Άρθρο των:
Isabel Paliotta–σύμβουλος για τη βιωσιμότητα στα συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμων στο EuropeanEnvironmentalBureau.
Célia Nyssens – σύμβουλος δημοσίων πολιτικών για τη γεωργία στο EuropeanEnvironmentalBureau.
Μετάφραση:
Ευάγγελος Ι. Γενεράλης
Πηγή: socialeurope.eu
Ο πόλεμος που μαίνεται στην Ουκρανία και η καταστροφή που προκαλεί στους εκεί πληττόμενους πληθυσμούς έχει προκαλέσει πολλές αντιδράσεις ανά τον κόσμο και έχει απαντηθεί από μια σειρά κινήσεων εκ μέρους της Ευρωπαϊκή Ένωσης. Μεταξύ των ποικίλων δυσάρεστων συνεπειών αυτού του πολέμου βρίσκεται και η κατάσταση των συστημάτων που αφορούν την ενέργεια και την τροφή.
Η γεωργική παραγωγή εντός Ε.Ε. είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από τις εισαγωγές φωσφορικών λιπασμάτων από την Ρωσία, καθώς και από το φυσικό αέριό της για την παραγωγή αζωτούχων παραγώγων. Από την Ουκρανία εισάγουμε μεγάλες ποσότητες σιτηρών, δημητριακών και σπορέλαιων που προορίζονται για την παρασκευή ζωοτροφών. Η διακοπή των εμπορικών οδών με αφορμή τον πόλεμο αποτελεί μια κυνική υπενθύμιση του πόσο εκτεθειμένες είναι στην πραγματικότητα οι παγκόσμιες διατροφικές αλυσίδες [1].
Εδώ ακριβώς κρύβεται και η παγίδα των απλουστευμένων λύσεων σε ένα χρόνιο πρόβλημα και οι μακροπρόθεσμες συνέπειές τους. Δεν πρέπει να αγνοήσουμε τον κίνδυνο του να δοθεί η ευκαιρία στα μεγάλα ευρωπαϊκά λόμπι της Ευρώπης να εκμεταλλευτούν τη συγκυρία αυτή στο όνομα της «επισιτιστικής ασφάλειας», κάτι που θα ισούται με τεράστια βήματα προς τα πίσω σε ό,τι αφορά τους οικολογικούς στόχους της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας [2]. Ένα τέτοιο σενάριο θα είναι καταστροφικό.
Παρερμηνείες και λύσεις
Ο πόλεμος αποτελεί σφοδρή απειλή για την επισιτιστική ασφάλεια και εκτός Ευρώπης: οι εξαγωγές της Ουκρανίας και της Ρωσίας αντιστοιχούν, αρθριστικά, στο 30% του παγκόσμιου εμπορίου σιταριού, 17% του καλαμποκιού και σε πάνω από το μισό της παραγωγήςηλιελαίου και σπορελαίου. Η Ουκρανία είναι ένας αναντικατάστατος προμηθευτής σιτηρών και δημητριακών που προορίζονται για κατανάλωση στη βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, ενώ η Ρωσία εξάγει μεγάλες ποσότητες σε πολλές υποσαχάριες χώρες.
Οι τιμές των τροφίμων έχουν αγγίξει ήδη το ανώτατο όριό τους από το 2011 και έπειτα, ενώ ο πόλεμος επιδεινώνει περεταίρω την κατάσταση, κάτι που θα έχει σφοδρές επιπτώσεις στους φτωχότερους πληθυσμούς των περιοχών αυτών. Η σφοδρότητα των συνθηκών αυτών μας καλεί να σχεδιάσουμε επείγουσες και άνευ προηγουμένου βραχυπρόθεσμες λύσεις έτσι ώστε να αποφευχθεί μια επισιτιστική κρίση. Επ’ αυτού, έχουν κατατεθεί ορισμένες εποικοδομητικές προτάσεις[3]από το think-tankIDDRI.
Κάτι που έχει παρερμηνευτεί, ωστόσο, είναι η τωρινή κατάσταση της επισιτιστικής ασφάλειας εντός Ευρωπαϊκών συνόρων, καθώς οι συνθήκες είναι εντελώς διαφορετικές. Οι αυξήσεις σε αγαθά και τρόφιμα πρώτης ανάγκης θα πιέσουν τα χαμηλών εισοδημάτων νοικοκυριά και οι δημόσιες πολιτικές οφείλουν να στοχεύσουν στη στήριξη των πιο ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Στην Ευρώπη, όμως, δεν απειλούμαστε από μια έλλειψη σε τροφή.
