Οι σημαντικότερες πτυχές της σύγχρονης ελληνικής κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας που είναι συνυφασμένες με την ιστορία του φρουρίου Ιτζεδίν, ξεδιπλώνονται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του ιστορικού Δημήτρη Δαμασκηνού “Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι Χανίων – Οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης” (εκδ. Παρασκήνιο), το οποίο παρουσιάστηκε την Τετάρτη 27 Σεπτεμβρίου 2023 σε εκδήλωση στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων.
Όπως εξήγησε ο συγγραφέας του βιβλίου μιλώντας στους δημοσιογράφους, πρόκειται για ένα βιβλίο που πραγματεύεται την ιστορία και τις προσπάθειες αποκατάστασης του ξεχωριστού αυτού μνημείου ως τόπου ιστορικής μνήμης. Ειδικότερα πρόκειται για τη διπλωματική εργασία που κατέθεσε ο κ. Δαμασκηνός στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών “Δημόσια Ιστορία” της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του ΕΑΠ, με επιβλέποντα καθηγητή τον καθηγητή Ιστορικής & Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και πρόεδρο του Σωματείου “Οι Φίλοι των ΑΣΚΙ” Νίκο Βαφέα.
Μέσα από τις 639 σελίδες, τις 171 φωτογραφίες και την πλούσια βιβλιογραφία που περιέχει το βιβλίο ο αναγνώστης μπορεί να γνωρίσει την ιστορία του Ιτζεδίν, από την εποχή που δημιουργήθηκε ως οθωμανικό οχυρό έως την περίοδο που λειτούργησε ως φυλακή ποινικών και πολιτικών κρατουμένων (1901-1971), ενώ παράλληλα γίνεται αναλυτική αναφορά στις μετέπειτα προσπάθειες κοινωνικών και πολιτικών φορέων για τη διάσωση του μνημείου και τη μετατροπή του σε τόπο ιστορικής μνήμης.
Την παρουσίαση του βιβλίου και τη συζήτηση που ακολούθησε συντόνισε η φιλόλογος Τασία Μαλούκου που παρουσιάζοντας τον συγγραφέα και το βιβλίο είπε:
Ιδιαίτερη είναι η χαρά και η τιμή που νιώθω απόψε αναλαμβάνοντας το ρόλο του συντονιστή στην εκδήλωση παρουσίασης το βιβλίου του Δημήτρη Δαμασκηνού για το φρούριο Ιτζεδίν . Ο Δημήτρης είναι μάχιμος εκπαιδευτικός , καθηγητής στο 3ο Λύκειο και συγγραφέας. Αυτό είναι το έκτο του βιβλίο και νομίζω πως είναι συνέχεια της αγάπης του για την τοπική ιστορία, για τους τόπους που συνδέονται με τους αγώνες των κοινωνικών οραματιστών, τους τόπους εξορίας και φυλάκισης . Στο προηγούμενο ιστορικό του βιβλίο μας πρόσφερε σπουδαίο ιστορικό υλικό για τη Γαύδο ως τόπο εκτόπισης και εξορίας.
Θα ήθελα στο σημείο αυτό να πω ότι ο Δαμασκηνός έχει μια μακρόχρονη πορεία προσφοράς και στην ιστορία και στον πολιτισμό μέσα από τη δράση του συλλόγου «Οι Φίλοι των Γραμμάτων ». Υπήρξε για πολλά χρόνια μαζί με την Β. Παπαναγιώτου ακούραστος εργάτης στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης, με κορυφαία αφιερώματα στον κινηματογράφο, ιταλικό, ισπανικό, βαλκανικό, που μας κράτησαν συντροφιά για 8 ολόκληρους χειμώνες, υπήρξε η ψυχή σπουδαίων αφιερωμάτων στον Λουντέμη και τον Τάσο Λειβαδίτη, αλλά και ιστορικών αφιερωμάτων στην Παρισινή Κομμούνα, στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο πόλεμο κ.α. Να μην παραλείψω τις φωτογραφικές εκθέσεις με φωτογραφίες της σπουδαίας Βούλας Παπαϊωάννου, του Μπαλάφα που σε συνεργασία με το μουσείο Μπενάκη διοργάνωσε στην πόλη μας. Μας γέμισε εικόνες και βοήθησε να καλλιεργηθεί γόνιμα η συζήτηση πάνω στα μεγάλα θέματα της πρόσφατης ιστορίας μας.
