Παρασκευή 14 Οκτωβρίου 2022, Ινστιτούτο Επαρχιακού Τύπου, Άγιοι Πάντες, 19.00
Η Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Χανίων και ο Δήμος Αποκορώνου διοργανώνουν παρουσίαση του Δικτύου Μονοπατιών του Αποκόρωνα, το οποίο αποτελείται από δώδεκα διαδρομές συνολικού μήκους περίπου 150 χιλιομέτρων, την Παρασκευή 14 Οκτωβρίου 2022 και ώρα 19.00 στον χώρο του Ινστιτούτου Επαρχιακού Τύπου στους Άγιους Πάντες Αποκορώνου.
Η εκδήλωση περιλαμβάνει χαιρετισμούς των διοργανωτών και παρουσίαση του δικτύου από τον Φοίβο Τσαραβόπουλο (ΚΟΙΝΣΕΠ Μονοπάτια της Ελλάδας) και τον Δημήτρη Μιχελογιάννη, ειδικό σύμβουλο της Περιφέρειας Κρήτης.
Οι δώδεκα διαδρομές
Το Δίκτυο Πεζοπορικών Διαδρομών του Αποκόρωνα αναμένεται να έχει πολλαπλά οφέλη για τον Αποκόρωνα και τους ανθρώπους του. Αποτελείται από δώδεκα διαδρομές συνολικού μήκους άνω των 150 χιλιομέτρων και έχει σκοπό να προσφέρει ένα νέο βιώσιμο προϊόν εναλλακτικού τουρισμού, να κάνει τις φυσικές ομορφιές του τόπου μας πιο ορατές και προσιτές στον ντόπιο και τον ξένο επισκέπτη, να ευαισθητοποιήσει το ντόπιο και διεθνές κοινό σε ό,τι αφορά την προστασία του περιβάλλοντος και να συμβάλλει στην προστασία και την ανάδειξή του, με σεβασμό στις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, την παράδοση και την πολιτιστική μας κληρονομιά.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 1)
Μέρος Α: 7,5 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 25΄
Καλάμι – Φρούριο Ιτζεδίν – Κυανή Ακτή – Πηγές Βλυχάδας – Πλατανάκια – Νερόμυλος Καλογέρων – Στύλος
Η διαδρομή αυτή αποτελεί μία από τις δύο συνδετικές διαδρομές μεταξύ των Δήμων Χανίων και Αποκορώνου και διέρχεται από σημαντικά μνημεία, συνδυάζοντας την επαφή με την ιστορία και τον πολιτισμό με τις εναλλαγές του φυσικού τοπίου. Το σημείο έναρξης της διαδρομής αυτής είναι ο οικισμός Καλάμι στο δυτικό άκρο της άλλοτε επαρχίας Αποκορώνου, ο οποίος υπάγεται από το 2010 στον Δήμο Χανίων (Δ.Ε. Σούδας). Στο ύψωμα ανατολικά του οικισμού χτίστηκε επί Ρεούφ πασά στις αρχές της δεκαετίας του 1870 το Φρούριο Ιτζεδίν, το οποίο πήρε το όνομά του από τον πρίγκιπα Γιουσούφ Ιζεντίν εφέντη, τον μεγαλύτερο γιο του σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ. Το μονοπάτι περνάει νότια του φρουρίου Ιτζεδίν και συναντά τη διασταύρωση της παλιάς εθνικής οδού μετά από 0,4 χλμ. Από εδώ, στρίψτε αριστερά (ανατολικά) προς την Κυανή Ακτή, μία από τις μεγαλύτερες και πιο καθαρές ακτές του Αποκόρωνα, όπου θα φτάσετε μετά από 800 μέτρα.
Συνεχίζοντας παράλληλα με την ακτή (προς τα ανατολικά), θα περάσετε πάνω από μία γέφυρα, κάτω από την οποία κυλάει ο ποταμός Κοιλιάρης και λίγα μέτρα παρακάτω εκβάλλει στον Κόλπο της Σούδας. Περίπου 200 μέτρα μετά τη γέφυρα, στρίψτε δεξιά (νοτιοδυτικά) στον πρώτο δρόμο που θα συναντήσετε και ξανά δεξιά (δυτικά) στην παλιά εθνική οδό, 400 μέτρα παρακάτω. Ακολουθήστε αυτόν τον δρόμο μέχρι την επόμενη γέφυρα, περάστε την και στρίψτε αμέσως μετά αριστερά (δυτικά), ακολουθώντας έναν μικρό χωματόδρομο κατά μήκος της δυτικής όχθης του ποταμού Κοιλιάρη προς τον Στύλο (θα πρέπει να περπατάτε ανάποδα σε σχέση με τη φορά του νερού). Η διαδρομή από εδώ μέχρι τα Πλατανάκια και την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ριγολόγου έχει μήκος 2,3 χλμ και κατά μήκος της θα βρείτε δύο χώρους ανάπαυσης και ισάριθμες πηγές με φρέσκο, καθαρό νερό για ανεφοδιασμό.
Από τα Πλατανάκια ακολουθήστε και πάλι το ποτάμι (νότια) προς την ενδοχώρα, περνώντας κοντά (αλλά όχι πάνω) από μια παλιά γέφυρα και συνεχίστε ευθεία στην επόμενη διασταύρωση σχήματος Ψ (ανάλογα με την εποχή μπορεί να περνάει νερό πάνω από τον δρόμο, οπότε περάστε προσεκτικά). Περίπου 300 μέτρα πιο κάτω στρίψτε αριστερά και αναζητήστε τον παλιό βενετικό Νερόμυλο του Στύλου, επίσης γνωστό ως Μύλο των Καλογέρων. Από εδώ ακολουθήστε τη σηματοδότηση προς τον Στύλο, ο οποίος απέχει μόλις 1,5 χλμ (προς τα νοτιοδυτικά). Στη βόρεια είσοδο του χωριού θα βρείτε έναν δίκλιτο ναό του 13ου αιώνα αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και τον Άγιο Νικόλαο, μέσα στον οποίο ανασκαφές αποκάλυψαν τα λείψανα ενός παλιότερου ναού του 7ου ή 8ου αιώνα. Συνεχίζοντας προς το κέντρο του χωριού θα συναντήσετε τις διάσημες πηγές του Στύλου, όπου μπορείτε να ξεκουραστείτε ή ανεφοδιαστείτε και συνεχίσετε στο Μέρος Β της Διαδρομής 1, με τελικό προορισμό την αρχαία Άπτερα ή Απτέρα.
