Του Παναγιώτη Γεωργούδη
Οι γερμανικές και ιταλικές οχυρώσεις τη σκληρή περίοδο της ναζιστικής κατοχής στην Κρήτη αποτελούν σύγχρονα μνημεία συλλογικής μνήμης για συνειδησιακή εγρήγορση την ώρα που ο φασισμός και η Ακροδεξιά σηκώνουν κεφάλι στην Ελλάδα και όλη την Ευρώπη.
Οι διανοούμενοι που χαρακτηρίζουν τους εγκληματίες ναζί του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου «ιππότες» έστρωσαν το μεταμοντέρνο χαλί του σβησίματος της μνήμης για να περάσει ο σύγχρονος ολετήρας της γερμανικής οικονομικής κατάκτησης και του εθνικισμού στον ευρωπαϊκό Νότο και στην Ελλάδα.
Ο μελετητής των γερμανικών και ιταλικών οχυρώσεων στην Κρήτη, Μιχάλης Σπυριδάκης, περιβαλλοντολόγος και χαρτογράφος, προτείνει τα εν λόγω μνημεία, που υποδηλώνουν τους αγώνες για την ελευθερία, τα βασανιστήρια και τη σκληρή εκμετάλλευση που υπέστη ο κρητικός λαός, να αναδειχθούν ως πηγές συλλογικής αυτογνωσίας ενάντια στον φασισμό και στο Κακό, για να μην υπάρξει ξανά πόλεμος και χαμένο ανθρώπινο αίμα.
• Κύριε Σπυριδάκη, από τις μελέτες που έχετε πραγματοποιήσει ποια ήταν τα οχυρωματικά έργα των Γερμανών ναζί στην Κρήτη και των Ιταλών φασιστών;
Αμέσως με την εγκατάστασή τους στην Κρήτη οι Γερμανοί οργάνωσαν τη στρατιωτική άμυνα και οχύρωση. Υπερηφανεύονταν γι’ αυτή την οργάνωση και ονόμασαν το νησί «Φρούριο Κρήτη». Το 1943, προ του φόβου μιας συμμαχικής απόβασης, οι γερμανικές δυνάμεις είχαν περίπου 75.000 άνδρες και οι ιταλικές δυνάμεις αριθμούσαν περίπου 30-35 χιλιάδες άνδρες. Mετά την κατάκτηση της μεγαλονήσου, το 1941, οι Γερμανοί φρόντισαν να τη μετατρέψουν σε μία από τις πλέον ισχυρές πολεμικές βάσεις τους, εξαιτίας της στρατηγικής θέσης που κατείχε στη Mεσόγειο.
Aπό τη στιγμή που η κατάληψη της Μάλτας ακόμη εκκρεμούσε, τα λιμάνια της Kρήτης ήταν τα μόνα που μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τη μεταφορά πολεμοφοδίων προς τις δυνάμεις του Afrika Korps στη Βόρεια Aφρική και ταυτόχρονα να αποτελέσουν σημεία ανάσχεσης της ναυτικής κυριαρχίας των Bρετανών στο νότιο Aιγαίο. Για τον λόγο αυτό, οι Γερμανοί επέδειξαν ιδιαίτερη σπουδή στην οργάνωση των οχυρωματικών έργων, βάσεων πυροβολικού και ναυτικού και στη μεταφορά ειδικών μονάδων στο νησί, ώστε να καταστεί σύντομα ένα πραγματικό φρούριο (Festung Kreta – «Φρούριο Kρήτη»).
• Γιατί οι Γερμανοί κατακτητές πραγματοποίησαν σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα τόσο μεγάλα οχυρωματικά έργα;
Στο τέλος του πολέμου η αγγλική κατασκοπία στο νησί προπαγάνδιζε ότι οι συμμαχικές δυνάμεις θα καταλάβουν την Κρήτη επιτιθέμενες από την Αίγυπτο. Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής δεν το πίστεψαν, αλλά η αγγλική προπαγάνδα έδωσε εντολή στις αντάρτικες ομάδες του νησιού να κάνουν σαμποτάζ στις γερμανικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Κορυφαία δράση των αντάρτικων ομάδων είναι η απαγωγή του υποστράτηγου Κράιπερ στις 26 Απριλίου του 1944 από Βρετανούς κομάντος και Ελληνες αντιστασιακούς.
