Γράφει ο Νίκος Γ. Ζυγογιάννης* | Ένα σύνθημα και μια προτροπή που ακούγεται τα τελευταία χρόνια είναι «επιστροφή στην παράδοση». Αυτό φανερώνει έναν προβληματισμό κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου σχετικά με ποιο τρόπο η παράδοση θα συμβάλλει στην προκοπή μας ως άτομα και ως κοινωνία. Και βέβαια το σύνθημα αυτό παίρνει νόημα και περιεχόμενο, όχι με την αντιγραφική τήρηση των παραδοσιακών αξιών, αλλά με την αναγνώριση και εμπέδωση των καλών τους στοιχείων, που θα μπολιάζονται στο δικό μας πολιτισμό.
Η λέξη παράδοση είναι παράγωγο ουσιαστικό του ρήματος «παραδίδωμι» που σημαίνει δίνω στα χέρια κάποιου, εμπιστεύομαι κάτι σε κάποιον. Είναι δηλαδή η παράδοση μια διαδικασία, μια μεταβίβαση – συνήθως προφορική – με την οποία μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη ήθη, έθιμα, γνώσεις ή δοξασίες και έτσι διαιωνίζονται. Οι πολιτιστικές αξίες του παρελθόντος, που έδωσαν το ιδιαίτερο χρώμα, που διαμόρφωσαν τα διακριτικά στοιχεία του ελληνικού λαού αποτελούν την ελληνική παράδοση. Οι αξίες αυτές εξακολουθούν και σήμερα να αρδεύουν τον πολιτιστικό μας χώρο και να προσθέτουν στο παρόν στοιχεία από τις εθνικές μας ρίζες.
Η παράδοση δεν είναι μονοσήμαντη. Έχει πολλούς κλάδους: γλωσσική παράδοση, πνευματική ( ήθη, έθιμα, δημοτικό τραγούδι, παροιμίες, μυθοπλασία κ.τ.λ. ), οικιστική παράδοση ( χωριά και μεμονωμένα κτίσματα ), λαϊκή οικοτεχνία, ενδυματολογία, χοροί, γιορτές, πανηγύρια κ.τ.λ. Το πλάτος της καλύπτει τόσες πτυχές όσες και η ζωή, από τη χαρά ως το θάνατο. Έτσι διασώζει το ύφος με το οποίο ένας λαός ζει την καθημερινότητά του.
Όμως παράδοση δε σημαίνει οπισθοδρόμηση, ούτε αποσυνδέεται από την πρόοδο, αλλά εξελίσσεται, βιώνοντας τις τρεις διαστάσεις του χρόνου ( παρελθόν – παρόν – μέλλον ) και συνδέεται με την έννοια της συνέχειας των στοιχείων εκείνων που έχουν τη δυνατότητα να επιζήσουν. Γιατί η ζωή του ανθρώπου δεν είναι ποτέ στατική, δεν είναι στάσιμη.
Με την παράδοση κρατούμε αυτό που έχουμε και προσθέτουμε αυτό που δημιουργούμε.
Η ελληνική παράδοση είναι τα λαϊκά δημιουργήματα που τα ονομάζουμε λαϊκό πολιτισμό, όπως τα ήθη και έθιμα, δημοτικά τραγούδια, παραμύθια, παραδόσεις, διάφορα κτίσματα, η γλώσσα, το ντύσιμο, οι θρησκευτικές παραδόσεις, αλλά κι ό,τι επιβίωσε από παλιότερες εποχές και συνθέτει το νεοελληνικό ήθος και ύφος ζωής, τον τρόπο που αντιμετωπίζει τη ζωή και τον κόσμο ο νεοέλληνας, όπως η περηφάνεια, η αγωνιστικότητα, η αγάπη για την ελευθερία κ.τ.λ.
Η παράδοση είναι η αλυσίδα που συνδέει τις γενιές μεταξύ τους. Με την παράδοση χάσμα δεν υπάρχει. Η γενιά μας συνδέεται με τις προηγούμενες αλλά και με εκείνες που θα ρθουν. Συνάμα αποτελεί και προϋπόθεση για την ύπαρξη του πολιτισμού. Γιατί ποτέ ο πολιτισμός μιας γενιάς δε δημιουργείται από το μηδέν. Ριζώνεται στο πολιτισμό των γενιών που πέρασαν. Ένας λαός που έχει ξεχάσει την παράδοση είναι σαν τον άνθρωπο που έχει χάσει το μνημονικό του, που έχει πάθει αμνησία. Ιδιαίτερα σήμερα, που ο βιομηχανικός πολιτισμός έχει μια οικουμενικότητα που καταργεί όλες τις διαδικασίες επιλογής, επιβάλλεται η ένταξη στον οικουμενικό πολιτισμό να συνδυάζεται με τη στερεότητα που εξασφαλίζει η παράδοση, ώστε οι κίνδυνοι της εξαφάνισης στο ευρύτερο σύνολο παραμερίζονται. Μας χρειάζεται , λοιπόν, η παραδοσιακή γνώση, για να κρατήσουμε την ιστορική μας φυσιογνωμία.