Μέρος Β: 5,3 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 1ω 50΄
Στύλος – Παναγία Ζερβιώτισσα – Θολωτός τάφος Αζωγυρέ – Απτέρα – Πύργος Σούμπαση
Με αφετηρία τον Στύλο (ή συνεχίζοντας από το μέρος Α) κινηθείτε προς τα βόρεια κατά μήκος του δρόμου προς Άπτερα – Μεγάλα Χωράφια. Περίπου 450 μέτρα μετά το εργοστάσιο της ΕΤ.ΑΝ.ΑΠ και την εκκλησία των Αγίων Ιωάννη του Θεολόγου και Αγίου Νικολάου (αριστερά όπως βγαίνετε από το χωριό), στρίψτε δεξιά (βορειοανατολικά) σε έναν χωματόδρομο. Περπατώντας σε αυτόν θα συναντήσετε 270 μέτρα πιο πάνω μια διχάλα, ακολουθήστε τον αριστερό κλάδο, διασχίστε το ρέμα και συνεχίστε ευθεία στο επόμενο σταυροδρόμι. Περίπου 400 μέτρα πιο πάνω στρίψτε δεξιά (ανατολικά), προκειμένου να επισκεφθείτε την εκκλησία της Παναγίας της Ζερβιώτισσας, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή η Παναγία εικονίζεται να κρατάει τον Χριστό από την αριστερή πλευρά. Χτίστηκε τον 10ο αιώνα και είναι επίσης γνωστή ως Μοναστήρα, λόγω του εντυπωσιακού μεγέθους της.
Επιστρέψτε στο κυρίως μονοπάτι από τον ίδιο δρόμο (200 μέτρα) και στρίψτε δεξιά (βόρεια) προς την Άπτερα. Όταν συναντήσετε ξανά τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο διασχίστε τον και συνεχίστε απέναντι σε έναν παρακαμπτήριο χωματόδρομο (για 140 μέτρα), στρίβοντας αριστερά (βόρεια) στο τέλος του. Περίπου 140 μέτρα πιο πάνω στρίψτε δεξιά σε μία ακόμα παράκαμψη, προκειμένου να επισκεφθείτε έναν μινωικό θολωτό τάφο στη θέση Αζωγυρέ(ς). Ανασκαφές που έγιναν στο ύψωμα ανατολικότερα αποκάλυψαν τα κατάλοιπα ενός οικισμού που χτίστηκε εδώ για να επιβλέπει και ελέγχει τη δυτική πλευρά της κοιλάδας του Κοιλιάρη, αλλά εγκαταλείφθηκε κατά την Υστερομινωική περίοδο (1560-1050 π.Χ.).
Επιστρέψτε στον δρόμο και στρίψτε δεξιά (ανατολικά) μισό χιλιόμετρο πιο πάνω, ακολουθώντας έναν χωματόδρομο που στενεύει 800 μέτρα πιο πάνω (κοντά σε μια στάνη) σε μονοπάτι. Το μονοπάτι αυτό έχει μήκος 1 περίπου χλμ και οδηγεί στη νότια πύλη της αρχαίας πόλης Άπτερα ή Απτέρα, η οποία ιδρύθηκε κατά την ύστερη Γεωμετρική εποχή (760-700 π.Χ.) και άκμασε κατά τους Κλασικούς και Ελληνιστικούς χρόνους. Στα βορειοδυτικά της πύλης και εντός του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται το αρχαίο θέατρο, μία ρωμαϊκή έπαυλη και η μικρή μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (η είσοδος είναι από τη βόρεια πλευρά), αλλά η σήμανση θα σας κατευθύνει δεξιά (βορειοανατολικά), κατά μήκος του νότιου τείχους της αρχαίας πόλης (από τη μέσα πλευρά). Συνεχίζοντας πάνω στο σηματοδοτημένο μονοπάτι θα συναντήσετε ένα μιτάτο και ίχνη οχυρώσεων, ενώ 1,2 χλμ πιο πάνω θα φτάσετε στον Πύργο του Σούμπαση, o οποίος χτίστηκε κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο για να ενισχύσει την άμυνα της περιοχής, λειτουργώντας σε συνδυασμό με το φρούριο Ιτζεδίν στα βόρεια και το οχυρό της νήσου Σούδας (και τα δύο ορατά από τον πύργο). Εδώ τελειώνει η Διαδρομή 1, ανταμείβοντας τον πεζοπόρο με μια εντυπωσιακή θέα που καλύπτει όλο τον Κόλπο της Σούδας, το Ακρωτήρι και το μεγαλύτερο μέρος του Αποκόρωνα, με την Δραπανοκεφάλα να επικρατεί στον ορίζοντα στα ανατολικά και τα Λευκά Όρη στα νότια και νοτιοανατολικά.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 2)
ΔΙΑΔΡΟΜΗ 2: Διαδρομή στην Ιστορία
Στύλος – Κυλίντρα – Μνημειακή ελιά – Σαμωνάς – Χιλιομουδού – Κυριακοσέλλια (φρούριο) – εκκλησία Αγίου Νικολάου – Πρόβαρμα – Στύλος
Συνολικό μήκος διαδρομής 2: 8,7 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 4ω 50΄
Μερος Α:5,6 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 35΄
Στύλος – Κυλίντρα – Μνημειακή ελιά – Σαμωνάς – Χιλιομουδού
H Διαδρομή 2 έχει σχεδιαστεί με σκοπό να αναδείξει τα ενδότερα του Αποκόρωνα, και κυρίως το άνω μέρος της κοιλάδας του Κοιλιάρη, με σημεία αναφοράς τη μνημειακή ελιά του Σαμωνά, το φρούριο των Κυριακοσελλίων και τον βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου. Από τις πηγές του Στύλου και την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου κινηθείτε δυτικά (ανηφορικά) και στη δεύτερη διασταύρωση μετά από 150 μέτρα στρίψτε αριστερά (νότια) και στην επόμενη δεξιά (νοτιοδυτικά). Συνεχίστε σε αυτόν τον δρόμο για 200 μέτρα και στο τέλος του στρίψτε ξανά δεξιά (δυτικά). Περίπου 270 μέτρα πιο κάτω, εκεί που τελειώνουν τα σπίτια του χωριού, στρίψτε δεξιά (βορειοδυτικά) στη διχάλα που θα συναντήσετε και ακολουθήστε τον χωματόδρομο αυτό, ο οποίος στενεύει σε μονοπάτι περίπου 800 μέτρα πιο πάνω. Μετά από άλλα 400 μέτρα το μονοπάτι τέμνει έναν χωματόδρομο και συνεχίζει ακόμα πιο ανηφορικά έως τη θέση Κυλίντρα (1 χλμ), σε υψόμετρο 360 μέτρων, έξω από τον Σαμωνά.
