πρόθυμα τους σκοπούς μου, γιατί αυτός θα είναι ο μόνος τρόπος για να αναδειχτούν και να πλουτίσουν στη χώρα τους».
Ο προαναφερόμενος στο στιχούργημα Στυλιανός Μαρκιανός ήταν διορισμένος από τους Γερμανούς Νομάρχης της Ρεθύμνης ήδη από την 29η Μαΐου 1941) (https://el.wikipedia.org/wiki/Κατάλογος_νομαρχών_Ρεθύμνης), ενώ ο προδότης Μανώλης Αλεξάκης ή Αλεξομανώλης (όπως και οι δυο γιοι του) ήταν ο ένας εκ των δύο μόνο δωσίλογων του Ρεθύμνου (μαζί με τον Ιωάννη Λίτινα από τις Βολιώνες) που έφτασαν στο επαίσχυντο σημείο να κυκλοφορούν με την γερμανική στολή. Δύο προσπάθειες που έγιναν να εξοντωθεί ο Αλεξομανώλης απέβησαν άκαρπες. Σε μία από αυτές ο εκ μητρός παππούς μου που έχω την τιμή να φέρω το όνομά του Ηλίας Ανωμεριανάκης, πρόεδρος του Μαρουλά τα χρόνια εκείνα, μαζί με τον συναγωνιστή του στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Αναστάση Βαβαδάκη από την Λούτρα θα επιχειρήσουν να εκτελέσουν τον αρχιπροδότη αλλά θα εξοντωθούν τόσο αυτοί όσο και ο Νικόλαος Καλογεράκης, γαμπρός του Ηλία και γνώστης της επιχείρησης, κι ο οποίος εκτελούσε ρόλο πληροφοριοδότη για τους ταμπουρωμένους στο Αλμπάνι Μετόχι Μυσιρίων αντάρτες. Το ίδιο ανεπιτυχής θα είναι και η προσπάθεια του Παναγιώτη Μανωλεσάκη από το Καβούσι. Ο Αλεξομανώλης εν τέλει με την απελευθέρωση θα παραπεμφθεί σε δίκη, ενώ μετά από σύντομη φυλάκιση θα αφεθεί ελεύθερος και θα εγκατασταθεί εκτός της Μεγαλονήσου, διαβιώντας με οικονομική άνεση μέχρι το 1980 που θα αποβιώσει (Νίκος Περακάκης, «Εθνικό Συναξάρι»). Η επιχείρηση των Ανωμεριανάκη – Βαβαδάκη – Καλογεράκη έγινε στις 6 Μάη του ’44. Λίγες μέρες μετά, στις 11 Μαΐου 1944 ο προαναφερθείς προδότης Γιάννης Λίτινας θα εκτελεστεί από τον Νικόλαο Ανδρουλάκη, μέλος της αντάρτικης ομάδας των χωριών Παντάνασσας – Βολιώνων.