Θεωρώ ότι και το συγκεκριμένο ιστορικό βιβλίο του πλουτίζει τη γνώση μας για την ιστορία των Χανίων και βοηθάει να περάσει στη δημόσια ιστορία ένα κομμάτι της οδυνηρής ιστορικής μνήμης που αφορά την ποινικοποίηση της ιδεολογίας και την εξόντωση εκατοντάδων αγωνιστών Αριστεράς από το μετεμφυλιακό κράτος.
Δεν σκοπεύω να υποκαταστήσω τους ομιλητές που έχουν αναλάβει να παρουσιάσουν το περιεχόμενο του βιβλίου. Θέλω όμως ως αναγνώστης να πω δυο λόγια για τη σπουδαιότητα αυτού του ιστορικού συγγράμματος. Το σύγγραμμα για το Ιτζεδίν είναι ένα σπουδαίο ιστορικό αφήγημα που διαπερνά με αφορμή το μνημείο όλη την ταραχώδη ιστορία του 20ου αιώνα. Ξεκινώντας με τη σύντομη αναφορά στο ενετικό οχυρό που ήταν χτισμένο στο λόφο Ποδομούρι, η αφήγηση απλώνεται στην περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και στην οικοδόμηση του φρουρίου από τον Ιτζεδίν Εφέντη ως κορυφαίο αμυντικό έργο του Αυτοκρατορικού Ναύσταθμου της Σούδας. Η αφήγηση διέρχεται τις σημαντικές στιγμές της Κρητικής Πολιτείας και επικεντρώνει στην απόφαση μετατροπής του Ιτζεδίν σε Κεντρικό Σωφρονιστήριο-Κανιβαλλείον με μεσαιωνικά βασανιστήρια και άθλιες συνθήκες ζωής για τους κρατούμενους. Η Μπουλίτσα κι ο Αράπης οι αλυσίδες και το απομονωτήριο, ζωντανεύουν τα σκληρά δεδομένα της ποινικής κράτησης. Η ιστορία στήνει τις δικές της φάρσες και στο κολαστήριο αυτό θα καταλήξει, με ιδιαίτερες συνθήκες βέβαια ο Ελευθέριος Βενιζέλος , μετά την καταγγελία που του κάνει ο μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος αλλά και ο δικτάτορας Πάγκαλος μετά την ανατροπή του από τον Κονδύλη.
Η ιστορική αφήγηση ακολουθεί τη γραμμική εξέλιξη στο χρόνο αλλά γίνεται γοητευτική και συναρπαστική όταν στο κάδρο της κεντρικής ιστορικής αφήγησης υπεισέρχονται οι παραπομπές και οι αναφορές σε προσωπικές μαρτυρίες . Η αξία του βιβλίου βρίσκεται στις τεκμηριωμένες βιβλιογραφικές του αναφορές (234 τίτλοι βιβλίων, 50 άρθρα, 120 δικτυακές αναφορές αλλά και αποθησαύριση 600 και πλέον σχετικών δημοσιευμάτων από 40 αθηναϊκές και τοπικές εφημερίδες). Τα κείμενα των εφημερίδων, τα σκίτσα,οι προσωπικές μαρτυρίες αλλά και το πλούσιο φωτογραφικό υλικό καταφέρνουν να αποδώσουν το κλίμα της εποχής , να πλουτίσουν την παραστατικότητα της ιστορικής αφήγησης, να φωτίσουν με άγνωστες λεπτομέρειες την ιστορία του φρουρίου-κάτεργου.
Η συνδυαστική ικανότητα του γράφοντος αξιοποιεί σχεδόν όλα τα πολιτιστικά δημιουργήματα που αναφέρουν το Ιτζεδίν ως σκληρό κάτεργο για τους πολιτικούς κρατούμενους. Μπορεί κανείς να διαβάσει τις μαντινάδες των απλών αγωνιστών αλλά και τα ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη , του Γ. Ρίτσου και του Πάνου Τζαβέλα. Η προσεγμένη αναφορά στις τρεις θρυλικές ταινίες τις «Μέρες του 36», «Τα πέτρινα χρόνια» και το πρόσφατο «Το τελευταίο σημείωμα» δίνουν στο σύγγραμμα γοητεία και γλαφυρότητα.
