Του Σταύρου Μαλιχούδη – insidestory.gr
Τα συνθήματα στους τοίχους φανερώνουν όλο και περισσότερη οργή. «Οι σέλφις σας ανεβάζουν τα νοίκια μας». «Ο τουρισμός σκοτώνει τη γειτονιά». «Ο Γκαουντί σας μισεί». Και μια ερώτηση τραβηγμένη, αλλά ενδεικτική του κλίματος που προοδευτικά δημιουργείται: «Γιατί τη λένε τουριστική σεζόν αφού δεν μπορούμε να πυροβολήσουμε τους τουρίστες;».
Η Βαρκελώνη είναι το πρότυπο μιας πετυχημένης τουριστικά πόλης. Με πληθυσμό ίδιο με της Θεσσαλονίκης (1,6 εκατ. κατοίκους), δέχεται κάθε χρόνο τόσους επισκέπτες, όσους θα δεχθεί φέτος ολόκληρη η Ελλάδα (32 εκατ.). Ο τουρισμός αντιπροσωπεύει σήμερα το 12% του προϋπολογισμού της πόλης.
Γιατί τότε οι κάτοικοι της βλέπουν τον τουρισμό ως το σημαντικότερο πρόβλημα της πόλης, πιο βαρύ ακόμη και από την ανεργία, τη διαφθορά και το ζήτημα της ανεξαρτησίας των Καταλανών;
Η μεταμόρφωση μιας πόλης
«Πώς είναι ο γραφικός παππούς που λέει ότι “έχουν αλλάξει τα πάντα” και “όταν εγώ ήμουν μικρός…”. Ε, λοιπόν, εμένα αυτό μου συμβαίνει ήδη». O Jordi Ribàs Ustrell είναι ένας νεαρός δημοσιογράφος. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βαρκελώνη και θυμάται πως η Gracia, η συνοικία όπου μένει, ήταν κάποτε μια γειτονιά μόνο για ντόπιους. «Καθόλου ξένοι, αρκετά φθηνή ζωή. Όταν άρχισε να χιπστεροποιείται και μπήκε στους τουριστικούς οδηγούς, ξεκίνησαν να έρχονται οι ξένοι κι ανέβηκαν κατακόρυφα οι τιμές. Ο καλύτερος δείκτης γι’ αυτό;», αστειεύεται. «Η μπίρα που έπινα με ένα ευρώ, τώρα σε πολλά μαγαζιά κοστίζει τρία».
Ο μαζικός τουρισμός μεταμορφώνει τη Gracia με αλματώδεις ρυθμούς. Μέσα στον τελευταίο χρόνο, τα ενοίκια αυξήθηκαν κατά 31%, δηλαδή κατά 300 ευρώ τον μήνα. Φέτος μάλιστα ο μέσος όρος τους ξεπέρασε και αυτόν του 2008, που θεωρούνταν το “ταβάνι” των τελευταίων δεκαετιών.
Για τους ντόπιους, η αύξηση των ενοικίων οφείλεται στην ανεξέλεγκτη διάδοση της Airbnb, της HomeAway και συναφών ιστοσελίδων. «Έχεις ένα διαμέρισμα στο οποίο αντιστοιχεί ενοίκιο 1.000 ευρώ και επιλέγεις να μην το νοικιάσεις σε κάποια οικογένεια, αλλά να το αξιοποιήσεις τουριστικά. Επενδύεις λίγα χρήματα για ανακαίνιση και μπορείς πάρα πολύ εύκολα να κερδίζεις τα διπλάσια χρήματα μηνιαίως», εξηγεί ο Jordi.
Μεταξύ 2014-2016, ο αριθμός των καταχωρήσεων στην Airbnb σχεδόν διπλασιάστηκε, φτάνοντας τις 20.000. Ανάμεσά σε αυτούς που δίνουν τα σπίτια τους δεν βρίσκονται μόνο ιδιοκτήτες, αλλά και ενοικιαστές, που αφού πιάσουν ένα διαμέρισμα το υπενοικιάζουν για βραχύχρονη διαμονή, συχνά χωρίς να ενημερώσουν τον ιδιοκτήτη.