Στην τοποθεσία αυτή εντοπίστηκαν ίχνη οικισμού της Υστερομινωϊκής περιόδου (1560-1050 π.Χ.), εργαλεία και κεραμικά. Η στρατηγική θέση του λόφου μαρτυρά ότι εκεί υπήρχε ακρόπολη της ίδιας εποχής. Σύμφωνα με τον Paul Faure, η ονομασία του χωριού Σαμωνάς έχει προκύψει από τη λέξη «σάμος» ή «σάμη», που περιγράφει μια τοποθεσία υψηλή και απόκρημνη. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το όνομα του χωριού σχετίζεται με τον Σάμωνα της μυθολογίας, γιο του Ερμή και της Ρήνης, ενώ μια τρίτη συνδέει το χωριό με τον Άγιο Σαμωνά, στον οποίο αφιερώθηκε το δεξί κλίτος της εκκλησίας του Αγίου Ευσταθίου, στο ψηλότερο σημείο του χωριού.
Προτού συνεχίσετε προς το χωριό, αξίζει να επισκεφθείτε τη Μνημειακή Ελιά του Σαμωνά στη θέση Λάκκος, σε απόσταση 700 μέτρων από την Κυλίντρα. Η ελιά αυτή είναι μαστοειδούς ποικιλίας, την οποία οι ντόπιοι αποκαλούν «τσουνάτη», ενώ λόγω της ηλικίας και του μεγέθους της έχει ανακηρυχθεί «μνημειακή» από τον Σύνδεσμο Ελαιοκομικών Δήμων Κρήτης (ΣΕΔΗΚ). Σε ύψος ένα μέτρο από το έδαφος ο κορμός του δέντρου έχει μέγιστη διάμετρο 5,25 μέτρα και περίμετρο 12,90, ενώ στην βάση του έχει μέγιστη διάμετρο 6,70 μέτρα και περίμετρο 20 μέτρα.
Συνεχίζοντας νοτιοδυτικά του Σαμωνά και σε απόσταση 1,5 χιλιομέτρου θα συναντήσετε τη Χιλιομουδού, ένα μικρό χωριό που κρατάει καλά την παράδοση, καθώς εδώ βρίσκεται το μόνο ελαιοτριβείο σε όλη την Ελλάδα που λειτουργεί ακόμα με τον παραδοσιακό τρόπο (με μύλους και τορβάδες), ένα από τα τελευταία εργαστήρια κατασκευής κρητικών μουσικών οργάνων (το οποίο φτιάχνει λαούτα, βιολιά, μαντολίνα και λύρες) και ένα από τα λίγα εργαστήρια κατασκευής κουδουνιών αιγοπροβάτων, γνωστά στα κρητικά ως «λέρια».
Από τη Χιλιομουδού μπορείτε να κατηφορίσετε την πλαγιά νότια του χωριού και να συνεχίσετε προς τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου (800 μέτρα), μια από τις πιο όμορφες και καλοδιατηρημένες της Κρήτης, στην οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα στην επόμενη κοινοποίηση.
Μέρος Β: 5,1 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 15΄
Κυριακοσέλλια (φρούριο) – εκκλησία Αγίου Νικολάου – Πρόβαρμα – Στύλος
Αν κάνετε τη διαδρομή αυτή ως κυκλική (από και προς τον Στύλο) και έχετε ήδη περπατήσει το μέρος Α, θα φτάσετε στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου κατηφορίζοντας από τη Χιλιομουδού (800 μέτρα). Αν όχι, αξίζει να ξεκινήσετε από το χωριό Κυριακοσέλλια, το οποίο λέγεται ότι πήρε το όνομά του από τη λέξη «σέλα», καθώς ο λόφος ανατολικά του χωριού παραπέμπει στο σχήμα αυτό, ενώ σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή συνδέεται με τη λέξη «σελί», που στην Κρήτη χρησιμοποιείται ως συνώνυμο του αυχένα μεταξύ δύο βουνών. Όταν ο Ερρίκος Πεσκατόρε κατέλαβε την Κρήτη το 1205 στο όνομά της Δημοκρατίας της Γένοβας, το φρούριο των Κυριακοσελλίων (Rocca di San Nicoló) ήταν ένα από τα δεκαπέντε που επέλεξε να επισκευάσει, αλλά αυτό δεν απέτρεψε την κατάληψή του από τις οικογένειες των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών, οι οποίες το κατέλαβαν κατά την επανάσταση των δύο Συβρίτων το 1217 και το διατήρησαν υπό τον έλεγχό τους μέχρι το 1236, οπότε και παραδόθηκε στους Βενετούς με συνθήκη (με αντάλλαγμα κάποια προνόμια). Μέσα στο πρώην οχυρό σώζεται η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, ενώ στο δυτικό άκρο του κάστρου υπάρχει πύργος και δεξαμενή νερού.
Κάτω από τις οχυρώσεις στη βόρεια πλευρά του βράχου βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μάμα, ενώ χαμηλότερα στην κοιλάδα (βόρεια του κάστρου ή βορειοανατολικά του χωριού) βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, μια από τις πιο όμορφες και καλοδιατηρημένες βυζαντινές εκκλησίες της Κρήτης. Η εκκλησία χτίστηκε τον 11ο αιώνα ως μονόχωρη καμαρόσκεπη, αλλά μετατράπηκε σε σταυροειδή εγγεγραμμένη με τρούλο τον 13ο αιώνα. Την ίδια περίοδο το εσωτερικό της διακοσμήθηκε με εξαιρετικές τοιχογραφίες, πολλές εκ των οποίων διατηρούνται έως σήμερα σε καλή κατάσταση.