Πέρα από τους προαναφερθέντες προδότες, στις σελίδες 353 έως 366 του βιβλίου αναφέρονται και άλλα ονόματα που έδρασαν είτε στο Ρέθυμνο είτε σε άλλες περιοχές της Κρήτης. Σε κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις ο λαός πήρε το νόμο στα χέρια του. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των μελών της οικογένειας Σαμαράκη που κατεσφάγησαν με πρωτοφανή αγριότητα εντός του δικαστικού Μεγάρου Ηρακλείου καθώς οι ποινές που τους επεβλήθησαν, δεν ικανοποίησαν το συγκεντρωμένο πλήθος λαού, για τις πράξεις τους στη διάρκεια της Κατοχής και κυρίως για την εξόντωση 37 κατοίκων του χωριού Σάρχος Μαλεβιζίου. Επίσης στην περίπτωση του χανιώτη προδότη Κομνά και καθώς είχε αντιληφθεί ότι κινδύνευε η ζωή του από τις πράξεις του και δεν έβγαινε από το σπίτι του, οι Χρήστος Μοράκης, Σήφης Πολέντας και Παύλος Πολέντας θα τον σκοτώσουν με μαχαίρι μέσα στο σπίτι του. Ο Γιώργης Βρέντζος θα σκοτώσει με τον ίδιο τρόπο, μαχαιρώνοντάς τον, εντός της δικαστικής αίθουσας τον αρχιπροδότη Μαγιάση, που ευθύνονταν για τον θάνατο εκατοντάδων κρητικών, ενώ και τους περισσότερους Κρουσωνιώτες Σουμπερίτες, με φονική δράση στην Καλή Συκιά και όχι μόνο θα τους εκτελέσουν αντάρτες. Όσο για το τέλος του Ευάγγελου Φραγγιά, το όνομα του οποίου προαναφέρθηκε, ήταν επίσης οδυνηρό, καθώς οι αντάρτες τον συνέλαβαν και αφού τον ανέβασαν στην ταράτσα του κτιρίου που στέγαζε το Νοσοκομείο της πόλης του Ρεθύμνου τον πέταξαν στον δρόμο με αποτέλεσμα να βρει τον θάνατο. (Χάρης Στρατιδάκης, Το Ρέθυμνο του τρόμου Ιστορική πραγματικότητα και αστικοί μύθοι (ΙΙΙ), www.rethnea.gr, 27/09/2018, Προσπελάσιμο στις 15/5/2022)
Πέρα από όσους προδότες τιμωρήθηκαν με αυτοδικία, από τους υπολοίπους όπως προαναφέρθηκε λίγοι καταδικάστηκαν από τα επίσημα ελληνικά δικαστήρια. Δικαστήρια που εν πολλοίς λειτουργούσαν κατ’ εντολή των εκάστοτε μεταπολεμικών κυβερνήσεων και καμία ανεξαρτησία δεν τα διέκρινε.
Ο συγγραφέας αναφέρεται σε δύο βιβλία που βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους – Αρχεία Νομού Ρεθύμνης, τα οποία περιέχουν στοιχεία από τις δίκες που έγιναν στο Ρέθυμνο με κατηγορούμενους 367 συνεργάτες των Γερμανών. Οι κατηγορίες που τους απευθύνονται είναι μεταξύ άλλων προδοτική συνεργασία μετά του εχθρού, κατάδοση εις εχθρόν, οικονομική συνεργασία μετά του εχθρού κ.ά. παρόμοια. Οι δίκες αυτές θα αρχίσουν αμέσως μετά την απελευθέρωση και θα συνεχιστούν τουλάχιστον μέχρι το καλοκαίρι του 1953.
Συνολικά στην Ελλάδα, όπως και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η απαίτηση για να οδηγηθούν σε δικαστήρια και να τιμωρηθούν οι συνεργάτες των αιμοσταγών Ναζί κατακτητών ήταν παλλαϊκή.
Αμέσως μετά την απελευθέρωση θα πραγματοποιηθούν εκατοντάδες δίκες δωσίλογων στην Ελλάδα, αλλά πάνω από το 85% από αυτές τις υποθέσεις θα αρχειοθετηθούν. Στην πραγματικότητα λίγοι και άσημοι θα καταδικαστούν, τις περισσότερες φορές πέφτοντας ακόμα και αυτοί στα μαλακά και με μικρές ποινές, με αποτέλεσμα σύντομα να είναι έξω από την φυλακή. Ιδιαίτερα ο εμφύλιος πόλεμος θα λειτουργήσει ως κολυμβήθρα για το ξέπλυμα των αμαρτιών όλων αυτών, με αποτέλεσμα και τραγική ειρωνεία πολύ σύντομα πολλοί εξ αυτών όχι απλά να κυκλοφορούν ελεύθεροι αλλά και να επανενταχτούν στον εθνικό κορμό και τον δημόσιο τομέα, καταλαμβάνοντας μάλιστα θέσεις ευθύνης και κυβερνητικά πόστα.