Η τεράστια ζήτηση σημαίνει πως το διαμέρισμα δεν χρειάζεται να είναι κάτι το ιδιαίτερο. «Υπάρχουν ορισμένα που βρίσκονται σε άθλια κατάσταση και κοστίζουν 150 ευρώ τη βραδιά», λέει o Jordi. Στη Barceloneta, την πιο “Airbnb συνοικία”, διαμερίσματα 30 τ.μ. το καλοκαίρι νοικιάζονται ως και για 230-250 ευρώ το βράδυ.
Τα οφέλη βέβαια δεν πάνε πάντα στους ντόπιους, όπως ήταν η φιλοσοφία της Airbnb όταν ξεκίνησε. Από τα τελευταία διαμερίσματα που έχουν πωληθεί στη Βαρκελώνη, περίπου το 40% έχει αγοραστεί από εταιρείες ακινήτων, με το ποσοστό στις τουριστικές ζώνες όπως το Barrio Gotico να ξεπερνάει ακόμη και το 80%. Ταυτόχρονα, 42% των αγοραστών διαμερισμάτων είναι ξένοι, όταν στη πρωτεύουσα Μαδρίτη για παράδειγμα το ποσοστό είναι σχεδόν το μισό.
Η επιτυχία του Airbnb έχει φυσικό επακόλουθο την αύξηση των ενοικίων και για τις μακροχρόνιες μισθώσεις, που αφορούν τους μόνιμους κατοίκους της πόλης. «Ο ιδιοκτήτης μπορεί να σου πει πως “με βάση την αγορά” θα πρέπει πλέον να του δίνεις ένα μεγαλύτερο ποσό, γιατί αλλιώς μπορεί να βάλει το διαμέρισμα στο Airbnb», λέει ο Jordi.
Αυτό επιχείρησε να κάνει και ο δικός του σπιτονοικοκύρης, που θέλησε να αυξήσει το ενοίκιο κατά 300 ευρώ εν μία νυκτί, παρότι πρόκειται για ένα ταλαιπωρημένο διαμέρισμα της δεκαετίας του ’30 με σημαντικά προβλήματα ύδρευσης και ηλεκτροδότησης.
«Η οικογένειά μου έχει ένα διαμέρισμα περίπου 40 τετραγωνικών επίσης στην Gracia», λέει μια νεαρή κοπέλα που θέλησε να μιλήσει ανώνυμα. «Με μια ανακαίνιση, το ενοίκιο διπλασιάστηκε μέσα σε δύο μήνες από τα 800 στα 1.600 το μήνα. Για να έχω τη συνείδησή μου καθαρή, να πω ότι το νοικιάζουμε μόνο σε guirisΥποτιμητικός όρος για τους τουρίστες, συνήθως Γερμανούς, Σκανδιναβούς, κλπ», συμπληρώνει.
«Σε καμία άλλη πόλη της Ισπανίας δεν είναι τόσο δύσκολο να βρεις ένα διαμέρισμα», λέει ο Ιταλός Marco Villari, που εργάζεται στη Βαρκελώνη.
Οι μόνιμοι κάτοικοι εξοστρακίζονται από τις συνοικίες του κέντρου και η φυσιογνωμία της πόλης αλλάζει. Τα τελευταία οκτώ χρόνια, ο μόνιμος πληθυσμός του κέντρου έχει μειωθεί κατά 11%. Στο Gotico, μια από τις ιστορικές συνοικίες, το ποσοστό αυτό άγγιξε το 45%.
Η Βαρκελώνη έχει τουρισμό ολόκληρο το χρόνο, με πολλούς να έρχονται για μια μέρα μόνο, εκμεταλλευόμενοι τις low cost πτήσεις. Βλέποντάς πλήθη τουριστών να “καταλαμβάνουν” καθημερινά σημεία της πόλης τους, οι κάτοικοι νιώθουν πως πρόκειται για εισβολή.
«Το συναίσθημα του Καταλανού είναι ότι τον διώχνουν, πως προτιμούν τους τουρίστες από τους ντόπιους. Και κάποιοι από τους ντόπιους πλέον τα παρατούν και φεύγουν εκτός πόλης, γιατί δεν μπορούν άλλο τον πολύ κόσμο και τις τιμές που διαρκώς αυξάνονται», λέει η Θεοδώρα Πατσαβούρα, νεαρή επικοινωνιολόγος που εργάζεται στη Βαρκελώνη.
