Του Απόστολου Δ. Καραμπά
Με την Οδύσσεια, ένα από τα πρώτα γνωστά γραπτά κείμενα του αρχαίου κόσμου αρχίζει το ταξίδι του ονείρου της Ουτοπίας, η οποία τοποθετείται κάπου ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον ,μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, σε άλλη διάσταση και σε άλλους τόπους. Στη Σχερία το νησί των Φαιάκων ξεβράζει το κύμα τον ναυαγό Οδυσσέα ,εκεί συναντά την Ναυσικά που τον συνδράμει και τον οδηγεί στο ανάκτορο του πατέρα της βασιλιά Αλκίνοου και της μητέρα της Αρήτης, ανακαλύπτει έναν μαγεμένο τόπο όπου οι άνθρωποι ζουν αρμονικά και συναναστρέφονται με τους θεούς αφού είναι συγγενείς τους(αγχίθεοι). Είναι ένα πλούσιο νησί που οι κάτοικοι είναι ευτυχισμένοι ,αγαπούν το καλό φαγητό το κρασί και τα τραγούδια, τον έρωτα και τον χορό .Ζουν ειρηνικά και αποστρέφονται το πόλεμο, τα καράβια τους δεν έχουν πηδάλιο και ταξιδεύουν μόνα τους με ένα μαγικό τρόπο.
Η δικαιοσύνη και η εργασία είναι τα βασικά θέματα που απασχολούν τον πατέρα του διδακτικού έπους Ησίοδο(8ος) στο <<Έργα και Ημέραι>> . Σε ένα κεφάλαιο περιγράφει το πρώτο από τα πέντε γένη των θνητών που δημιούργησαν οι Θεοί το Χρυσό, τότε που οι άνθρωποι ήσαν νέοι και δυνατοί για πάντα χωρίς να γερνούν. Γλεντούσαν στα συμπόσια, οι Θεοί ήταν φίλοι τους, ήταν χαρούμενοι μακριά από κάθε κακό. Τα χωράφια παρήγαγαν καρπούς χωρίς να τα καλλιεργούν, ενώ λησμονούσαν τα πάντα στον ύπνο τους.
Η κωμωδία του Αριστοφάνη <<Όρνιθες>> παρουσιάσθηκε το 414π.χ στα Μεγάλα Διονύσια, μια πολιτική αλληγορία μέσα στην σκληρή πραγματικότητα του Πελοποννησιακού πολέμου και της εκστρατείας στη Σικελία. Πραγματεύεται την φυγή δύο απογοητευμένων φίλων από τα πολιτικά αδιέξοδα της Αθηναϊκής δημοκρατίας τους συκοφάντες και τους κόλακες, και την αναζήτηση άλλου τόπου κατοίκησης αγανακτισμένοι όπως δηλώνουν από τους δικομανείς Αθηναίους . Υλοποιούν την ιδέα τους για την δημιουργία μιας φανταστικής πολιτείας της Νεφελοκοκκυγίας(Κατοικία κούκων στα σύννεφα) στους αιθέρες ,η οποία επιτυγχάνεται με την συνεργασία των πουλιών που μιλούν ανθρώπινα. Μία πλοκή του έργου όπου στην συνέχεια εμπλέκονται Θεοί και άνθρωποι διαπραγματευόμενοι γύρω από την κυριαρχία και εξουσία.
Στους διαλόγους του Σωκράτη με άλλους γνωστούς Αθηναίους στην Πολιτεία(380π.χ) του Πλάτωνα, μια πολιτική και φιλοσοφική αναζήτηση αρχίζει με το ορισμό της δικαιοσύνης σε μία ουτοπική πόλη την <<Καλλίπολη>> που την κυβερνούν φιλόσοφοι-βασιλείς ,όπου υπάρχει κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών, όπου έννοιες ατομική οικογένεια και ιδιοκτησία δεν υφίστανται. Η σοφία ,δικαιοσύνη η σωφροσύνη και ανδρεία είναι οι τέσσερεις αρετές κατά τον φιλόσοφο που θα χαρακτηρίζουν τους πολίτες . Ακόμη πρωτοαναφέρεται ένας αλληγορικός μύθος εκεί στους διαλόγους <<Τίμαιος >>και <<Κριτίας>> του Πλάτωνος, μια τέλεια πολιτεία η Ατλαντίδα που βρισκόταν πέρα από τις <<Ηράκλειες στήλες>>. Τοποθετημένη σε ένα παρελθόν 9.000 χρόνια πριν από τον Σόλωνα, ο οποίος την γνώριζε από κάποιον Αιγύπτιο ιερέα όταν είχε επισκεφτεί την Αίγυπτο. Την ιστορία αυτής της μυθικής πλούσιας πολιτεία αφηγείται ο Κριτίας που την άκουσε από τον παππού του ο οποίος την είχε ακούσει από τον Σόλωνα. Οι άπληστοι και διεφθαρμένοι Άτλαντες ηττώνται σε μια αναμέτρηση με την Αθήνα, και τέλος αργότερα το νησί τους καταποντίσθηκε σε κάποιο πέλαγος.