Όμως τήρηση της παράδοσης σε όλες τις γραμμές της σημαίνει αποστέωση και οδηγεί στη συντήρηση εξωτερικών τύπων, ενώ πρέπει να παίρνουμε το ζωντανό πνεύμα από την παράδοση και όχι τους κενούς τύπους. Γι’ αυτό για κάθε έθνος δύναμη και συστατικό του στοιχείο είναι και η παράδοση και η δημιουργία. Όταν μεταξύ παράδοσης και δημιουργίας, συντηρητικότητας και προοδευτικότητας βρεθεί ισορροπία, τότε το έθνος ζει με σταθερότητα, γιατί τότε το παρελθόν επιδρά δημιουργικά στο παρόν. Και η ισορροπία επιτυγχάνεται, όχι με αντιγραφή των παλιών τρόπων, αλλά με δραστηριοποίηση των στοιχείων εκείνων που βοηθούν στην αντιμετώπιση των νέων μορφών της ζωής. Ο νεοέλληνας έχει χρέος να αποκαταστήσει την επαφή του με τις πηγές της νεοελληνικής πνευματικότητας και τις ηθικές αξίες της νέας ελληνικής ζωής. Έτσι θα έχουμε τα δικά μας θεμέλια, τις δικές μας ρίζες, για να μη μιμούμαστε ανόητα, αλλά από την ξένη εμπειρία να μπορούμε να παίρνουμε αυτό που μας ταιριάζει και αυτό που μπορούμε να αφομοιώνουμε γόνιμα.
Το να καλλιεργήσουμε την εθνική μας προσωπικότητα δε σημαίνει όμως ότι θα αρνηθούμε ή θα περιφρονήσουμε τις προσωπικότητες άλλων εθνών. Όλα τα έθνη έχουν κάτι να προσφέρουν στον πολιτισμό. Αλλά και κανένα δεν μπορεί να υπάρξει κλεισμένο στον εαυτό του. Η αλληλεξάρτηση των λαών εντείνεται κι έτσι αυξάνεται η ανάγκη ειρηνικής συμβίωσης και συνεργασίας τους. Εξάλλου η εθνική μας παράδοση με τα δυο μεγάλα ρεύματά της, τον ανθρωπισμό και το χριστιανισμό, μας κατευθύνει στο ιδανικό της πανανθρώπινης αδελφοσύνης. Όμως με τον ίδιο σεβασμό και την ίδια διαλλακτικότητα πρέπει να αντιμετωπίζουμε και να δεχόμαστε τον πολιτισμό και των άλλων και να τους θεωρούμε εξίσου αξιόλογους, αφού όλοι μαζί δημιουργούν τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό.
Θα ήταν ακόμα σωστό να αναφέρουμε ότι μια μεγάλη επιστήμη – η Λαογραφία – ασχολείται με την παράδοση, μια επιστήμη που ίδρυσε ο Νικόλαος Πολίτης και που χαιρέτησαν την παρουσία της μορφές όπως του Κωστή Παλαμά και του Γιάννη Αποστολάκη. Η χώρα μας με τη μακρύτερη πολιτιστική διαδρομή επιβάλλεται να δραστηριοποιηθεί και να διαφυλάξει τον πολιτισμό της αλλά και να τον προβάλλει με ευαισθησία και υπευθυνότητα στους άλλους λαούς. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι αποτελούν γερά στηρίγματα της ελληνικής παράδοσης. Γιατί διατηρούν και προβάλλουν το λαϊκό μας πολιτισμό αλλά και το μεταβάλουν από μουσειακό είδος σε ζωντανό οργανισμό.
Με τις εκδηλώσεις τους κάνουν πιο σαφείς τις ιδέες που αποκρυσταλλώνουν την ελληνική κουλτούρα αλλά και σταθεροποιούν τις πανανθρώπινες αξίες. Ένας άλλος θεσμός που συμβάλλει στη γνώση του παρελθόντος, τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, την καλλιέργεια της ιστορικής συνείδησης αλλά και την ανάπτυξη της ιστορικής σκέψης και κρίσης είναι τα μουσεία. Αυτά είναι τα θησαυροφυλάκια του παρελθόντος, όπου προβάλλεται η πορεία ενός λαού. Το Υπουργείο Πολιτισμού με ευαισθητοποίηση πρέπει να στηρίξει οικονομικά και ηθικά όλες τις προσπάθειες που γίνονται για την αναβίωση των παραδοσιακών αξιών.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι σε θέση να αξιοποιήσει το δυναμικό του λαϊκού μας πολιτισμού δημιουργώντας πολιτιστικούς φορείς και οργανισμούς, όπου θα εκφράζονται όλες οι μορφές του. Το σχολείο μπορεί να βοηθήσει το νέο να αποκτήσει βιωματική σχέση με την εθνική μας κληρονομιά. Αλλά και η οικογένεια πρέπει να προτρέπει τα παιδιά να συμμετέχουν σε ανάλογες εκδηλώσεις και δραστηριότητες. Τέλος δεν είναι λίγα τα άτομα που με τον προσωπικό τους μόχθο, την αγάπη τους και το μεράκι τους προσφέρουν τις ιδέες τους και την ψυχή τους στην υπόθεση του λαϊκού πολιτισμού.
Ελπίζουμε ότι με την ατομική και συλλογική προσπάθεια θα μεταδώσουμε και στις επόμενες γενιές όσα δημιούργησαν οι πρόγονοί μας.
Γιατί πιστεύουμε ότι παράδοση δε σημαίνει οπισθοδρόμηση, αλλά πηγή γνώσεων, αρχών και αξιών από το παρελθόν για μια σωστή πορεία στο μέλλον.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΖΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ
ΚΑΘΗΓΗΤΉΣ