Τα γεωργικά προϊόντα που προέρχονται από Ουκρανία και Ρωσία [4] αφορούν πρωτίστωςστις ζωοτροφές.Οι καθαρές εισαγωγές της Ε.Ε. σε δημητριακά και σπορέλαια από τις δύο αυτές χώρες αντιστοιχούν σε λιγότερο από το 10% του συνόλου.
Η πολυπόθητη μετάβαση
Συνεπώς, ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν επιτελεί επιτακτικό κίνδυνο για τις επισιτιστικές προμήθειες της Ε.Ε. Το πρόβλημα που βγαίνει στο προσκήνιο είναι αυτό της εξάρτησής της από τις εισαγωγές ζωοτροφών και λιπασμάτων.
Η Ε.Ε. θα μπορούσε αφενός, όπως υποδεικνύουν κάποιοι [5], να ισοσκελίσει τη μείωση των εισαγωγών αυτών, αναφορικά με το κόστος τους, διατηρώντας το statusquo στην διατροφική παραγωγή και κατανάλωση. Αφετέρου, θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί τις διαταράξεις αυτές και τις επακόλουθες ραγδαίες αυξήσεις τιμών δρομολογώντας τη μετάβαση από την εντατικοποιημένη κτηνοτροφία και την εξαρτημένη σε πρώτες ύλες και περιβαλλοντικά καταστροφική γεωργία προς ένα βιώσιμο, επανατοπικοποιημένο και ανθεκτικό σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης τροφής.
Το ετήσιο κόστος για την αγορά λιπασμάτων από τη Ρωσία ανέρχεται στο 1 δισεκατομμύριο ευρώ[6], ενώ πρόκειται για προϊόντα στα οποία γίνεται ελλιπής χρήση και τα οποία προκαλούν εκτεταμένη μόλυνση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής είναι η διατάραξη του φωσφορικού κύκλου από τη χρήση λιπασμάτων στη βιομηχανική γεωργία. Η εξόρυξη του φωσφόρου έχει δημιουργήσει μια παράδοξη συνθήκη πόρων: καθώς οδεύουμε ολοταχώς προς μια παγκόσμια έλλειψη του συγκεκριμένου ορυκτού, τα εδάφη όπου γίνεται χρήση του στις βιομηχανικές χώρες με μακρά ιστορία χρήσης λιπασμάτων περιέχουν μεγάλα ποσοστά υπολειμμάτων φωσφόρου, με αποτέλεσμα να είναι μη απορροφήσιμο από τα φυτά και οι αγρότες να εξαναγκάζονται να κάνουν χρήση ακόμα μεγαλύτερων ποσοτήτων λιπάσματος.
Αντί του να αντικαταστήσουμε την εξάρτηση σε λιπάσματα από τη Ρωσία με παρόμοια από άλλες χώρες (τα οποία θα έρχονται με ενσωματωμένες μεγάλες περιεκτικότητες σε ρυπογόναβαρεά μέταλλα[7] όπως το κάδμιο), η Ε.Ε. θα πρέπει να επενδύσει στην αγρο-οικολογική μετάβαση[8], ενισχύοντας την αυτάρκεια και τη βιωσιμότητα. Προάγοντας την βιοποικιλότητα [9] και εντάσσοντας διαφορετικές και αλληλο-βοηθούμενες ποικιλίες φυτών, οι αγρότες θα μπορούν να τονώσουν τους πληθυσμούς των μικροοργανισμών του εδάφους που βοηθούν στην ομαλή απορρόφηση του φωσφόρου από τα φυτά [10], αυξάνοντας έτσι την αποδοτικότητα του φωσφορικού κύκλου και βοηθώντας στην κυκλική διαχείριση των θρεπτικών συστατικών τους [11].