Οι Γερμανοί πίστεψαν ότι η απόβαση θα πραγματοποιηθεί και έφεραν και άλλες δυνάμεις από διάφορα μέρη της Ευρώπης και οργάνωσαν και ενίσχυσαν την αμυντική γραμμή, περιμένοντας την απόβαση από τα νότια του νησιού. Κατά το τέλος του πολέμου, οι γερμανικές δυνάμεις βαρβαρίζουν ξανά το Τυμπάκι και τον χώρο του αεροδρομίου. Οι συμμαχικές δυνάμεις διέδιδαν μέσω των μυστικών υπηρεσιών ότι η απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων από τη Μέση Ανατολή θα γίνει από τον Κόλπο της Μεσαράς.
Τα γερμανικά στρατεύματα τοποθετήθηκαν κοντά στο στενό της Φαιστού, περιμένοντας την αποβίβαση των συμμαχικών δυνάμεων στον Κόλπο της Μεσαράς. Το ίδιο είχε γίνει και σε άλλα μέρη της Ευρώπης. Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής κατασκεύασαν μεγάλη αντιαρματική τάφρο μήκους 6.014 μ., από τον λόφο του Καλαμακίου (Περιστερία) μέχρι τον Κόκκινο Πύργο. Ανοίχτηκαν σε αυτήν 85 μεγάλοι λάκκοι και τοποθετήθηκαν βόμβες μεγάλου βεληνεκούς.
• Τι έγιναν αυτές οι βόμβες;
Στο τέλος του πολέμου οι βόμβες αυτές πυροδοτήθηκαν και οι λάκκοι αυτοί και η τάφρος γέμισαν με νερό και στη συνέχεια με κεφάλους, καβούρια και χέλια, που αποτέλεσαν μετά την Κατοχή τροφή για τους ταλαιπωρημένους και βασανισμένους κατοίκους του Τυμπακίου. Οταν επέστρεψαν στο Τυμπάκι οι χωριανοί δεν μπορούσαν να βρουν ούτε τα θεμέλια των σπιτιών τους αλλά ούτε και τα σύνορα των χωραφιών τους, από τη μεγάλη καταστροφή που είχε γίνει από τις κατοχικές δυνάμεις.
Τα σπίτια που έχτισαν μετά την απομάκρυνση των γερμανικών δυνάμεων από την περιοχή ήταν από πέτρινα θεμέλια και τοίχους από πλίνθους και άχυρο. Αργότερα τα κατασκεύασαν λιθόχτιστα. Οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής βομβάρδισαν το αεροδρόμιο Τυμπακίου και το ομώνυμο χωριό και το κατέστρεψαν ολοσχερώς.
Οχύρωσαν ταυτόχρονα τα βουνά από τη Φαιστό ώς το Καλαμάκι, τον Κομμό και τον Ασφεντιλιά (Στρατόπεδο Πιτσιδίων) και βόρεια του αεροδρομίου ενίσχυσαν την πολεμική γραμμή του στρατοπέδου Κόκκινου Πύργου, στρατοπέδου Κλίματος, χωριού Λαγολίου και χωριού Βώρων. Στην περιοχή Φαιστού είχαν μετακινούμενα πυροβόλα και φούρνους.
• Πώς ήταν ευρύτερα τα οχυρωματικά έργα;
Είχαν χτίσει, από την αρχή της Κατοχής, τείχος μήκους 360 μ. που ένωνε τον Γεροπόταμο με το Βωριανό Χάνι, πλάτους 3 μ. και ύψους 3 μ., ενισχύοντας έτσι τη γραμμή του στενού της Φαιστού. Στην άνω επιφάνεια του τείχους στο κέντρο ήταν ψηλότερο, σχηματίζοντας κλίση στην ανατολική πλευρά και στη δυτική.
Σώζεται μέχρι σήμερα τμήμα του κοντά στον Γεροπόταμο. Εφερε επίσης δύο πλάγιους τοίχους με ΒΔ κατεύθυνση. Υπήρχαν πάνω και παράλληλα του τείχους δύο μεγάλα πυροβόλα στο νότιο τμήμα, ένα στο κέντρο και στο βόρειο τρία ακόμα μεγάλα πυροβόλα. Στην κορφή του Γέρο Δέτη και στη θέση Ξενία Φαιστός υπήρχε επίσης από ένα μεγάλο πυροβόλο.
Στον Γεροντόμυλο, 190 μέτρα δυτικά της γέφυρας προς Φαιστό, είχαν κατασκευάσει πέτρινη γέφυρα που συνέδεε τα δύο απέναντι φυλάκια που βρίσκονται στις όχθες του ποταμού. Κάτω από τη γέφυρα, στις όχθες του Γεροποτάμου, είχαν κατασκευάσει ανοιχτό κανάλι από πέτρες και μπετόν, μικρό τμήμα του οποίου σώζεται στον πυθμένα του ποταμού.