Κάποιοι αντιστέκονται –θέλουν να ζήσουν στην πόλη που γεννήθηκαν, και όχι ως φόντο μιας φωτογραφίας άλλων στο Instagram. Οργανώνουν κινητοποιήσεις και συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, κρεμούν πανό και σημαίες στα μπαλκόνια τους, διεκδικούν ορατότητα στο δημόσιο χώρο. Ζητούν την πόλη τους πίσω.
Μια εξ αυτών είναι και η δήμαρχος της Βαρκελώνης, η «πιο ριζοσπαστική δήμαρχος του κόσμου». Η αριστερή και κατά της λιτότητας Ada Colau, όταν πριν δύο χρόνια κέρδισε τις εκλογές, άρχισε να υλοποιεί την προεκλογική της υπόσχεση για αντιμετώπιση της τουριστικής “φούσκας”.
Παρά τις χιλιάδες εκκρεμείς αιτήσεις, απαγόρευσε την κατασκευή νέων ξενοδοχείων και πάγωσε την έκδοση αδειών για τουριστικά διαμερίσματα, το 40% των οποίων σύμφωνα με έρευνα του δήμου ενοικιάζεται παράνομα. Σύστησε μια ομάδα 20 ατόμων με αρμοδιότητα τη διαδικτυακή και φυσική αναζήτηση ιδιοκτητών διαμερισμάτων που παρανομούν και προέτρεψε τους κατοίκους της Βαρκελώνης να “καρφώνουν” τους γείτονές τους που δεν τηρούν τους κανονισμούς.
Παράλληλα, έγινε η πρώτη δήμαρχος που επέβαλε (συμβολικό) πρόστιμο 30.000 ευρώ στην Airbnb, ακριβώς για την διαφήμιση παράνομων τουριστικών διαμερισμάτων. Επανήλθε σύντομα με ένα νέο πρόστιμο, τόσο για την Airbnb όσο και για τη HomeAway, που αυτή τη φορά άγγιζε τα 600.000 ευρώ.
Ο Agustí Colom, αρμόδιος αντιδήμαρχος τουρισμού και επιχειρηματικότητας, εξηγεί στο inside story πως οι τουρίστες δεν είναι ανεπιθύμητοι. Σκοπός όμως είναι η πόλη να χωριστεί σε τρεις ζώνες (κατοίκων, εμπορική, τουριστική), καθεμία με διαφορετικές συνθήκες, προκειμένου να γίνει πιο εύκολη η συνύπαρξη όλων. «Είναι συγκεκριμένα τα σημεία που έχουν πληγεί από τον τουρισμό, κυρίως οι παλιές συνοικίες και η Barceloneta. Στο Gotico για παράδειγμα δεν θα δημιουργηθούν άλλες τουριστικές θέσεις, δεν γίνεται».
Είναι νωρίς για προβλέψεις. Ο στόχος πάντως είναι επιτακτικός και έχει τεθεί σαφώς από τη δήμαρχο. «Θα πρέπει να θέσουμε κάποια όρια αν δεν θέλουμε να καταλήξουμε σαν τη Βενετία», είπε η Ada Colau όταν εκλέχθηκε.
«Μπορούμε να σώσουμε τη Βενετία πριν να είναι πολύ αργά;», ρωτούσε με ένα άρθρο του στους New York Times ο αρχαιολόγος, συγγραφέας και πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλευτικού συμβουλίου του Μουσείου του Λούβρου, Salvatore Settis. Η Βενετία όντως βρίσκεται υπό κίνδυνο: τέτοιον που ακριβώς ένα χρόνο πριν, η Unesco εξέταζε το ενδεχόμενο να την συμπεριλάβει στην λίστα με τα μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς που βρίσκονται υπό απειλή.