Τα επιστημονικά δεδομένα είναι αδιαμφισβήτητα: πέρα και πάνω από τις διατροφικές εκτιμήσεις, θα πρέπει να μειώσουμε την κατανάλωση και παραγωγή κρέατος [12]. Η εντατικοποιημένη κτηνοτροφία, η οποία είναι υπερβολικά ανθεκτικήαπέναντι στα μικρόβια, δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους εμφάνισης ζωονοσογόνων ασθενειών[13]και προκαλεί μεγάλου βαθμού ρύπανση, στοιχεία που επιδρούν αρνητικά και στη δημόσια υγεία[14].Η βιομηχανική κτηνοτροφία στην Ε.Ε. είναι κατά βάση προορισμένη για εξαγωγές και υπερβολικά εξαρτημένη στις εισαγωγές ζωοτροφών, η παραγωγή των οποίων καταλαμβάνει ένα τεράστιο κομμάτι της αρόσιμης γης στην Ευρώπη.
Νέα ισορροπία δυνάμεων
Είναι επομένως κατανοητό πως η αλλαγή χρήση γης που έχει αφιερωθεί στη βιοποικιλότητα για την παραγωγή ζωοτροφών είναι μια λανθασμένη και μη βιώσιμη λύση. Η μόνη διέξοδος είναι η μετάβαση σε ηπιότερες και βελτιωμένες ποιοτικά μεθόδους κτηνοτροφίας και παραγωγής κρέατος, γαλακτοκομικών και αυγών. Κάτι τέτοιο απαιτεί χρόνο και δομικές αλλαγές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και μετατοπίσεις στα κέντρα λήψης αποφάσεων και άσκησης εξουσίας, τα οποία όλο και περισσότερο συγκεντρώνονται γύρω από συγκεκριμένους πόλους[15],στις αλυσίδες αξίας στα τρόφιμα. Αυτοί που βρίσκονται στα υψηλά κλιμάκια των κέντρων αυτών δεν μοιράζονται τα ίδια συμφέροντα και τις ίδιες ανησυχίες με τους μικρούς παραγωγούς και τους καταναλωτές.
Τα μεγάλα λόμπι που εκπροσωπούν την εντατικοποιημένη γεωργία, με σημαντική ενίσχυση από γνωστά ονόματα [16]εντός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου [17]και το Συμβούλιο της Ε.Ε[18], στοχεύουν στο να εκμεταλλευτούν την τωρινή κρίση προς ίδιον όφελος, εις βάρος των συμφερόντων της ένωσης στο σύνολό της. Με επικεφαλής την γαλλική FNSEA[19] και τη γερμανική Bauernverband[20] και με την υποστήριξη της CopaCogeca[21], έσπευσαν να στήσουν ένα σκανδαλιστικό αφήγημα περί ελλείψεων σε τρόφιμα για να δικαιολογήσουν τις ανακλήσεις διάφορων «πράσινων» μέτρων και στόχων, εκμεταλλευόμενοι τον φόβο του καταναλωτικού κοινού και προασπίζοντας τα προνόμιά τους, ανακόπτοντας έτσι τη μετάβαση του αγροδιατροφικού τομέα προς τη βιωσιμότητα.
Οι ατέλειες στην παραγωγή τροφής εντός Ευρώπης είχαν ήδη αναγνωριστεί από την Ε.Ε. με την Πράσινη Συμφωνία και τις στρατηγικές «Από το αγρόκτημα στο πιάτο» [22] και εκείνη για τη βιοποικιλότητα [23]. Με την εισβολή στην Ουκρανία, όπως και με την πανδημία, όλες αυτές οι αδυναμίες βγαίνουν στην επιφάνεια. Ένα σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμωνπου εξαρτάται από το παγκόσμιο εμπόριο λιπασμάτων με βάση τα ορυκτά καύσιμα και οι αχανείς καλλιέργειες για ζωοτροφές και παραγωγή βιοκαυσίμου δεν μπορεί να αντέξει στο χρόνο, ούτε μπορεί να είναι βιώσιμο.
Η παραγωγή τροφίμων δεν θα επωφεληθεί σε τίποτα με το να είναι μη βιώσιμη, όπως τόνισε πρόσφατα ο αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κομισιόν FransTimmermans[24] στην Επιτροπή της ευρωπαϊκής Βουλής για το Περιβάλλον, τη Δημόσια Υγεία και την Επισιτιστική Ασφάλεια. Η παρούσα κρίση θα πρέπει να είναι το έναυσμα για πολιτική υποστήριξη προς τους «πράσινους» στόχους της Ε.Ε. με σκοπό να τους επισπεύσει. Οι δημόσιες δαπάνες θα πρέπει να διευκολύνουν τη μετατόπιση προς μια βιώσιμη και ανθεκτική αλυσίδα παραγωγής και κατανάλωσης τροφής, καθώς και να λειτουργήσει υποστηρικτικά προς τους παραγωγούς κατά τη διάρκεια της μετάβασης.
