Του Θέμη Τζήμα *
Στον ιστότοπο “The Cradle”, ο γνωστός οικονομολόγος Μάικλ Χάτσον έδωσε πριν λίγες μέρες μια ακόμα πολύ σημαντική συνέντευξη, από αυτές τις οποίες τα συστημικά μέσα ενημέρωσης επιμένουν να αγνοούν, ως προς τη διαμόρφωση της ευρισκόμενης σε εξέλιξη, εναλλακτικής προς τη δυτική, συγκρότησης μεταξύ Κίνας και Ρωσίας, αναφερόμενος εν πολλοίς σε ζητήματα νομισματικής συνεργασίας, αλλά και οικονομικών πολιτικών.
Πρόκειται για τμήμα ενός πολύ πλουσίου διαλόγου, ο οποίος δυστυχώς δεν αγγίζει καθόλου τη «Δύση» και ο οποίος, χωρίς να έχει φτάσει στο επίπεδο άρθρωσης μιας σοσιαλιστικής στρατηγικής, θέτει επί τάπητος τις διαρκείς αποτυχίες του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, όχι μόνο στο εσωτερικό των κρατών, αλλά ίσως ακόμα σαφέστερα στις μεταξύ τους σχέσεις.
Η όλη δυτική, νεοφιλελεύθερη στρατηγική (αν μπορούμε να πούμε ότι πλέον υπάρχει τέτοια) εδράζεται σε μια θεμελιακή αντινομία: μπορούμε να έχουμε ένα απολύτως χρηματιστικοποιημένο, ληστρικό και ολιγοπωλιακό μοντέλο ανταγωνισμού των κεφαλαίων, αλλά ταυτοχρόνως να πετυχαίνουμε διακρατικές συνεργασίες. Με δεδομένη την ταξικότητα όλων των κρατών και άρα την «επιστράτευσή» τους από τις αντίστοιχες κυρίαρχες μερίδες κεφαλαίου, οποιαδήποτε τέτοια συνεργασία μπορεί να είναι μόνο «συνεργασία». Στην πραγματικότητα, στην καλύτερη περίπτωση έχουμε σχετικώς κανοναρχημένες σχέσεις άγριου ανταγωνισμού σε καιρούς ηρεμίας και κανιβαλισμό εν μέσω κρίσεων, όπως συμβαίνει και σήμερα. Η καλύτερη απόδειξη περί αυτού συνίσταται στο πώς η Ε.Ε. και ακόμα περισσότερο η ευρωζώνη, έχουν αναδειχθεί σε θερμοκήπια καταστροφικών ανταγωνιστικών σχέσεων, όχι μόνο εις βάρος των περιφερειακών τους κρατών και οικονομιών αλλά και των πλέον βιομηχανικών – βλ. Γαλλία και Ιταλία προς όφελος της Γερμανίας και εις βάρος της Γερμανίας υπέρ των ΗΠΑ.
Πολύ ορθώς, μια σειρά διανοητών και ελπίζουμε και ηγετών στο μη δυτικό κόσμο, αντιλαμβάνονται πως η τυχόν μεταφορά του ίδιου μοντέλου στις δικές τους προσπάθειες περιφερειακής συγκρότησης, ακόμα και αν θα έβρισκε μια πρόσκαιρη συγκολλητική ουσία στον αντιαμερικανισμό, δεν θα μακροημέρευε, αλλά αντιθέτως θα προκαλούσε μια νέα σειρά συγκρούσεων στο εσωτερικό της. Το κρίσιμο ερώτημα λοιπόν (εφόσον πράγματι υλοποιείται η στρατηγική της εναλλακτικής συγκρότησης ή της συγκρότησης εναλλακτικού κοσμοσυστήματος) είναι πάνω σε ποια μη νεοφιλελεύθερη βάση μπορεί αυτή να λάβει χώρα, με δεδομένο ότι ζούμε σε ένα παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Εδώ είναι που αρχίζουν τα δύσκολα.