Από εδώ ακολουθήσετε τον δρόμο προς τα βόρεια και στη συνέχεια προς τα ανατολικά για 800 μέτρα και στρίψτε δεξιά σε ένα μονοπάτι στο ύψωμα κάτω από τη Χιλιομουδού και περπατήστε για άλλο τόσο, έως ότου διασταυρωθείτε με τον δρόμο που συνδέει τον Σαμωνά με το Πρόβαρμα. Διασχίστε τον δρόμο και στρίψτε αριστερά (βορειοανατολικά), ακολουθώντας ένα μονοπάτι που συνεχίζει παράλληλα με τον δρόμο για 300 μέτρα.
Στη συνέχεια, διασχίστε ξανά τον δρόμο και ακολουθήστε έναν χωματόδρομο που γίνεται μονοπάτι και βγαίνει ξανά στον δρόμο 600 μέτρα πιο κάτω. Αρκετά σημεία της διαδρομής έχουν εξαιρετική θέα προς την κοιλάδα του Κοιλιάρη. Από εδώ, μπορείτε να ακολουθήσετε τον δρόμο και να επισκεφθείτε το Πρόβαρμα, ή να ακολουθήσετε τη σηματοδότηση που οδηγεί και πάλι αριστερά (βόρεια) μέσα από έναν χωματόδρομο μήκους 1 χλμ στα περίχωρα του Στύλου, απ’ όπου οι πηγές απέχουν περίπου 500 μέτρα.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 3)
Διαδρομή 3: Κούμοι και Μιτάτα στα Λευκά Όρη
Φράμα – Προφήτης Ηλίας Μελιδονίου – Άγιο Πνεύμα Πεμονίων – Άγιο Πνεύμα Φρε – Φράμα
10,6 χλμ (η κύρια διαδρομή, 12,2 χλμ μαζί με τα παρακλάδια), εκτιμώμενος χρόνος 4ω 50΄
Η διαδρομή αυτή είναι κυκλική (ξεκινάει και καταλήγει στο ίδιο σημείο) και έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι δεν διέρχεται από κάποιο χωριό, αλλά σχεδιάστηκε με σκοπό να «ενώσει» κάποια από τα εντυπωσιακότερα μιτάτα και κούμους της Μαδάρας, αξιοποιώντας εκτενώς παλιά μονοπάτια ήπιας κυκλοφορίας, τις λεγόμενες «μουλαρόστρατες». Η διαδρομή αυτή κινείται στο πρανές που σχηματίζεται μεταξύ του υψώματος Τρία Κορφάλια και των κορυφών Άγιο Πνεύμα (2.262 μέτρα) και Κόρδα (1.611 μέτρα) και έχει το πλεονέκτημα ότι η θέα εναλλάσσεται διαρκώς από πλαγιά σε πλαγιά, δίνοντας στον πεζοπόρο τη δυνατότητα να γνωρίσει το φυσικό και πολιτισμικό τοπίο των Λευκών Ορέων χωρίς να τον υποβάλλει σε απαιτητικές υψομετρικές διαφορές.
Η Διαδρομή 3 ξεκινάει από τη θέση Φράμα σε υψόμετρο 660 μέτρων. Ο μόνος δρόμος που οδηγεί στο Φράμα είναι από το Μελιδόνι (4 χλμ), αν και η διαδρομή περνάει επίσης από περιοχές που υπάγονται στις Τ.Κ. Πεμονίων και Φρε. Από το Φράμα κινηθείτε νοτιοδυτικά προς το Μιτάτο Πλατσιδάκη, το οποίο θα συναντήσετε σε απόσταση 1,5 χλμ, σε υψόμετρο 860 μέτρων. Από εκεί το μονοπάτι συνεχίζει βορειοδυτικά προς τον Κούμο Γιωργιολέ (900 μέτρα), απ’ όπου ο πεζοπόρος μπορεί να απολαύσει εξαιρετική θέα προς μεγάλο μέρος του Αποκόρωνα, από τον Κόλπο της Σούδας μέχρι τον Κόλπο του Αλμυρού. Επιστρέψτε πίσω από το ίδιο μονοπάτι για 200 μέτρα και στρίψτε δεξιά (νοτιοδυτικά) στην επόμενη διασταύρωση, ακολουθώντας ένα άλλο μονοπάτι που οδηγεί μετά από 1,5 χλμ στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία του Μελιδονίου, σε υψόμετρο 1.130 μέτρων, όπου γίνεται κάθε χρόνο μεγάλο πανηγύρι στις 19 ή 20 Ιουλίου. Σε μικρή απόσταση από την εκκλησία αξίζει να επισκεφθείτε το Απάνω Μητάτο και την Μεμέτη Καλύβα, κοντά στην οποία υπάρχει πηγή με φρέσκο νερό.
Από εδώ η διαδρομή ακολουθεί ένα άλλο μονοπάτι που συνεχίζει 1,7 χιλιόμετρα νοτιότερα προς το Άγιο Πνεύμα των Πεμονίων, περνώντας από την πηγή Πλατανάκι (που βρίσκεται περίπου στα 2/3 της διαδρομής). Σε μικρή απόσταση από το Άγιο Πνεύμα μπορείτε να επισκεφθείτε το Μιτάτο Πυργί (350 μέτρα βορειοανατολικά), αν και η διαδρομή συνεχίζει νότια προς την πηγή Κάτω Νερό (Χώσες), διασχίζει το ρέμα και συνεχίζει στην απέναντι πλαγιά του όρους Κόρδα προς τον Κούμο Σαρτζέτη και το Μιτάτο Λαδογιάννη, όπου φτάνετε μετά από 2,3 χιλιόμετρα. Από εδώ ένα μονοπάτι – παρακλάδι της διαδρομής οδηγεί μετά από 600 μέτρα στην εκκλησία Άγιο Πνεύμα του Φρε και την ομώνυμη πηγή, σε υψόμετρο 1.140 μέτρων. Εναλλακτικά, μπορείτε να κατηφορίσετε προς τον Κούμο Παππά (400 μέτρα από το Μιτάτο Λαδογιάννη) και από εκεί προς το Φράμα (2,2 χλμ), ολοκληρώνοντας αυτή την όμορφη κυκλική διαδρομή στη Μαδάρα.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 4)
Διαδρομή 4: Τα χωριά των κυπαρισσιών
Βαφές – Τζιτζιφές – Φρες – Νίπος – Λιμνοπήγαδο – Βαφές
Συνολικό μήκος διαδρομής: 11 χλμ (η κύρια διαδρομή), εκτιμώμενος χρόνος 4ω 45΄
Μέρος Α: 5 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 10΄
Βαφές – Τζιτζιφές – Φρες
Η διαδρομή 4 συνδέει κάποια από τα γραφικότερα χωριά της ρίζας των Λευκών Ορέων, τα οποία δεν θα μπορούσαν να μείνουν εκτός του δικτύου μονοπατιών του Αποκόρωνα. Εν προκειμένω έχει ληφθεί ως σημείο έναρξης ο Βαφές (απ’ όπου περνάει και η διαδρομή 5), αλλά με δεδομένο ότι η διαδρομή είναι κυκλική, ο πεζοπόρος θα μπορούσε να ξεκινήσει από οποιοδήποτε χωριό. Αξίζει να σημειωθεί ότι και τα τέσσερα χωριά (Βαφές, Τζιτζιφές, Φρες, Νίπος) έχουν καφενεία και καταστήματα που λειτουργούν όλο τον χρόνο, πράγμα που τα καθιστά ιδανικά για στάση ή ανεφοδιασμό κατά τη διάρκεια της πεζοπορίας.