Τριακόσια είκοσι μ. ανατολικά κατασκευάστηκε άλλη μία γέφυρα, στον Γεροπόταμο, στον παλιό δρόμο Μοίρες-Φαιστός. Tα κτίρια της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής είχαν μετατραπεί σε στρατιωτικό φυλάκιο και μάλιστα σώζεται μέχρι σήμερα τοιχογραφία Γερμανού ζωγράφου που απεικονίζει τοπίο. Σε απόσταση δύο χιλιομέτρων από τον τοίχο του στενού της Φαιστού υπήρχε βάση μεγάλου πυροβόλου όπλου. Και σε απόσταση 3.220 μέτρων από τον τοίχο του στενού, βάσεις τεσσάρων μεγάλων πυροβόλων όπλων.
• Στην περιοχή της Βιάννου είχαν ισχυρή οχύρωση;
Τα γερμανικά φυλάκια της Βιάννου και των Αστερουσίων, εκτός από τον γενικό πολεμικό στόχο τους για την οχύρωση της Κρήτης, είχαν και ειδικό ρόλο την παρακολούθηση των πλοίων και υποβρυχίων των νοτίων παραλίων της Κρήτης.
Τα φυλάκια της Βιάννου από πλευράς πολεμικού σχεδιασμού ήταν ασθενέστερα λόγω γεωμορφολογίας και ήταν ανάμεσα στα στρατόπεδα του αεροδρομίου Καστελλίου και των στρατοπέδων της Ιεράπετρας και Μεσαράς. Γερμανικά φυλάκια είχαν οργανωθεί στα χωριά Βιάννου, Σύμης και Αρβής. Η Βιάννος επίσης εθεωρείτο καταφύγιο ανταρτών. Λίγο πριν από το ολοκαύτωμα ομάδα ανταρτών είχε σκοτώσει Γερμανούς φαντάρους.
Ο Γερμανός στρατηγός, διοικητής Φρουρίου Κρήτης, Μίλερ, σε διαταγή του προς τις στρατιωτικές δυνάμεις που εστάλησαν στη Βιάννο αναφέρει: Καταστρέψτε την επαρχία Βιάννου, εκτελέστε πάραυτα, χωρίς διαδικασία, τους άρρενες που είναι πάνω από 16 ετών και όλους όσοι συλλαμβάνονται στην ύπαιθρο ανεξαρτήτως φύλου και ηλικίας. Ακολούθησαν αντίποινα προς τον άμαχο πληθυσμό.
Στις ομαδικές εκτελέσεις που έγιναν από τις 14 έως τις 16 Σεπτεμβρίου, 401 κάτοικοι της περιοχής έχασαν τη ζωή τους και 980 κατοικίες σε 10 χωριά καταστράφηκαν. Το ολοκαύτωμα της Βιάννου έγινε γιατί οι Γερμανοί ήθελαν να στείλουν ένα ισχυρό μήνυμα προς τους αντάρτες και τους συμμάχους, ότι στην οχύρωση της Κρήτης δεν υπάρχουν πολεμικά κενά.
Με τη συνθηκολόγηση στο τέλος του πολέμου τα γερμανικά στρατεύματα ανατίναξαν τις στρατιωτικές βάσεις (πυροβολαρχιών και ναυτικού) του νησιού για να μην πέσουν στα χέρια των συμμάχων. Σώζονται όμως μέχρι σήμερα στο νησί αρκετά οχυρωματικά έργα και υπόγεια καταφύγια. Η γερμανική πυροβολαρχία του στρατού (Heere) Küsten Artillerie Abteilung 283 Πιτσιδιών (Ασφεντιλιά) σώζεται περίπου η μισή σε καλή κατάσταση, γιατί τα εκρηκτικά που τοποθετηθήκαν για να την ανατινάξουν δεν πυροδοτήθηκαν ποτέ. Οπως επίσης δεν πυροδοτήθηκαν στη ναυτική βάση της Ιεράπετρας.
• Ποια είναι τα μνημειακά στοιχεία που χρήζουν προστασίας;
Η βάση της πυροβολαρχίας του Ασφεντιλιά-Πιτσιδίων παρουσιάζει αξιόλογα αρχιτεκτονικά στοιχεία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (ο σχεδιασμός των μαγειρείων, των καζίνων, των διοικητηρίων, των χαρακωμάτων, των βάσεων των πυροβόλων, δεξαμενές νερού). Ολα τα παραπάνω σε συνάρτηση με τα περιμετρικά οχυρωματικά έργα σε Κομμό, Καλαμάκι, Μάταλα, Καμηλάρι, Σίβα, Πιτσίδια συνιστούν το μοναδικό σωζόμενο ενιαίο σύνολο της περιόδου αυτής.