Για παράδειγμα, η νομισματική συνεργασία μέσα από την υιοθέτηση ενός κοινού καλαθιού νομισμάτων και προϊόντων φαντάζει απολύτως λογική και αναγκαία, προκειμένου να ανατραπεί η κυριαρχία του δολαρίου. Οι συζητήσεις μάλιστα είναι αρκετά προχωρημένες σε σχέση με όσα συνέβαιναν πριν τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Ωστόσο, το όποιο τέτοιο σχέδιο θα πρέπει να απαντήσει στο ποιες θα είναι οι εγγυήσεις απέναντι στην πιθανότητα κάποιο άλλο νόμισμα να καταλάβει τη θέση του δολαρίου, χειραγωγώντας και κατισχύοντας επί όλων των υπολοίπων. Αυτό είναι ένα ζήτημα όχι μόνο ή κυρίως τεχνικό αλλά βαθιά οικονομικο-πολιτικό. Κράτη τα οποία έχουν ασπαστεί τον καπιταλιστικό (και ακόμα περισσότερο τον νεοφιλελεύθερο) τρόπο εσωτερικής και διεθνούς συγκρότησης είναι μοιραίο να αντιμετωπίσουν μεγάλα προβλήματα ως προς τη χειραγώγηση των ληστρικών τάσεων και των ολιγοπωλίων μεταξύ τους. Οι δε νομισματικές κρίσεις αποτελούν μια πρώτης τάξεως μέθοδο ληστρικών επιδρομών κεφαλαίων των μεν έναντι των δε. Θα απαιτηθεί επομένως μια σχετική απο-χρηματιστικοποίηση του νομισματικού συστήματος, κάτι που θα σηματοδοτήσει δομική ρήξη με το παρόν καπιταλιστικό μοντέλο.
Έπειτα, η πολεμική οικονομία και κοινωνία της Ρωσίας, καθώς και ορισμένες από τις πολιτικές του προέδρου Σι στο εσωτερικό της Κίνας δείχνουν μια κατεύθυνση περιορισμού του ρόλου των ολιγαρχών και των ολιγοπωλίων. Βεβαίως πρόκειται κατά βάση για επιμέρους και κατασταλτικού χαρακτήρα πολιτικές, όχι για συνολική αλλαγή μοντέλου.
Η ίδια η πολεμική διαδικασία ευνοεί τέτοιες προσεγγίσεις. Στο πεδίο της πραγματικής οικονομίας, εν μέσω γενικευμένου πολέμου και αυτοκτονικών για την ίδια τη Δύση κυρώσεων, η στροφή της μη-Δύσης, των Ευρασιατιστών, στη βιομηχανική παραγωγή και στην καινοτομία, στα έργα υποδομών και στις επενδύσεις κεφαλαίου στους παραπάνω τομείς καθίσταται πιο εύκολη, από ό,τι στο πλαίσιο της απεριόριστης ρευστότητας και των ήρεμων νερών (σχετικά ή φαινομενικά) στο διεθνοπολιτικό πεδίο, οπότε οι αντιστάσεις στον πειρασμό επένδυσης ή τζογαρίσματος σε κάθε είδους χρηματοπιστωτικά ή άλλα εξωτικά προϊόντα είναι ελάχιστες. Η διαχείριση της κίνησης των κεφαλαίων θα αποτελέσει επίσης κομβικό ζήτημα. Θα πρέπει να τεθούν περιορισμοί και προστατευτικοί θεσμοί μέσα από σύνθετες πολιτικές συμφωνίες.
Ο έρπων παγκόσμιος πόλεμος προκαλεί ήδη στους αντιπάλους της Δύσης στροφή προς τη βιομηχανική παραγωγή και επιταχύνει αφενός την εξεύρεση λύσεων, προκειμένου αυτοί να συνεργαστούν μεταξύ τους, αφετέρου την εκπόνηση προγραμμάτων, προκειμένου να θέλξουν τον παγκόσμιο Νότο ή και τμήματα του δυτικού κεφαλαίου. Η φτηνή ενέργεια, η επισιτιστική βοήθεια, οι επενδύσεις σε υποδομές, η εκπόνηση ενός μοντέλου οικονομικής συνεργασίας χωρίς κυρώσεις συνιστούν τμήματα ενός ελκυστικού μοντέλου για μια σειρά ανερχομένων δυνάμεων που νιώθουν απειλή και απέχθεια από το μείγμα ληστρικότητας και αλαζονείας των ΗΠΑ και των πρώην αποικιοκρατών συμμάχων τους.