Ο Βαφές εκτιμάται ότι ιδρύθηκε στα μέσα του 8ου αιώνα, όταν το γειτονικό χωριό Κούρτσα καταστράφηκε από τους Άραβες και πολλοί κατέφυγαν στην τοποθεσία αυτή. Κατά τον 12ο αιώνα εγκαταστάθηκε στον Βαφέ η οικογένεια των Σκορδίληδων, η οποία αναγνωρίστηκε ως αριστοκρατική κατά τη Βενετοκρατία. Μετά την κατάληψη του Αποκόρωνα από τους Οθωμανούς το 1646 ο Βαφές έγινε βακούφι (ιδιοκτησία κοινωφελούς ιδρύματος) του τεμένους Φιντίκ Χατζή Μεχμέτ πασά στο Ηράκλειο. Κατά την πρώιμη οθωμανική περίοδο χτίστηκαν στο χωριό αξιόλογα κτήρια, όπως ο δίκλιτος ναός του Χριστού, η κατοικία του ιερέα Εμμανουήλ Σκορδύλη του 1745 και σειρά θολωτών κατασκευών που αποδίδονται στον γενίτσαρο Ιμπραήμ Αληδάκη. Σε απόσταση 400 μέτρων στα νοτιοδυτικά του χωριού βρίσκεται το σπήλαιο της Κρυονερίδας, το οποίο χρησίμευσε αρκετές φορές ως καταφύγιο για τους χριστιανούς, αλλά τον Αύγουστο του 1821 ανακαλύφθηκε από τους Οθωμανούς, οι οποίοι άναψαν φωτιά στην είσοδό του, προκαλώντας θάνατο από ασφυξία στα 130 γυναικόπαιδα που βρίσκονταν εντός του.
Από τον Βαφέ η διαδρομή ακολουθεί τη ρίζα του βουνού προς τα δυτικά μέχρι τον Τζιτζιφέ, όπου φτάνει κανείς μετά από 2,5 χιλιόμετρα. Το πρώτο κτήριο που θα συναντήσετε είναι η εκκλησία του Γεννέσιου της Θεοτόκου, λίγο μετά την οποία θα στρίψετε δεξιά στο νεκροταφείο και θα κατηφορήσετε στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, κοντά στο κέντρο του χωριού. Από εδώ θα κατηφορίσετε προς την κάτω πλευρά της ρεματιάς που χωρίζει τις δύο γειτονιές του χωριού και ονομάζεται Φαραγγούλι, φτάνοντας στην τοποθεσία Βρύση (200 μέτρα πιο κάτω), όπου έγιναν πολλές και σημαντικές συνελεύσεις οπλαρχηγών κατά τον 19ο αιώνα. Σημειωτέον ότι ο Τζιτζιφές είναι το μόνο χωριό της Κρήτης όπου εξακολουθεί να παράγεται το καραμπάσι, ένα αιθέριο έλαιο που παράγεται από τους καρπούς της δάφνης και έχει θεραπευτικές όσο και καλλωπιστικές ιδιότητες.
Αφήνοντας πίσω σας τον Τζιτζιφέ, κινηθείτε βόρεια βορειοδυτικά ακολουθώντας έναν χωματόδρομο πιο χαμηλά από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς τον Φρε, στην κεντρική πλατεία του οποίου θα βγείτε μετά από 1,6 χιλιόμετρα. Ένας μικρός δρόμος που ξεκινάει από το «Καμαράκι» οδηγεί μετά από 1 χιλιόμετρο στην Παναγία των Δύο Βράχων, μια γραφική εκκλησία του 13ου αιώνα στη θέση «του Καπή ο Λαγγός», ενώ στο σχολείο του χωριού φιλοξενήθηκε η Παγκρήτια Επαναστατική Συνέλευση από τον Νοέμβριο του 1877 μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου του 1878. Δύο άλλα σημεία αναφοράς για το χωριό είναι η Δημοτική Πινακοθήκη Γιαννουλάκη και ο μεγαλοπρεπής ναός της Παναγίας της Ευαγγελίστριας, ο οποίος χτίστηκε κατά την περίοδο 1856-1938 και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα νεότερης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, με αξιόλογο τοιχογραφικό διάκοσμο που έχει φιλοτεχνήσει ο Στυλιανός Καρτάκης, μαθητής του Φώτη Κόντογλου. Στον Φρε μπορείτε να βρείτε αρκετές επιλογές για φαγητό ή καφέ, ή εναλλακτικά να ανεφοδιαστείτε και να συνεχίσετε για το Μέρος Β της Διαδρομής 4, επιστρέφοντας στον Βαφέ μέσω Νίπους.