Η λογική της εντατικοποιημένης παραγωγής
Η επιμονή σε μια αέναη κλιμάκωση της παραγωγικής διαδικασίαςέχει διαταράξει την ισορροπία του αγροδιατροφικού τομέα, εξυπηρετώντας μια παρωχημένη λογική περί υπερ-παραγωγής (ή εντατικοποιημένης παραγωγής).Με αυτόν τον τρόπο,έπαιξε υποστηρικτικό ρόλο στηντμηματοποίηση των αγροτικών πολιτικών εντός Ε.Ε., εξυπηρετώντας τα συμφέροντα μιας ισχυρής ελίτ, με καταστροφικές συνέπειες για το φυσικό περιβάλλον και τα οικοσυστήματα. Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να επιτραπεί στους ίδιους θύτες να εργαλειοποιήσουντην τραγωδία του πολέμου στην Ουκρανία για να υποσκάψουν και να παρεμποδίσουν την πρόοδο που έχει επιτευχθεί έως τώρα για την επούλωση της ζημιάς που έχει γίνει.
«Κάθε καθυστέρηση θα είναι μοιραία»[25] προειδοποιούσε η πιο πρόσφατη αναφορά από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή [26]. Οι υπουργοί και οι θεσμοί της Ε.Ε. οφείλουν να έχουν αυτό κατά νου και να τιμήσουν τις δεσμεύσεις τους για το περιβάλλον. Όπως επισήμανε ο Timmermans, «Η πολιτική ‘Από το αγρόκτημα στο πιάτο’ είναι μέρος της λύσης και όχι μέρος του προβλήματος».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] More Food less Feed – Agriculture and the War on Ukraine, arc2020.eu
[2] Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ίσως να μην αρκεί για την επίτευξη των στόχων της Συμφωνίας του Παρισιού, agonaskritis.gr
[3] War in Ukraine and food security: what are the implications for Europe?, iddri.org
[4] EU-Russia trade in agri-food products, ΕΔΩ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
[5] Farm lobby uses Russia-Ukraine war as opportunity to attack the European Green Deal, birdlife.org
[6] Fertilizers in Europe – Fact figures, fertilizerseurope.com
[7] EU’s new green label for fertilizer is set to benefit Russia, politico.eu
[8] Αγροοικολογία: Η μετάβαση προς βιώσιμη, φιλική για το κλίμα και τα οικοσυστήματα γεωργία και συστήματα τροφίμων, cordis.europa.eu
[9] Agroecological and other innovative approaches for sustainable agriculture and food systems that enhance food security and nutrition, ΕΔΩ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
[10] Endophyte-Promoted Phosphorus Solubilization in Populus, frontiersin.org
[11] Circular nutrient solutions for agriculture and wastewater – a review of technologies and practices, sciencedirect.com
[12] Getting to zero—what’s the beef?, socialeurope.eu
[13] Preventing the next virus outbreak, socialeurope.eu
[14] How agricultural emissions affect our health, clean-air-farming.eu
[15] Too big to feed: Exploring the impacts of mega-mergers, consolidation and concentration of power in the agri-food sector, ΕΔΩ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
[16] Putin’s war calls for EU food safety plan, eppgroup.eu
[17] Clara Aguilera twitter post, twitter.com
[18] Informal video conference of agriculture ministers, 2 March 2022, consilium.europa.eu
[19] Conséquences de la Guerre en Ukraine : l’Union Européenne doit remettre la souveraineté alimentaire en priorité absolue, fnsea.fr
[20] Bauernpräsident Rukwied: “Wir gehen davon aus, dass dieser Krieg die Preise noch weiter steigen lässt”, augsburger-allgemeine.de
COPA – COGECA twitter account, twitter.com
[22] Farm to Fork strategy for a fair, healthy and environmentally-friendly food system, ec.europa.eu
[23] Biodiversity strategy for 2030, ec.europa.eu
[24] Remarks EVP Frans Timmermans on the war in Ukraine and the impact on EU climate and energy policy in the ENVI Committee, ec.europa.eu
[25] ‘Delay means death’ – UN climate report urges immediate, drastic action, reuters.com
[26]Intergovernmental Panel on Climate Change