Φαίνεται ότι οι μηχανικοί που κατασκεύασαν τα έργα αυτά και οι στρατιωτικοί που τα σχεδίασαν τα έκαναν υπό την οπτική των τακτικών πλεονεκτημάτων που αυτά θα προσέφεραν στις αμυνόμενες δυνάμεις της Κρήτης. Τα αποτυπώματα των οχυρωματικών έργων υπάρχουν ακόμα στην κρητική ύπαιθρο. Η βάση της γερμανικής πυροβολαρχίας του Β’ Π.Π. του Ασφεντιλιά-Πιτσιδίων είναι η μοναδική που σώζεται στη Μεσόγειο και πρέπει να προστατευθεί και να αναδειχθεί ως νεότερο ιστορικό μνημείο.
• Συνολικότερα τι προτείνετε για τις γερμανικές και ιταλικές οχυρώσεις στην Κρήτη;
Να αναδειχθούν οι κατοχικές γερμανο-ιταλικές οχυρώσεις και να προωθηθούν η τουριστική προβολή τους ως μνημείων πολέμου και μνήμης κατά του πολέμου και η σύνδεσή τους με τα μαρτυρικά χωριά της Κρήτης. Να αναδειχθεί ο γεωπολιτικός στρατηγικός ρόλος της Κρήτης και ειδικά της νότιας Κρήτης στον Β’ Π.Π. και η συμβολή της στη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων για την παγκόσμια ειρήνη.
Για να κρατήσουν τα γερμανικά στρατεύματα απόρθητο το οχυρό Κρήτη, φοβούμενοι την υποτιθέμενη απόβαση, πλήρωσε η Κρήτη τη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων με το αίμα ηρώων και άμαχου πληθυσμού, με καταστροφές και ισοπεδώσεις χωριών, με πείνα, αγγαρείες και υπερφορολόγηση για την κατασκευή των πολεμικών βάσεων και οχυρωματικών έργων.
Με την ανάδειξη των γερμανο-ιταλικών οχυρώσεων και ιδιαίτερα της νότιας Κρήτης θα γίνει καλύτερα κατανοητή η ιστορία της περιόδου αυτής, μέσα από μια ολιστική προσέγγιση (Μάχη της Κρήτης, αντάρτικο, οχυρωματικά κατοχικά έργα, μαρτυρικά χωριά κ.λπ.). Οι δυνάμεις κατοχής υπήρξαν σκληρές και βάναυσες σε βάρος της ζωής και της περιουσίας των ντόπιων.
Iδίως οι Γερμανοί, των οποίων οι θυσίες σε έμψυχο υλικό κατά την αεραποβατική προσπάθειά τους να καταλάβουν την Kρήτη υπήρξαν οδυνηρότατες, ποτέ δεν συγχώρεσαν τον υπερήφανο κρητικό λαό για το πνεύμα αντίστασης που επέδειξε. Μετά τη Μάχη της Κρήτης ήρθαν οι ομαδικές εκτελέσεις, οι πυρπολήσεις ολόκληρων χωριών και ο θάνατος όσων οδηγήθηκαν σε εξαντλητικά καταναγκαστικά έργα. Η στάση των δυνάμεων κατοχής γίνεται ακόμα σκληρότερη στο τέλος του πολέμου, περιμένοντας την υποτιθέμενη απόβαση των συμμάχων από τη νότια Κρήτη.
Oι απηνείς διώξεις και τα εγκλήματα, για να κρατήσουν το πλωτό «Φρούριο Κρήτη», προσπαθώντας να μηδενίσουν κάθε εσωτερική αντίσταση στο νησί, με κύριους εμπνευστές τούς Mπρόγερ και Mίλερ, συνεχίστηκαν σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής προκαλώντας έναν ποταμό αίματος. H σκληρότητα ιδίως του τελευταίου, για την οποία χαρακτηριστικά ονομάστηκε «χασάπης της Kρήτης», προκάλεσε την έντονη ανησυχία των συμμάχων σχετικά με το μέλλον του πληθυσμού της μεγαλονήσου.
Η διατήρηση των γερμανο-ιταλικών οχυρώσεων θα έχει στόχο τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης, που θα βοηθήσει στον πνευματικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό, εθνικό και τον διακρατικό τομέα, να καλλιεργηθεί το πνεύμα του γόνιμου διεθνισμού και να συνειδητοποιηθεί η αξία της ειρήνης και η απαξία του πολέμου. Γιατί όταν ένας λαός σβήνει και καταστρέφει την ιστορία του την ξαναζεί.