Το βιβλίο για το Ιτζεδίν μπορεί να ικανοποιήσει και τον εξειδικευμένο επιστήμονα που θέλει τεκμηριωμένες ιστορικές αναφορές για το φρούριο–κάτεργο αλλά και τον απλό φιλίστορα πολίτη που θα έρθει σε επαφή με μια εκλαϊκευμένη και αναλυτική παρουσίαση όχι μόνο της ιστορίας του μνημείου αλλά και της πολυτάραχης ιστορία του 20ου αιώνα.
Το βιβλίο του Δαμασκηνού επικεντρώνει στο αξιακό πρότυπο που διαπερνά τις ζωές των απλών κι επώνυμων αγωνιστών που φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν στο Ιτζεδίν. Το αξιακό πρότυπο του κοινωνικού οραματιστή είναι πάντα σημείο αναφοράς, προσδιορίζει την οπτική μας στο σήμερα και στο αύριο αυτού του τόπου. Ο ιδεαλισμός, η ανυποχώρητη και αταλάντευτη πίστη τους στα ιδανικά της κοινωνικής δικαιοσύνης, η συντροφικότητα, η αλληλοβοήθεια, η αισιοδοξία και η πίστη τους στη ζωή και στη μόρφωση αποτελούν αξεπέραστα πρότυπα ζωής.
Χρωστάμε λοιπόν σε όλους αυτούς τους γίγαντες της πράξης και της ανιδιοτέλειας να ανοίξουμε τη συζήτηση για την αξιοποίηση και την ανάδειξη του Ιτζεδίν ως τόπου ιστορικής μνήμης. Έτσι θα εμποδίσουμε την παραχάραξη της ιστορίας μας, θα σπάσουμε τις σιωπές και τους εξωραϊσμούς της επίσημης ιστορίας, θα απαιτήσουμε το Ιτζεδίν να πάψει να γκρεμίζεται από την κρατική αδιαφορία, να γίνει τόπος μνήμης και τιμής για όλους εκείνους που φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν …
«Ξόδεψα την ομορφιά μου
στα μπουντρούμια
στα βουνά και στην παρανομία
κι όπως με εκτελούσανε
την κάθε αυγή
από το αίμα μου
φυτρώσανε
λουλούδια
σύναξα την ευωδιά τους
και χάθηκα στο φως»
Στη συνέχεια τον λόγο πήρε ο εκδότης Σπύρος Μαρίνης που αφού πρώτα αναφέρθηκε στη διαδρομή του στον χώρο του βιβλίου είπε τα παρακάτω για τον συγγραφέα και το βιβλίο του:
Πριν από τρία χρόνια, γνώρισα τον Δημήτρη Δαμασκηνό. Διαπίστωσα ότι πρόκειται πραγματικά περί ενός ξεχωριστού ανθρώπου με αδαμάντινο χαρακτήρα και πολλές άλλες αρετές που όσες και να αναφέρω θα τον αδικήσω. Μιλήσαμε αρκετές φορές, μέχρι που καταλήξαμε να συνεργαστούμε και να εκδώσουμε το έργο του που εκείνη την εποχή το είχε ολοκληρώσει, με τίτλο «Εξόριστοι στο νησί του θανάτου» και υπότιτλο «Μαρτυρίες, ντοκουμέντα και δημοσιεύματα για την εκτόπιση αγωνιστών στη Γαύδο». Το εν λόγω έργο είχε πολύ καλή υποδοχή από το κοινό, γιατί είχε πάρα πολλές πληροφορίες από τους ίδιους τους εξόριστους με αναλυτικές σημειώσεις και διευκρινίσεις και πολλές καλές φωτογραφίες. Ένα έργο με λίγα λόγια άψογο και κατατοπιστικό για τη δραματική ζωή των εξόριστων στο νησί της Γαύδου.
Μετά από όλα αυτά που αναφέρθηκα ας έρθουμε στο προκείμενο. Πρόκειται για το νέο έργο του Δημήτρη Δαμασκηνού που θα παρουσιάσουμε απόψε με συνδιοργανωτή την Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή ενότητα Χανίων.
