Μια έκθεση για τα πρώτα βήματα του κορυφαίου ζωγράφου
Της Βασιλικής Τζεβελέκου
Τις ελληνικές ρίζες του Θεοτοκόπουλου από τον Χάνδακα θα φωτίσει το αφιέρωμα του Βυζαντινού Μουσείου με πρωτότυπο υλικό, όπως πίνακές του, έργα συγχρόνων του, αντικείμενα καθημερινής χρήσης και αρχειακό υλικό του 16ου αιώνα
Από ποια οικογένεια καταγόταν και σε τι περιβάλλον μεγάλωσε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος; Ποιες επιδράσεις δέχθηκε από την κοινωνία και την τέχνη της βενετικής Κρήτης του 16ου αιώνα; Τι ζωγράφιζαν οι ομότεχνοί του; Ποιες ήταν οι καλλιτεχνικές αποσκευές του πριν αναχωρήσει για τη Βενετία; Και τελικά ήταν παντρεμένος, όπως εικάζεται, όταν ζούσε στον Χάνδακα;
Αυτά κι άλλα ερωτήματα έρχεται να φωτίσει η πρωτότυπη έκθεση «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco» που θα παρουσιάσει τον προσεχή Νοέμβριο (19/11/2014–Μάρτιος 2015) το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Ενταγμένη στις εκδηλώσεις για το «Ετος Γκρέκο» με αφορμή τη συμπλήρωση 400 χρόνων από τον θάνατο του ιδιοφυούς καλλιτέχνη, αποτελεί επίσης μια από τις κύριες δράσεις για τα γενέθλια των 100 χρόνων του ΒΧΜ που ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1914.
Λίγα πράγματα είναι γνωστά για την πρώτη περίοδο της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στον Χάνδακα (Ηράκλειο) όπου γεννήθηκε το 1541 από εύπορη και ορθόδοξη οικογένεια. Η έμφαση, όπως είναι φυσικό, δίνεται κυρίως στα μετέπειτα χρόνια της ισπανικής περιόδου όπου αποθεώθηκε. Γι” αυτό και η έκθεση «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco» καθίσταται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς θα εστιάσει σ’ εκείνα τα πρώτα χρόνια, φωτίζοντας ωστόσο την κοινωνική και καλλιτεχνική ζωή στη Βενετική Κρήτη. Ως η σημαντικότερη κτήση των Βενετών στην Ανατολή, γνωρίζει πολύπλευρη άνθηση στις εικαστικές τέχνες, τα γράμματα, τη λογοτεχνία, τη μουσική. Οι δύο μεγάλες πολιτισμικές παραδόσεις του Βυζαντίου και της Δύσης βρίσκουν πρόσφορο έδαφος και συνυπάρχουν δημιουργικά. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, η Κρήτη μετατρέπεται στο σημαντικότερο καλλιτεχνικό κέντρο της ορθόδοξης παραγωγής με ζωγράφους που έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται στις αισθητικές απαιτήσεις Ανατολής και Δύσης, διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερο ιδίωμα.
Αξιόλογοι ζωγράφοι του 15ου και του 16ου αιώνα έχουν ήδη διαμορφώσει μια στέρεη καλλιτεχνική παράδοση. Σε αυτό το περιβάλλον ζει, ζωγραφίζει, σκέφτεται, γράφει ο νεαρός Δομήνικος. Σύμφωνα μάλιστα με στοιχεία υπολογίζεται ότι στον Χάνδακα της εποχής του ζούσαν περισσότεροι από 200 ζωγράφοι, που αναλογικά με τον πληθυσμό ήταν περισσότεροι από τους ζωγράφους που ζούσαν στη Βενετία ή τη Φλωρεντία.
«Η έκθεση έχει μια σημαντική επιστημονική προσέγγιση για εκείνη την εποχή. Μπορώ να πω ότι πριν από την τολμηρή προσέγγιση της επανέκθεσης των μονίμων συλλογών του ΒΧΜ από τον Δημήτρη Κωνστάντιο, κανείς δεν είχε αγγίξει το θέμα της κρητικής παραγωγής. Μεμονωμένοι ερευνητές έχουν σκύψει σε τομείς όπως το θέατρο, η λογοτεχνία, αλλά κανείς δεν έχει ασχοληθεί με την κοινωνία, την καλλιτεχνική παραγωγή και τη διακίνηση των εικόνων», μας λέει η Αναστασία Λαζαρίδου, διευθύντρια του ΒΧΜ. «Μια τέτοια προσέγγιση έχει ενδιαφέρον ώστε να δούμε τι συμβαίνει στο ευρύτερο περιβάλλον όπου ζει και δημιουργεί ο Θεοτοκόπουλος και πώς τον επηρέασε. Μην ξεχνάμε, όταν αναχώρησε για τη Βενετία, ήταν ώριμος καλλιτέχνης».
Στην έκθεση θα παρουσιαστούν περισσότερα από 200 εκθέματα, τα οποία θα αποτελέσουν τις τρεις ενότητες. Η πρώτη αφορά αντικείμενα καθημερινής ζωής, θρησκευτικά και κοσμικά, αρχειακές πηγές, χειρόγραφα, έντυπα. Η δεύτερη αφορά εικόνες και πίνακες Κρητών και Ιταλών ζωγράφων του 16ου αιώνα κι εδώ θα παρουσιαστούν έργα από τις μόνιμες συλλογές του ΒΧΜ και άλλα που θα έρθουν κυρίως από την Ιταλία. Τέλος, στην τρίτη ενότητα θα φιλοξενηθούν πίνακες που δημιούργησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα. Θα εκτεθούν «Η Κοίμηση της Θεοτόκου από τη Σύρο», «Ο Λουκάς που ζωγραφίζει την Παναγία» και «Προσκύνηση των Μάγων» του Μουσείου Μπενάκη, ο «Ιωάννης Πρόδρομος» από τη Βαλένθια κ.ά. «Θα έχουμε όλους τους “ελληνικούς Γκρέκο” και ορισμένα άλλα δικά του έργα που θα έρθουν από το εξωτερικό. Από το εξωτερικό επίσης θα υποστηριχτεί η καλλιτεχνική παραγωγή των συγχρόνων του» λέει η κ. Λαζαρίδου. «Επίσης, στην έκθεση αναδεικνύουμε το κομμάτι που παίζει σημαντικό ρόλο στην επανέκθεσή μας, καθώς έχουμε πολλές εικόνες από την Κρήτη. Με αυτόν τον τρόπο τιμάται το ΒΧΜ για τα 100 χρόνια και το έργο των σημαντικών Κρητικών ζωγράφων μας». Οσο για το αν ήταν παντρεμένος ο Θεοτοκόπουλος πριν φύγει για τη Βενετία, η απάντηση της Αναστασίας Λαζαρίδου, με βάση τις πηγές, είναι «όχι».
Τα αντικείμενα προέρχονται από τις συλλογές του ΒΧΜ, από μουσεία όλης της χώρας, μητροπόλεις και από Ιταλία, Αυστρία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη κ.ά. Πολλά από αυτά θα παρουσιαστούν πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό.
v.tzevelekou@efsyn.gr