Φρες – Νίπος – Λιμνοπήγαδο – Βαφές
Το δεύτερο μερος της διαδρομής κινείται σε πιο χαμηλό υψόμετρο, αλλά περιλαμβάνει αρκετά σημεία με εξαιρετική θέα προς τα χωριά της Ρίζας και τα Λευκά Όρη. Ξεκινώντας από τον Φρε, θα αναζητήσετε κοντά στη βόρεια είσοδο του χωριού τη διασταύρωση προς τις εκκλησίες προς τις εκκλησίες του Μιχαήλ Αρχάγγελου και του Αγίου Αντωνίου. Συνεχίζοντας στον ίδιο χωματόδρομο, μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα θα συναντήσετε την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και μισό χιλιόμετρο πιο κάτω την πηγή Ραφιόλι, η οποία υπήρξε ανέκαθεν σημείο συνάντησης για τους Νιπιανούς, τόσο για τα γάργαρα νερά της, όσο και για το τοπίο ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς γύρω από αυτήν.
Από εδώ θα ανηφορίσετε προς το Νίπος, το οποίο απέχει λιγότερο από 700 μέτρα. Σύμφωνα με τον Ξανθουδίδη, η ονομασία του χωριού προέκυψε από κάποιο ιερό αφιερωμένο «εις Ίππον και Κόρην», από το οποίο προέκυψε η λέξη Ιπποκορώνιο και το σημερινό όνομα της επαρχίας, Αποκόρωνας. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το χωριό ονομάστηκε έτσι επειδή βρισκόταν σε πεδιάδα (νάπος), ονομασία που παραφθάρηκε με την πάροδο του χρόνου σε Νίπος. Τέλος, σύμφωνα με μια τρίτη εκδοχή, το χωριό ονομαζόταν παλιότερα Ράχη και μετονομάστηκε Νίππος από το όνομα ενός Βενετού αξιωματούχου που διοίκησε την περιοχή γύρω στο 1550. Στο κέντρο του χωριού θα βρείτε τις εκκλησίες του Τιμίου Σταυρού και του Αγίου Γεωργίου, όμορφα συντηρημένα παλιά σπίτια και ένα μνημείο αφιερωμένο στους πεσόντες του χωριού, με πιο επιφανείς τον οπλαρχηγό Θεοκλή Ν. Κακάτση (Κακατσάκη), τον Μακεδονομάχο Εμμανουήλ Κατσίγαρη-Καραμανώλη και τον ανθυπολοχαγό Ιωάννη Κουρομιχελάκη, ο οποίος σκοτώθηκε στο Καλέ Γκρότο της Μικράς Ασίας το 1921.
Από το κέντρο του Νίπους ακολουθήστε τον κύριο δρόμο προς τα ανατολικά για περίπου 300 μέτρα και στη συνέχεια στρίψτε δεξιά (νότια) προς το Λιμνοπήγαδο, ένα πλάτωμα – ξέφωτο που βρίσκεται 1 χλμ μακριά και όπου παλιά έρχονταν συχνά οι κάτοικοι των γύρω χωριών (κυρίως από το Νίπος και τον Βαφέ) για να πάρουν νερό και να κοινωνικοποιηθούν. Στην τοποθεσία αυτή βρίσκονται σήμερα μια μικρή πηγή, ένα ξωκλήσι αφιερωμένο στην Ανάληψη και μερικά παγκάκια όπου μπορείτε να κάνετε στάση. Από εδώ ένας βατός χωματόδρομος οδηγεί στη λεγόμενη «Βαφειανή ευθεία» (1 χλμ) και τις Βρύσες (3 χλμ), αλλά η διαδρομή συνεχίζει νοτιοδυτικά προς τον Βαφέ, όπου θα φτάσετε μετά από 1,6 χλμ ανηφορικής πορείας, περνώντας από έναν αμπελώνα και μπαίνοντας στο χωριό από τα βόρεια.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 5)
Διαδρομή 5: Ο Αποκόρωνας σε μία διαδρομή
Συνολικό μήκος διαδρομής: 17,4 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 7ω 30΄
Βρύσες – Ελληνική Καμάρα – Μάζα – Αλίκαμπος – Εμπρόσνερος – Βαφές – Βρύσες
Μέρος Α: 5,7 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 30΄
Βρύσες – Ελληνική Καμάρα – Μάζα – Αλίκαμπος – Εμπρόσνερος
Αυτή είναι η μεγαλύτερη σε μήκος διαδρομή του δικτύου μονοπατιών του Αποκόρωνα, με συνολικό μήκος 17,4 χλμ. Μέσω αυτής ο πεζοπόρος θα μπορέσει να γνωρίσει πολλά από τα πολιτισμικά μνημεία της περιοχής, αλλά και εκπληκτικά μονοπάτια, τα οποία είχαν περιπέσει σε αχρησία για αρκετά χρόνια. Η διαδρομή αυτή ξεκινάει από το χωριό Βρύσες, έδρα του Δήμου Αποκορώνου, το οποίο ιδρύθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα κοντά στη συμβολή των ποταμών Μπούτακα και Φαρμακερά, από την ένωση των οποίων προκύπτει ο ποταμός Βρυσιανός. Η γέφυρα που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού υπήρξε στόχος της γερμανικής πολεμικής αεροπορίας (Luftwaffe) κατά την τελευταία φάση της Μάχης της Κρήτης (τέλη Μαΐου του 1941), καθώς από αυτήν πέρασε ή θα περνούσε μεγάλο μέρος των Συμμαχικών δυνάμεων κινούμενο προς τα Σφακιά, προκειμένου να εκκενωθεί στην Αίγυπτο.
Η διαδρομή ξεκινάει από τη γέφυρα αυτή και ακολουθεί τον Βρυσιανό ποταμό προς τα νοτιοανατολικά, μέσα από ένα τοπίο σπάνιας φυσικής ομορφιάς. Το τοπίο αλλάζει ανάλογα με την εποχή του χρόνου που θα το επισκεφθείτε, αλλά σε κάθε περίπτωση το μονοπάτι σας οδηγεί μετά από 2 περίπου χιλιόμετρα στην «Ελληνική Καμάρα», μία από τις παλιότερες τοξωτές γέφυρες που σώζονται στην Κρήτη. Χτίστηκε κατά την Ελληνιστική περίοδο (323-30 π.Χ.), αλλά έχει υποστεί μεταγενέστερες προσθήκες. Από πάνω της περνούσε ο κύριος δρόμος που συνέδεε τα Χανιά με το Ρέθυμνο, γνωστός κατά τη Βενετοκρατία ως «Βασιλική Στράτα» (Strada Reale). Από την Καμάρα κινηθείτε νότια, ανηφορίζοντας για 0,5 χλμ κατά μήκος ενός μικρού δρόμου που σταδιακά στενεύει σε μονοπάτι μέσα σε ένα μικρό φαράγγι μεταξύ των οικισμών Φιλίππου και Μάζας. Σύντομα βρίσκεστε και πάλι σε ένα καταπράσινο τοπίο με πυκνή βλάστηση και περιστασιακά κάποια ίχνη ανθρώπινης παρουσίας.