Η πόλη όπου παραθερίζουν αστέρες του Χόλιγουντ και δένουν γιοτ δισεκατομμυριούχων θα βρισκόταν ανάμεσα σε πόλεις κατεστραμμένες από τον πόλεμο, όπως το Χαλέπι και η Δαμασκός. Μόνο που η αιτία για τη δική της συμμετοχή δεν είναι κάποια συμφορά –το αντίθετο μάλλον. Τα προβλήματα της Βενετίας ξεκινούν από την υπερβολική τουριστική της επιτυχία.
Η Bianca Bonaldi μένει στη Βενετία τα τελευταία έξι χρόνια και εργάζεται σε ένα ίδρυμα τέχνης. Είναι Μάιος όταν επικοινωνούμε μαζί της και εκείνη ψάχνει ένα διαμέρισμα για συναδέλφους της που πρόκειται να μετακομίσουν στην πόλη. «Έχω μιλήσει με περίπου 20 εταιρείες ακινήτων και τουλάχιστον έξι απ’ αυτές τον τελευταίο χρόνο δεν είχαν ούτε ένα κανονικό συμβόλαιο», λέει. «Μόνο Airbnb».
24 εκατομμύρια τουρίστες επισκέπτονται κάθε χρόνο την Βενετία. Οι περίπου 60.000 που φτάνουν καθημερινά στην ιστορική πόλη δεν είναι απλώς τριπλάσιοι από το όριο που μια έρευνα του 1988 όρισε ως τον ανώτατο αριθμό τουριστών. Είναι περισσότεροι ακόμη και από τον συνολικό αριθμό των κατοίκων. Με υψηλότατη ζήτηση για τουριστικά καταλύματα διαμονής και εδώ, όλο και περισσότεροι ιδιοκτήτες αποφασίζουν να βάλουν το διαμέρισμά τους σε πλατφόρμες όπως η Airbnb.
Ως αποτέλεσμα, πολλοί μόνιμοι κάτοικοι εγκαταλείπουν την πόλη, μην μπορώντας να αντεπεξέλθουν οικονομικά. «Μπορείς να νοικιάσεις ένα πολύ βασικό διαμέρισμα, το ελάχιστο που μπορείς να βρεις, για 1.300 ευρώ», λέει η Bianca. Πολλοί φοιτητές μετακομίζουν στο γειτονικό Μέστρε και μετακινούνται καθημερινά με το τρένο.
Το 1951 η Βενετία είχε 175.000 κατοίκους, ενώ σήμερα μόλις 55.000 –κάθε κάτοικος αντιστοιχεί σε 140 τουρίστες. Τα τοπικά μέσα υποστηρίζουν πως με τον τωρινό ρυθμό απομάκρυνσης των ντόπιων, δεν θα έχει μείνει ούτε ένας το 2030.
Εδώ βέβαια πρέπει να πούμε ότι τα προβλήματα της Βενετίας πάνε πολύ πιο πέρα από το Airbnb. Σε αντίθεση με τη Βαρκελώνη, που είναι θύλακας νεοφυούς επιχειρηματικότητας και ο τουρισμός αντιπροσωπεύει μόλις το 14% των θέσεων εργασίας, οι ευκαιρίες επαγγελματικής αποκατάστασης στη Βενετία είναι μετρημένες. «Όσοι μένουν δεν έχουν άλλη επιλογή από το να σερβίρουν σε ξενοδοχεία και εστιατόρια και να εργάζονται σε καταστήματα που πουλάνε σουβενίρ και μάσκες καρναβαλιού», έγραφε ο Settis που χαρακτηρίζει την Βενετία ένα «disneyποιημένο εμπορικό κέντρο».
Οι μικρές επιχειρήσεις κλείνουν για να ανοίξουν ξενοδοχεία και τα παραδοσιακά καταστήματα δίνουν τη θέση τους σε μαγαζιά που απευθύνονται στους τουρίστες. Τα κρουαζιερόπλοια φτάνουν μιαν ανάσα από την ακτή, αφού ο περιορισμός των δύο μιλίων για την απόσταση από την ακτή, που ψηφίστηκε μετά το ναυάγιο του Costa Concordia, δεν ισχύει για τη Βενετία.