Για το περιεχόμενό του θα σας ενημερώσουν σχετικά οι ομιλητές και ο συγγραφέας. Προσωπικά εγώ έχω εντυπωσιαστεί από τα τεκταινόμενα που ένα-ένα ξεφυτρώνουν από το κάτεργο και ο αναγνώστης παρακολουθεί δραματικές σκηνές, λες και είναι βγαλμένες από την κόλαση του Δάντη, πως οι εντεταλμένοι ανθρωποφύλακες περιποιούνται τους φυλακισμένους αγωνιστές που δεν λύγισαν ποτέ και δεν νικήθηκαν ποτέ, καθώς οι ίδιοι ομολογούν και παρά τα βασανιστήρια και τους εκβιασμούς, αρνούνται να υπογράψουν την δήλωση μετανοίας.
Έπειτα ο κ. Βαφέας μίλησε για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για τα Χανιά που συνιστά μια πλήρως τεκμηριωμένη και υποδειγματική επιστημονική εργασία για το φρούριο Ιτζεδίν και την ελληνική ιστορία που κατατέθηκε στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών “Δημόσιας Ιστορίας” της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ε.Α.Π. και βαθμολογήθηκε με Άριστα όχι μόνο για την εξονυχιστική συγκέντρωση και επεξεργασία των πηγών αλλά και για την εγκυρότητα της επιστημονικής προσέγγισης. Υπογράμμισε, τέλος, την ανάγκη να γίνει μια δημόσια συζήτηση για το πως μπορεί να αποκατασταθεί ως τόπος ιστορικής μνήμης «για να μας θυμίζει το πρόσφατο παρελθόν και το τι πρέπει να αποφεύγουμε».
Τέλος, η αρχαιολόγος, πρόεδρος της Ι.Λ.Α.Ε.Κ. (Ιστορική Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης) Μαρία Βλαζάκη – Ανδρεαδάκη είπε:
Το έχουν χαρακτηρίσει ως έξοχο δείγμα της οθωμανικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής αλλά και το έχουν αποκαλέσει ως την σκληρότερη φυλακή της χώρας. Για το φρούριο Ιτζεδίν ταιριάζει κυρίως ο χαρακτηρισμός του ως τόπου ιστορικής μνήμης, μαρτυρίου και θυσίας. Διατρέχοντας την ιστορία του φρουρίου, το οποίο από στρατιωτικό οχυρό, μετατράπηκε σε φυλακή στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, σε αποθήκη οπλισμού στη γερμανική κατοχή, πάλι σε φυλακή από την απελευθέρωση μέχρι το 1971, σε εγκαταστάσεις του Πολεμικού Ναυτικού στη μεταπολίτευση και το οποίο το 2007 παραχωρήθηκε στο Δημόσιο, διαπιστώνουμε ότι μέσα από αυτό διατρέχουμε την ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Αυτό, όμως, που συγκρατούμε με οδυνηρή συγκίνηση είναι η θυσία των εκατοντάδων κομμουνιστών και δημοκρατικών πολιτών που φυλακίστηκαν εκεί ως πολιτικοί κρατούμενοι και ορισμένοι εκτελέστηκαν. Για το λόγο αυτό ο Δημήτρης Δαμασκηνός αφιερώνει την εργασία του σε όλους τους πολιτικούς κρατούμενους, αγωνιστές για την ελευθερία και την δημοκρατία.
Πάνω σε αυτό το μνημείο, το ιδιαίτερα φορτισμένο ιστορικά, έσκυψε ο Δημήτρης Δαμασκηνός και με ζηλευτή επιμέλεια και αξιοθαύμαστη φροντίδα μας πρόσφερε μια εξαιρετική μονογραφία για την ιστορία του μέχρι σήμερα, μέσα από μια εντυπωσιακά λεπτομερέστατη παράθεση γεγονότων και καταγραφών. Με τιμά ιδιαίτερα η πρόσκληση να μιλήσω ενώπιόν σας για το πόνημά του, ως Πρόεδρος της ΙΛΑΕΚ, στην οποία πρόσφατο μέλος είναι και ο ίδιος. Εξάλλου η ΙΛΑΕΚ υπήρξε ο πολιτιστικός σύλλογος που επισκέφτηκε το φρούριο το 2010 και για την επίσκεψη αυτή ο τότε δήμαρχος Σούδας, Γιάννης Περάκης είχε δηλώσει χαρακτηριστικά: «στον φορέα που θα δημιουργηθεί να υπάρχει αντιπρόσωπος από την Εταιρεία σας, γιατί έχετε μια σπουδαία ιστορική παρουσία κι εδώ πρέπει να παντρέψουμε την ιστορικότητα του χώρου με την αντιστασιακή του συμπεριφορά».