Το φαράγγι αυτό έχει μήκος περίπου 1,5 χιλιόμετρο και οδηγεί στον οικισμό Φιλίππου, ο οποίος υπάγεται διοικητικά στις Βρύσες. Από εδώ μπορείτε να κινηθείτε δυτικά κατά μήκος του ασφαλτοστρωμένου δρόμου και να επιστρέψετε στις Βρύσες, ή να ακολουθήσετε τη σήμανση του μονοπατιού (ανατολικά) προς τη Μάζα, όπου μπορείτε να επισκεφθείτε τον μονόχωρο ναό του Αγίου Νικολάου στο κέντρο του χωριού. Ο ναός είναι διακοσμημένος με εντυπωσιακές τοιχογραφίες του αγιογράφου Ιωάννη Παγωμένου που χρονολογούνται το 1325. Η επιγραφή πάνω από την είσοδο αναφέρει την εκκλησία ως «του Αγίου Νικολάου του Μαζιανού», πράγμα που σημαίνει ότι το χωριό προϋπήρχε της εκκλησίας. Μέσα και γύρω από τον ναό ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια ανασκαφής τάφοι άγνωστης χρονολογίας, ενώ λίγο πιο έξω από το χωριό βρίσκεται η εκκλησία του Σωτήρος του 16ου αιώνα. Το χωριό αναφέρεται από τον Barozzi το 1577 ως Masa, από τον Καστροφύλακα το 1583 ως Maxa Filippu Ganbassa (Μάζα, Φιλίππου και Χάμπαθα) και από τον Basilicata το 1630 ως Masa Alicambo (Αλικάμπου). Από τη Μάζα ένας ασφαλτοστρωμένος δρόμος κατηφορίζει στη νέα εθνική οδό, κοντά στην Ελληνική Καμάρα, αλλά προτείνουμε να συνεχίσετε νότια προς τον Αλίκαμπο και τα άλλα ορεινά χωριά της Κρυονερίδας. Η διαδρομή σίγουρα θα σας αποζημιώσει.
Μέρος Β: 5,5 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 20΄
Μάζα – Αλίκαμπος – Εμπρόσνερος
Το δεύτερο μέρος της διαδρομής κινείται σε μεγαλύτερο υψόμετρο από τα μέρη Α και Γ, αλλά η όποια δυσκολία προκύπτει «αποζημιώνεται» από τη θέα που θα έχετε σε αρκετά σημεία της πορείας και από την ομορφιά των χωριών και της φύσης που θα συναντήσετε. Το πρώτο κομμάτι της διαδρομής από τη Μάζα έως τον Αλίκαμπο (1,3 χλμ) είναι το πιο ανηφορικό, αλλά ακολουθεί ένα παλιό μονοπάτι, μέρος του οποίου ασφαλτοστρώθηκε πριν από μερικά χρόνια για να συνδέσει οδικά τα δύο χωριά.
Ο Αλίκαμπος είναι το ανατολικότερο χωριό της Ρίζας των Λευκών Ορέων, το οποίο βρίσκεται σε υψόμετρο 300 μέτρων. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ιδρύθηκε, αλλά στην τοποθεσία αυτή φαίνεται να υπήρχε μινωικό ιερό κορυφής που λεγόταν «Αρχαύλι», ονομασία που σήμερα σώζεται στο όνομα του πολιτιστικού συλλόγου του χωριού. Το χωριό και η ευρύτερη περιοχή δόθηκε τον 12ο αιώνα ως φέουδο στην οικογένεια των Σκορδίληδων, κλάδος των οποίων απέκτησε μετά τον 13ο αιώνα το παρωνύμιο Μαλαφαράς. Κατά τους επόμενους δύο αιώνες το χωριό άκμασε, πράγμα που αποτυπώνεται στην οικοδόμηση και διακόσμηση αξιόλογων εκκλησιών, όπως αυτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, η οποία τοιχογραφήθηκε από τον Ιωάννη Παγωμένο γύρω στο 1315. Ο Αλίκαμπος είναι επίσης γνωστός ως γενέτειρα του Ιωσήφ Λεκανίδη, ο οποίος εξελέγη γενικός γραμματέας της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής και έπαιξε σημαντικό ρόλο στις συγκρούσεις των ετών 1895-1898. Από το Ηρώο στην πλατεία του χωριού κινηθείτε δεξιά (δυτικά) προς τον Εμπρόσνερο, κατηφορίζοντας προς το Οινοποιείο Ντουράκη (1,1 χλμ), όπου αξίζει να παρακολουθήσετε κάποια ξενάγηση και να δοκιμάσετε τα ντόπια κρασιά.
