Στην πορεία της ταραγµένης ιστορίας του, ο αναρχισµός είχε στιγµές σύµπτωσης και στιγµές διάστασης µε το σοσιαλισμό, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη.
Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι το βαθύ µίσος εναντίον του κράτους, που θεωρείται από την αναρχική ιδεολογία ως κύρια πηγή της κοινωνικής εκµετάλλευσης.
Στοιχεία αναρχικά µπορεί να βρει κανείς τόσο στη φιλοσοφία των σοφιστών και των στωικών, όπως και στα κοινωνικά κινήµατα του Μεσαίωνα, αλλά µια ολοκληρωµένη ιδεολογία του αναρχισµού δεν διατυπώνεται παρά µε τον Γουίλιαµ Γκούνγουϊν (1736-1836) και τον Πιερ Προυντόν (1809-1865) και στην ατοµικιστική διατύπωσή του µε τον Μαξ Στίνερ (1806-1856). Στη βάση αυτής της ιδεολογίας βρισκόταν µια αντίληψη ολοκληρωτικής ελευθερίας του ατόµου που θα εξασφαλιζόταν µε µια αυθόρµητη επανάσταση που θα καταστρέψει κάθε εξουσία του κράτους, µε οποιαδήποτε µορφή, αφού όπως έλεγε ο Προυντόν:
«Το να σε κυβερνούν σηµαίνει να σε παρακολουθούν, να σε επιθεωρούν, να σε κατασκοπεύουν, να σε κατευθύνουν, να σε υποτάσσουν σε νόµους, να σε ρυθµίζουν, να σε φυλακίζουν, να σε διδάσκουν, να σε παρακαλούν, να σε ελέγχουν, να σε αξιολογούν, να σε εκτιµούν, να σε λογοκρίνουν, να σου δίνουν εντολές άτοµα που δεν έχουν ούτε την ικανότητα ούτε την ποιότητα…».
Έτσι, η επανάσταση δεν µπορεί να σκεφθεί την επιβολή – ούτε καν προσωρινή – καινούργιων µορφών κρατικής εξουσίας. Και ο Προυντόν συνέχιζε: «Η κυβέρνηση από την ίδια της τη φύση είναι αντεπαναστατική… Βάλτε στην εξουσία έναν Άγιο Βικέντιο της Πάολας: Θα γίνει Γκυζώ ή Ταλλεϋράνδος».
Εκτός από το βίαιο µίσος εναντίον του κράτους, αυτός ο αναρχοατοµικισµός έµενε ικανοποιηµένος µε ένα πρόγραµµα µεταρρυθµίσςων που θα το σχηµάτιζε και τη λειτουργία της καινούργιας κοινωνίας σαν ένα είδος οµοσπονδίας ολοκληρωτικά ελευθέρων ατόµων. Παρά τις επιθέσεις του Προυντόν εναντίον της ιδιοκτησίας («Η ιδιοκτησία αποτελεί κλοπή») στο πρόγραµµα αυτό διατηρούσε τη θέση της στο εσωτερικό της καινούργιας κοινωνίας.
Για το «κολλεκτιβιστικό» ρεύµα του αναρχισµού, η κατάργηση της ατοµικής ιδιοκτησίας θα έπρεπε να έρθει µετά την κατάργηση του κράτους, και η σισιαλιστικοποίηση των µέσων παραγωγής εθεωρείτο απαραίτητη προϋπόθεση για µια καινούργια οργάνωση της κοινωνίας. Αυτή η αναρχίζουσα µελλοντική κοινωνία έπρεπε να είναι οµοσπονδία εργατικών ενώσεων αυτοδιαχείρισης, στη βάση της οποίας θα βρίσκονταν η κολλεκτιβιστική ιδιοκτησία.