Μέχρι σήμερα, ο Δημήτρης Δαμασκηνός έχει ξεδιπλώσει την συγγραφική ικανότητά του για τον τόπο μας στην εξαιρετική μονογραφία για την Γαύδο «Εξόριστοι στο Νησί του Θανάτου» το 2020 αλλά «Το φρούριο Ιτζεδίν στο Καλάμι – οχυρό, φυλακή, τόπος ιστορικής μνήμης» μας έχει καταπλήξει.
636 σελίδες, 171 εικόνες, πολύ πλούσια βιβλιογραφία με μεγάλο αριθμό αθησαύριστων δημοσιευμάτων, αλφαβητικός κατάλογος των πολιτικών κρατουμένων, πληρέστατη καταγραφή, όπου συμπεριέλαβε τις τρεις σπουδαίες κινηματογραφικές ταινίες, οι οποίες λειτουργούν ως στοιχείο πολιτιστικής/προσθετικής μνήμης της νεοελληνικής κοινωνίας. Έδωσε έμφαση στις πηγές που έχει αποκρυσταλλώσει η «αντι-μνήμη» των πολιτικών κρατουμένων και των απογόνων τους ως την πλέον κρίσιμη παράμετρο για την κατανόηση της ταυτότητάς τους και για την σηματοδότηση του μνημείου ως τόπου μαρτυρίου και θυσίας.
Προσπαθώντας να τεκμηριώσει με τους πιο δημοκρατικούς όρους το αίτημα προστασίας, αποκατάστασης και ανάδειξης του φρουρίου ως μνημείου με υπερτοπική σημασία, τελικά προσφέρει ένα πλήρες αφιέρωμα στον τόπο ιστορίας και θυσίας ως βασικό εργαλείο για όσους ενδιαφέρονται και παλεύουν για την διάσωση του φρουρίου Ιτζεδίν: τους αριστερούς και δημοκράτες, τους ιστορικούς και εκπαιδευτικούς, τους πολιτικούς, τους καλλιτέχνες και τους απογόνους των κρατουμένων…
Ολοκληρώνοντας την ομιλία της η κ. Βλαζάκη επεσήμανε μεταξύ άλλων πως η αποκατάσταση και η χρήση του εμβληματικού μνημείου «πρέπει να σχετίζεται με τις μνήμες που το διαπερνούν και το στοιχειώνουν (…) Γι’ αυτό η χρήση του δεν μπορεί να είναι η συνήθης πολιτιστική αλλά θα άξιζε να ενταχθεί σε διεθνείς πολιτιστικές διαδρομές και δίκτυα τόσο σε σχέση με την οχυρωματική αρχιτεκτονική όσο και με τον χαρακτήρα του ως τόπο εγκλεισμού και βασανιστηρίων». Σχολίασε δε –μετά τη χθεσινή ανακοίνωση για την παραχώρηση του μνημείου στον Δήμο Χανίων- ότι θα ήταν πιο ορθό ηθικά και πολιτικά η παραχώρηση να γίνει «κατά πλήρη κυριότητα και χωρίς ανταλλάγματα κι όχι απλώς κατά χρήση», ενώ επεσήμανε ότι «έστω και την τελευταία στιγμή και με κάπως πελατειακή λογική, λίγες ημέρες πριν από τις αυτοδιοικητικές εκλογές», ικανοποιείται από την Πολιτεία μια πάνδημη απαίτηση.
Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από ντοκουμέντα της εποχής όπου το φρούριο Ιτζεδίν λειτουργούσε ως φυλακή ποινικών και πολιτικών κρατουμένων διάβασερ η φιλόλογος Βίκυ Παπαναγιώτου ενώ ακολούθησε συζήτηση.