Ωστόσο τα δύσκολα, όπως και τα πλέον ενδιαφέροντα, είναι μπροστά. Ναι μεν η επιθετικότητα της Δύσης επιταχύνει τις αντισυσπειρώσεις, ωστόσο δεν την βιώνουν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Για τη Ρωσία, το Ιράν και την Κίνα αυτή αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο. Για την Ινδία, τη Νότια Αφρική και άλλα αφρικανικά κράτη ο κίνδυνος δεν είναι το ίδιο προφανής. Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο συγχρονισμός των διαφορετικών ταχυτήτων μέσα στο κάθε μπλοκ ήταν σχετικώς πιο εύκολος λόγω του τοπίου όπως διαμορφώθηκε στο πεδίο των μαχών, χωρίς και πάλι να μπορεί να συμπεριλάβει την Αφρική και την Ασία. Σήμερα, οι συνθήκες είναι πιο περίπλοκες ακόμα.
Οι σταθερές συνεργασίες (και πολύ περισσότερο οι ολοκληρώσεις) περνούν μέσα από ένα συνδυασμό ασφάλειας και δυνατοτήτων για τους περισσότερους και κομβικότερους τουλάχιστον εκ των συμμετεχόντων. Σε συνθήκες δε μακρόχρονης καπιταλιστικής κρίσης θα πρέπει να συνεπάγονται ευμάρεια για τους πολλούς εντός των συνεργαζομένων κρατών και κοινωνική κινητικότητα προς τα πάνω. Τόσο η Ρωσία, όσο και η Κίνα δείχνουν να προσπαθούν να επιβάλλουν άνωθεν ένα κεϋνσιανό μοντέλο, παρότι και αυτό ακόμα δεν είναι απολύτως σαφές. Αναμενόμενη η προσπάθεια και σαφώς προτιμότερη από το νεοφιλελεύθερο μοντέλο το οποίο προωθούν ΗΠΑ και Ε.Ε., αλλά δύσκολα θα αποδειχτεί αποτελεσματική μεσοπρόθεσμα εντός του συγκεκριμένου καπιταλιστικού κόσμου. Ο ανταγωνισμός από τις νεοφιλελεύθερες δυνάμεις δεν θα καμφθεί παρά μόνο αν η ίδια η Δύση βιώσει επαναστάσεις και αλλαγές καθεστώτων. Επιπλέον, ο νεοφιλελευθερισμός έχει ισχυρούς συμμάχους μέσα και στον υπό διαμόρφωση ευρασιατικό άξονα, συνθήκη η οποία θα οξύνει την κοινωνική διαπάλη και μέσα στους αντιπάλους της Δύσης.
Ο παγκόσμιος πόλεμος ξαναφέρνει μοιραία στο επίκεντρο το ζήτημα του οικονομικού μοντέλου, τόσο στο εσωτερικό των κοινωνιών, όσο και στις διεθνείς συνεργασίες. Η ρήξη με τη «Δύση» συνεπάγεται και τη ρήξη με το νεοφιλελευθερισμό, ο οποίος, αν είναι ολοκληρωμένος, θα θέσει το ζήτημα του καπιταλισμού γενικότερα. Θα τολμήσουν κάτι τέτοιο ηγεσίες συντηρητικές; Αμφίβολο. Όμως ο νόμος των ακούσιων συνεπειών στην ιστορία είναι γνωστός. Όπως και το πώς, οι συγκρούσεις μέσα το ίδιο το σύστημα εξουσίας, ανοίγουν πρώτα δρομάκια και μετά λεωφόρους για την οικοδόμηση άλλων συστημάτων. Μόνο που η πρώτη προϋπόθεση για όλα αυτά είναι η ήττα της «Δύσης», δηλαδή της καρδιάς του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.