Τα περίπου 10 πλωτά μεγαθήρια που αγκυροβολούν κάθε βδομάδα στο βενετσιάνικο λιμάνι ξεπερνούν σε ύψος ακόμη και το καμπαναριό του Αγίου Μάρκου, και οι κάτοικοι, οι περιβαλλοντικές οργανώσεις και η Unesco ανησυχούν για τα χειρότερα, κάνοντας λόγο για επικίνδυνη φθορά του περιβάλλοντος και μη αναστρέψιμη καταστροφή, αν κάτι πάει στραβά.
Τον περασμένο Οκτώβριο, 2.000 κάτοικοι της Βενετίας συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι με γόνδολες για να εκφράσουν την εναντίωσή τους στα κρουαζιερόπλοια.
Και οι Βενετοί αισθάνονται τον τουρισμό σαν εισβολή. «Βγάζουν φωτογραφίες τα πάντα», λέει η Bianca. «Οδηγάς μια βάρκα και σε βγάζουν φωτογραφία, πας να μπεις στο σπίτι σου και σε βγάζουν φωτογραφία. Σαν να είναι παπαράτσι. Με ρωτούν πότε κλείνει η Βενετία και λένε ότι τα κτίρια μοιάζουν “όντως” σαν να είναι του 17ου αιώνα. Έχουν πλήρη άγνοια για το πού βρίσκονται και δεν καταλαβαίνουν καν ότι για σένα είναι το μέρος που ζεις και δουλεύεις».
Τα παραδείγματα της Βαρκελώνης και της Βενετίας, όπου οι τοπικοί πληθυσμοί νιώθουν τις επιπτώσεις της τουριστικής επιτυχίας της πόλης τους, δεν είναι μεμονωμένα. Η Airbnb έχει αναγκαστεί να περιορίσει τις ημέρες ενοικίασης μη επαγγελματικών διαμερισμάτων στο Λονδίνο και το Άμστερνταμ σε 90 και 60 ετησίως αντίστοιχα.
Στο Βερολίνο, που είδε τα ενοίκια του να αυξάνονται κατά 56% μεταξύ 2009-2014, μπορεί πλέον κανείς να νοικιάσει μέσα από τις σχετικές πλατφόρμες μόνο ένα δωμάτιο και όχι ολόκληρο διαμέρισμα. Το Ρέικιαβικ, πρωτεύουσα της Ισλανδίας στην οποίαν ο τουρισμός αποτελεί την πρώτη εθνική βιομηχανία, αντιμετωπίζει παρόμοια προβλήματα. Η αύξηση του τουρισμού σε συνδυασμό με το πάγωμα κατασκευής νέων κατοικιών έχει ως αποτέλεσμα ελάχιστα διαμερίσματα διαθέσιμα για μακροχρόνια μίσθωση. Οι εξώσεις ενοίκων, προκειμένου τα διαμερίσματα να περάσουν στη δημοφιλή πλατφόρμα, είναι συχνό φαινόμενο.
Η Ελλάδα δεν έχει μείνει ανεπηρέαστη από την τάση αυτή. Η Σοφία Χριστοφορίδου κατέγραψε τις επιπτώσεις στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, ενώ στην Αθήνα συνοικίες όπως το Κουκάκι, δημοφιλείς και ανερχόμενες, που παλιότερα είχαν το προφίλ της “γειτονιάς”, μετατρέπονται πια απλώς σε συγκροτήματα πολυκατοικιών που προσφέρουν διαμερίσματα προς βραχύχρονη ενοικίαση.
Οι προετοιμασίες για την άφιξη των τουριστών στα Χανιά φέτος ξεκίνησαν νωρίς. Από τα τέλη Απρίλη, οι επισκευές άρχισαν και τα σπίτια βάφτηκαν, με τους πρώτους τουρίστες να φτάνουν ήδη πριν το Πάσχα. Έχοντας εξάλλου σπάσει το ρεκόρ του ενός εκατομμυρίου τουριστών για πρώτη φορά στην ιστορία τους το 2016, τα Χανιά ετοιμάζονταν για μια γεμάτη τουριστική σεζόν.
Δεν ήταν όμως όλοι το ίδιο ενθουσιασμένοι.
Στις αρχές Μαΐου ξεκίνησε τη δράση της η συλλογικότητα «Σπίτια χωρίς κατοίκους – Kάτοικοι χωρίς Σπίτια», που κάλεσε τους κατοίκους της πόλης σε έναν δημόσιο διάλογο για τις επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης της τουριστικής βιομηχανίας.