Το γεγονός αυτό της «αμνηστίας» των προδοτών και της ανόδου τους αμέσως ή λίγο αργότερα σε θέσεις εξουσίας, είναι τραγικά μοναδικό παράδειγμα στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Να αναφέρουμε ενδεικτικά ότι μόνο στη Γαλλία, αμέσως μετά την Απελευθέρωσή της με συνοπτικές διαδικασίες και λαϊκά δικαστήρια εκτελέστηκαν σχεδόν δέκα χιλιάδες Γάλλοι συνεργάτες των Γερμανών, ενώ στα επίσημα δικαστήρια που ακολούθησαν ακόμα τρεις χιλιάδες δωσίλογοι στήθηκαν στον τοίχο και άλλες είκοσι πέντε χιλιάδες φυλακίστηκαν. Ανάλογα συνέβησαν στο Βέλγιο, στην Ιταλία και αλλού.
Στην Ελλάδα τα πράγματα λειτούργησαν σε εκ διαμέτρου αντίθετη κατεύθυνση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι δολοφόνοι του Γρηγόρη Λαμπράκη, βουλευτή του Πειραιά με την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, δηλαδή ο ιδεολόγος του φασισμού Ξενοφών Γιοσμάς και οι ομοϊδεάτες του, που αρχικά έδρασαν ως δωσίλογοι στην Κατοχή, ενώ κατόπιν με την πτώση του Άξονα βρήκαν θαλπωρή στη Γερμανία και λίγο μετά επανήλθαν δριμύτεροι για να ολοκληρώσουν το «θεάρεστο» αντιδημοκρατικό έργο τους μετά το πέρας του εμφυλίου. Ο διαβόητος δωσίλογος και ταγματασφαλίτης Ξενοφώντας Γιοσμάς, γνωστός και ως φον Γιοσμάς, συμμετείχε ως υπουργός Προπαγάνδας στην τελευταία φιλοναζιστική κυβέρνηση-φάντασμα της Βιέννης, υπό τον έτερο προδότη Έκτωρα Τσιρονίκο. Το 1963 συνελήφθη ως ηθικός αυτουργός της δολοφονίας Λαμπράκη, ενώ το 1967 με την επιβολή της δικτατορίας, πήρε σύνταξη ως αντιστασιακός! Παράλληλα ο γιος του φον Γιοσμά, Αλέξανδρος, ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του, αποτελεί σήμερα ενεργό μέλος της νεοναζιστικής οργάνωσης «Χρυσή Αυγή».
Ωστόσο, ο φον Γιοσμάς είναι μία μόνο από τις πολλές περιπτώσεις δωσίλογων που έδρασαν σ’ αυτόν τον τόπο. Δε θα διστάσουν μάλιστα, όπως προαναφέρθηκε, λίγο αργότερα πολλοί εξ αυτών να αιτηθούν και να λάβουν επίδομα ως δήθεν αγωνιστές της εθνικής αντίστασης. Ως ακραιφνής αντικομμουνιστές θα καταλάβουν υψηλές θέσεις κατά την περίοδο της επταετούς στρατιωτικής δικτατορίας και οι ίδιοι ή απόγονοι αυτών θα γίνουν οι ηθικοί ή φυσικοί βασανιστές του ανθού της ελληνικής κοινωνίας.
Ας ευχηθούμε η δημοκρατία να βρει στη χώρα μας κάποτε τον βηματισμό της και η δικαστική και μιντιακή εξουσία να λειτουργήσουν απρόσκοπτα προς όφελος των πολιτών και της Αλήθειας.
Θα κλείσω, καθώς σήμερα 29η Μαΐου, συμπληρώνονται 569 χρόνια από την πτώση της Κωνσταντίνου πόλης. Ας κλίνουμε ευλαβικά το γόνυ στους στερνούς υπερασπιστές της κι ας ευχηθούμε σύντομα ο Ναός Της Του Θεού Σοφίας, η Αγία Σοφία, να λειτουργήσει ξανά ως Ορθόδοξος χριστιανικός ναός.
Καλοτάξιδο το βιβλίο σου Γιώργο!
Ζήτω το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) και το στρατιωτικό σκέλος του, ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ)!
Ζήτω η Ελληνική Αντίσταση!
Ζήτω η Δημοκρατία και οι Δημοκρατικοί Αγώνες!
Σας ευχαριστώ!