Ο ανώτερος εκφραστής αυτού του ρεύµατος, ο Μπακούνιν (1814-1876) βεβαίωνε ότι οι µεταρρυθµίσεις δεν µπορούν να είναι ένα επαρκές µέσο για να εξασφαλιστεί η πραγµατοποίηση του αναρχικού προγράµµατος κι ότι ο σωστός δρόµος είναι η επανάσταση που θα καταστρέψει τις δοµές του κράτους, της ιδιοκτησίας και της διοίκησης. Μια τέτοια επανάσταση, µετά από µια αρχή που θα την έχει προετοιµάσει µια παράνοµη οργάνωση, πρέπει να γίνει κίνηµα αυθόρµητο, που θα απευθύνεται στο κοινωνικό ένστικτο της φύσης του ανθρώπου.
«Η αναρχική κοινωνική επανάσταση» έγραφε ο Μπακούνιν, «γεννιέται αυθρόµητα στο λαό, καταστρέφει ό,τι φρενάρει την άνθιση της λαϊκής ζωής, για να κάνει να ξεπηδήσουν, σε συνέχεια, από τα πιο βαθιά και πιο σηµαντικά στοιχεία της, οι κανούργιες µορφές της αναρχικής κοινωνίας». Η ιδέα της προετοιµασίας για την επανάσταση µέσω άµεσων παράνοµων ενεργειών, οδήγησε τον αναρχισµό, µετά το θάνατο του Μπακούνιν, στην υιοθέτηση ενός προγράµµατος προσφυγής στην τροµοκρατία.
Αφού το συνέδριο της Βένρης έκανε έκκληση «για µια προπαγάνδα µε τα γεγονότα» η δράση, το 1877 των Ιταλών αναρχικών που είχαν επικεφαλής των Καφιέρο και τον Μαλατέστα, στο Μπενεβεντάνο, αποτέλεσε το παράδειγµα της πρακτικής εφαρµογής του προγράµµατος του αναρχοκοµµουνισµού. Ο πνευµατικός κληρονόµος του Μπακούνιν, Π. Κροπότκιν (1842-1921) δήλωνε το 1880: «Η διαρκής εξέγερση µε το λόγο, τα γραπτά, τη γροθιά, το τουφέκι το δυναµίτη… για µας είναι εντάξει ό,τι βρίσκεται έξω από τη νοµιµότητα». Ήταν λέξεις που οδηγούσαν κατευθείαν στις ατοµικές απόπειρες, που έγιναν, πραγµατικά όπλο τυπικό των αναρχικών.
Αλλά ήταν σ’ αυτό επίσης, το επίπεδο που σηµειώθηκαν οι µεγαλλίτερες αντιθέσεις στο εξωτερικό του αναρχικού κινήµατος. Ο ίδιος ο Κροπότκιν αρνιόταν δέκα χρόνια αργότερα, το πρόγραµµά του, βεβαιώνοντας ότι «πρέπει να είµαστε µε το λαό που δεν ζητά πια τη µεµονωµένη πράξη, αλλά ανθρώπους της δράσεως µέσα από τις τάξεις του» και παίρνοντας θέση εναντίον της «ψευδαίσθησης ότι µπορεί κανείς να νικήσει τους συνασπισµούς των εκµεταλλευτών µε λίγα κιλά εκρηκτικά».
Η εµπειρία της δράσης των αναρχικών στη διάρκεια της ρωσικής επανάτασης και του εµφυλίου πολέµου στην Ισπανία έδειξαν καθαρά ότι στο πρόγραµµα των αναρχικών τη µεγαλλίτερη σηµασία την είχε η επαναστατική αντίληψη. Απέναντι στα προγράµµατα και στις πρωτοβουλίες του σοσιαλιστικού κινήµατος, ο αναρχισµός είχε µια στάση βαθιάς δυσπιστίας απέναντι σε οποιοδήποτε συγκεντρωτισµό και αυτό δίπλα στην πίστη σ’ ένα πρότυπο λειτουργίας µιας µελλοντικής κοινωνίας χωρίς καταπίεση και µε πλήρη ελευθερία.
Από το βιβλίο του Romano, Ruggiero (επιμέλεια): Ιστορία των επαναστάσεων (5 τόμοι) (Ακμή, 1973), τόμος V, Επανάσταση και Κουλτούρα
Συνεχίζεται