Ο Αντώνης Φρεδιανάκης είναι ντόπιος και εργάζεται σε λογιστικό γραφείο. Πολλοί πελάτες του έκαναν έναρξη εργασιών για να βάλουν τα διαμερίσματά τους σε πλατφόρμες όπως η Airbnb. Η ζήτηση των τουριστών το καλοκαίρι είναι τεράστια –για να βρει κάποιος κατάλυμα τον Αύγουστο, για παράδειγμα, θα πρέπει να έχει κλείσει τουλάχιστον 1-2 μήνες πριν.
«Από την έναρξη της κρίσης, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ο τομέας των ακινήτων πήρε την κατιούσα. Παρατηρήθηκαν ακόμη και φαινόμενα στα οποία κάποιος πρόσφερε ένα ακίνητο με μοναδικό αντίτιμο να πληρώνει ο ενοικιαστής το χαράτσι», λέει ο Φρεδιανάκης. «Με την διάδοση του Airbnb λοιπόν πολλοί ιδιοκτήτες μικρών ακινήτων έσπευσαν να βρουν ένα έξτρα (μαύρο, αδήλωτο) εισόδημα».
To 2014 η πόλη των Χανίων είχε 80 σπίτια στην πλατφόρμα. Το 2015 αυξήθηκαν σε 250, με τον αριθμό σήμερα να έχει αγγίξει τα 2.400, τα 5.000 σε επίπεδο νομού. Ως αποτέλεσμα, τα διαμερίσματα για μακρόχρονη μίσθωση πλέον είναι ελάχιστα. «Το μεγάλο πρόβλημα αφορά τα νέα ζευγάρια που αναζητούν δυάρια και τριάρια. Τουλάχιστον 20 άτομα μου έχουν ζητήσει να έχω τον νου μου μήπως ακούσω για σπίτι που ενοικιάζεται», εξηγεί ο Φρεδιανάκης. «Πέταξαν από το διαμέρισμά του έναν ξάδερφό μου έπειτα από οκτώ χρόνια, ενώ δεν υπήρχε κανένα απολύτως πρόβλημα. Μόνο και μόνο για να ενοικιαστεί σε τουρίστες».
Παντρεμένη με ντόπιο, η Μαρία Μπαλάκου ζει στα Χανιά από το 1991 και νιώθει Χανιώτισσα και η ίδια. Όταν πέρυσι συναντούσε υποψήφιους ενοίκους για τα διαμερίσματά της, «μας ρωτούσαν αν θα τους βγάλουμε στη μέση του χρόνου για να δώσουμε το διαμέρισμα στους τουρίστες». Γνωστοί της νοικιάζουν τα διαμερίσματά τους για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, για παράδειγμα εννέα μήνες τον χρόνο. «Συνήθως σε φοιτητές, από τους οποίους ζητούν να βγουν το καλοκαίρι, ώστε να τα νοικιάσουν στους τουρίστες με τη βραδιά», λέει.
Οι τιμές ξεκινούν από τα 40 ευρώ τη βραδιά, ενώ ακόμη και σπίτια δίχως προδιαγραφές νοικιάζονται. «Και κοτέτσι ακόμη να έχει κάποιος, θα το εκμεταλλευτεί», λέει η Μπαλάκου.
Μιλώντας στο inside story ο δήμαρχος Χανίων, Τάσος Βαμβούκας, επιβεβαιώνει τις διαστάσεις του ζητήματος. «Ιδίως στο κέντρο η κατάσταση είναι πολύ δύσκολη. Και πολλοί φοιτητές αναγκάζονται να βρουν στέγη στα γειτονικά χωριά».
Ενώ μπαίνουμε για τα καλά στην καρδιά της τουριστικής σεζόν, οι κάτοικοι είναι αποφασισμένοι να συνεχίσουν τις κινητοποιήσεις τους. Και ποιος ξέρει, αν η κατάσταση συνεχιστεί ως έχει, ίσως αναγκαστούν να αναλάβουν κι αυτοί δράση όπως εκείνοι της Βενετίας και της Βαρκελώνης.