Ο Ιάμβουλος συγγραφέας του 4ου αι στο έργο του <<Πολιτεία των νήσων του Ήλιου>> ένα είδος μυθιστορήματος του οποίου μια περίληψη διασώθηκε στην <<Ιστορική Βιβλιοθήκη>> του Διόδωρου Σικελιώτη(1οςαι.πχ), γράφει ότι στα νησιά αυτά, έννοιες πόλεμος, δουλεία και εγκλήματα δεν υπήρχαν. Η κοινωνία ήταν οργανωμένη σε ένα σύστημα κοινοκτημοσύνης, τα μέσα παραγωγής και η γη ,οι γυναίκες και τα παιδιά ανήκαν σε όλους. Ο πολίτες εργάζονταν όταν υπήρχε ανάγκη και τα δημόσια αξιώματα εναλλάσσονταν, επίσης δεν υπήρχε στρατός.
Την δημιουργία της <<Ηλιόπολις>> επηρεασμένος ενδεχομένως από τις ιδέες του Ιάμβουλου ,οραματίσθηκε ο Αριστόνικος με τους εξεγερμένους δούλους και ακτήμονες εναντίον της Ρωμαϊκής εξουσίας ,της Περγάμου και άλλων Ολιγαρχικών Μικρασιατικών πόλεων(132-128πχ), όπως αναφέρει ο γεωγράφος Στράβων. Καθοριστικό γεγονός που προκάλεσε την επανάσταση ο θάνατος του Άτταλου(133πχ) όπου στην διαθήκη κληροδοτούσε το βασίλειο του στη Ρώμη.
Ένα νησί η <<Ουτοπία>> που βρίσκεται κάπου στον Ατλαντικό, και αποτελεί έμμεση κριτική του συγγραφέα προς την αγγλική κοινωνία. Η Ουτοπία είναι μια ιδανική κοινωνία ισότητας και ανεξιθρησκίας , με εξάωρη εργασία χωρίς χρήματα και εκμετάλλευση. Μία κοινωνική οργάνωση με ένα άρτιο σύστημα εκπαίδευσης και χωρίς δικηγόρους αφού το νομικό σύστημα είναι απλό και κατανοητό από όλους τους κατοίκους. Το βιβλίο αυτό του Τόμας Μορ εκδόθηκε το1516 υπήρξε πρότυπο πολλών έργων που ακολούθησαν με γνωστότερα την ιδανική <<Πόλη του Ήλιου>> που γράφτηκε το 1613 στην φυλακή από τον θεολόγο και φιλόσοφο Τομάσο Καμπανέλα τον οποίο κατεδίωξαν ανελέητα η καθολική εκκλησία ,η Ιερά εξέταση καθώς και η Ισπανική μοναρχία .Ακόμη η <<Νέα Ατλαντίδα>> του Φράνσις Μπέικον που εκδόθηκε μετά τον θάνατο το 1626 και το <<Ταξίδι στην Ικαρία>> του Ετιέν Καμπέ(1840). Στο βιβλίο << General History of the Pirates >> που εκδόθηκε στην Αγγλία το 1726 ο συγγραφέας με το ψευδώνυμο captain Charles Johnson περιγράφει ,μία ελεύθερη αναρχική πολιτεία χτισμένη από πειρατές σε κάποια ακτή της Μαδαγασκάρης. Εγκαθιδρύεται εκεί μια κοινότητα άμεσης δημοκρατίας που στηρίζεται στην ισότητα των μελών της , με κατάργηση της δουλείας και ανεξιθρησκία, χωρίς διακρίσεις εθνικότητας και φύλου . LIBERTATIA ονομάτισαν αυτή την πολυφυλετική και πολυεθνική πολιτεία, και τους εαυτούς τους LIBERI.
Η σύνθετη ελληνική λέξη Ουτοπία(Ανύπαρκτος τόπος) από το αρνητικό μόριο (ου), και το ουσιαστικό (τόπος) πρωτοεμφανίζεται στην λατινική γλώσσα το 1516 στο μυθιστόρημα του Άγγλου διανοητή πολιτικού και συγγραφέα Thomas More ‘’Utopia’’.Σύντομα η λέξη πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες ως συνώνυμο του ιδανικού και τέλειου τόπου. Σήμερα ο όρος ουτοπία χρησιμοποιείται στην φιλοσοφία και την πολιτική, στην τέχνη και την λογοτεχνία ,επίσης στη αρχιτεκτονική για να περιγράψει καταστάσεις ακατόρθωτες, την αναζήτηση του ανέφικτου, του χιμαιρικού, που είναι αδύνατο να υλοποιηθεί. Οι ουτοπίες δημιουργούν ιστορία, και οι ουτοπίες καταγράφονται από την ιστορία, είναι οι επιθυμητές εικόνες ενός διαφορετικού κόσμου απαλλαγμένου από όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά του παρόντος χρόνου, μιας καταπιεστικής πραγματικότητας. Είναι η κινητήρια αυτή δύναμη, μιας αντισυστημικής λογικής που οδηγεί τους ανθρώπους στην αμφισβήτηση μιας καθεστηκυίας τάξης και στην ύπερβαση, μέσα από συλλογικές προσπάθειες και πορείες κοινωνικών αλλαγών και ανατροπών.
Την Ύστερη Νεότερη Εποχή ,των μεγάλων Ουτοπιών , οι λαοί γράφουν την δική τους Ιστορία, από τη έφοδο στη Βαστίλη στην κατάληψη των Χειμερινών ανακτόρων και την Πρωτοχρονιά της επανάστασης στην Αβάνα. Παρά την κατάρρευση και την τραγική διάψευση του οράματος της κοινωνικής απελευθέρωσης, κατά πως το γράφει και ο ποιητής <<Το μέλλον δεν θ’αρθεί από μονάχο του, έτσι νέτο σκέτο αν δεν πάρουμε μέτρα και εμείς>>.
Φωτογραφία: Unsplash / Alesia Kazantceva