Από το οινοποιείο, συνεχίστε νότια κατά μήκος του δρόμου προς Σφακιά, στρίβοντας δεξιά (δυτικά) στη σήμανση 700 μέτρα παρακάτω. Από εδώ ένα μικρό μονοπάτι που σταδιακά γίνεται χωματόδρομος και αργότερα δρόμος οδηγεί στον Εμπρόσνερο, όπου θα φτάσετε μετά από 2,3 χλμ. Ο Εμπρόσνερος (ή Μπρόνιερος) είναι επίσης ένα από τα χωριά της Ρίζας, το οποίο βρίσκεται σε υψόμετρο 241 μέτρων. Ως προς την προέλευση της ονομασίας του, λέγεται ότι όταν κάποιος φτάνει στο χωριό συναντά πρώτα την κρήνη στις πηγές του Μπούτακα, εξ ου και εμπρός-νερό. Στη συνοικία Μεσοχώρι αξίζει να αναζητήσετε και επισκεφθείτε τον εντυπωσιακό Πύργο Αληδάκη, κατοικία και βάση επιχειρήσεων του γενίτσαρου Ιμπραήμ Αληδάκη, ο οποίος έλεγχε στα τέλη του 18ου αιώνα μια μεγάλη περιοχή του Αποκόρωνα (από τον ποταμό Μουσέλα μέχρι τα υψώματα του Βάμου, τον Στύλο και τα Κεραμειά). Μετά το άδοξο τέλος της επανάστασης του Δασκαλογιάννη, ο Αληδάκης σχεδίαζε να εκστρατεύσει κατά των Σφακίων και να επιβάλει και εκεί την εξουσία του, αλλά οι Σφακιανοί επιτέθηκαν πρώτοι στον πύργο του (μάλλον το 1773), σκοτώνοντας τον ίδιο και όσους τον υπερασπίζονταν. Στο χωριό υπάρχουν πλήθος παλιές και νεότερες εκκλησίες, με σημαντικότερες αυτές του Αγίου Αντωνίου, του Προφήτη Ηλία, της Αγίας Άννας, του Αγίου Τίτου και της Παναγίας, ενώ ένα άλλο σημείο ενδιαφέροντος είναι το Δημοτικό Θέατρο «Μίκης Θεοδωράκης», όπου φιλοξενούνται κάθε χρόνο πλήθος μουσικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις.
Από τον Εμπρόσνερο μπορείτε να κινηθείτε βόρεια προς τις Βρύσες κατά μήκος του ποταμού Μπούτακα (3,8 χλμ), ή να συνεχίσετε δυτικά προς τον Βαφέ (2,8 χλμ), απ’ όπου μπορείτε να κινηθείτε βορειοανατολικά και πάλι προς τις Βρύσες ή να ακολουθήσετε τη Διαδρομή 4 στα «Χωριά των κυπαρισσιών» που περιγράψαμε σε προηγούμενη κοινοποίηση.
Μέρος Γ : 6,2 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 40΄
Εμπρόσνερος – Βαφές – Βρύσες
Το τρίτο μέρος της διαδρομής είναι γενικά κατηφορικό, αλλά περνάει από σημεία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, όπως το Φαράγγι της Κρυονερίδας και η κοιλάδα του Μπούτακα. Από τον Πύργο του Αληδάκη ή το Θέατρο «Μίκης Θεοδωράκης» στον Εμπρόσνερο κινηθείτε προς τον ναό του Αγίου Τίτου και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ο οποίος βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο του χωριού, κοντά στον δρόμο προς τις Βρύσες. Ακολουθήστε τον δρόμο αυτό (προς τα βόρεια) για περίπου 150 μέτρα και λίγο πριν τη διασταύρωση προς το ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, στρίψτε αριστερά (βορειοδυτικά) σε έναν χωματόδρομο (αριστερά από τους δύο δρόμους που συνεχίζουν βόρεια), προκειμένου να ακολουθήσετε ένα παλιό μονοπάτι – μουλαρόστρατα προς τον Βαφέ.
Περίπου 600 μέτρα παρακάτω, αφού έχετε βγει από το χωριό, θα κατηφορίσετε στο Φαράγγι της Κρυονερίδας, ακολουθώντας το ρέμα (προς τα βόρεια) για περίπου 700 μέτρα. Στη συνέχεια, στρίψετε αριστερά (δυτικά) όταν δείτε τα άσπρα-κόκκινα σήματα και ανηφορίστε ελαφρά στα υψώματα δυτικά από το φαράγγι, βρίσκοντας και πάλι ένα παλιό μονοπάτι λίγο πιο πάνω (680 μέτρα), το οποίο σας οδηγεί στον Βαφέ (450 μέτρα).
Περισσότερες πληροφορίες για τον Βαφέ θα βρείτε στην περιγραφή της Διαδρομής 4, με την οποία συνδέεται και απ’ όπου μπορείτε να συνεχίσετε σε άλλα μονοπάτια προς τον Τζιτζιφέ, τον Φρε και το Νίπος. Εναλλακτικά, συνεχίζοντας στο τελευταίο κομμάτι της Διαδρομής 5, κινηθείτε ανατολικά από το κέντρο του χωριού και στρίψτε δεξιά στην πρώτη διχάλα μετά το Ελαιοτριβείο Βολουδάκη (230 μέτρα από το Ηρώο). Ακολουθήστε τον δρόμο αυτό και συνεχίστε δεξιά (νοητά ευθεία) στην επόμενη διασταύρωση (270 μέτρα πιο κάτω) και ξανά δεξιά στην επόμενη (μετά από 250 μέτρα). Περίπου 290 μέτρα πιο κάτω θα βγείτε στο νεκροταφείο του χωριού, απ’ όπου θα κινηθείτε βόρεια και θα συναντήσετε τον δρόμο (300 μέτρα παρακάτω).
Το μονοπάτι τέμνει τον δρόμο και συνεχίζει βόρεια (180 μέτρα) προς τον ναό των Αγίων Ασωμάτων, μια όμορφη εκκλησία του 15ου αιώνα. Από εδώ συνεχίστε ανατολικά κατά μήκος του δρόμου προς Βρύσες και 700 μέτρα πιο κάτω στρίψτε δεξιά (ανατολικά) για να δείτε την Καμάρα του Κουτσού (220 μέτρα μακριά), ένα παλιό πέτρινο γεφύρι κάτω από το οποίο τρέχει ο ποταμός Μπούτακας. Περπατήστε παράλληλα με το ποτάμι προς τα βόρεια για περίπου 500 μέτρα και στη συνέχεια στρίψτε αριστερά (δυτικά), ώστε να επιστρέψετε στη «Βαφειανή ευθεία» που οδηγεί στις Βρύσες, όπου θα φτάσετε μετά από 1,8 χλμ.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 6)
Διαδρομή 6 : Στα περίχωρα της ιστορικής πρωτεύουσας του Αποκόρωνα
Συνολικό μήκος διαδρομής: 12 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 4ω 40΄
Βάμος – Ντουλιανά – Γαβαλοχώρι – Ξηροστέρνι – Λιτσάρδα – Βάμος
Μέρος Α: 5,5 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 10΄
Βάμος – Ντουλιανά – Γαβαλοχώρι
Η περιοχή του κεντρικού Αποκόρωνα είναι γνωστή για την έμφαση που δίνει σε εναλλακτικές μορφές τουρισμού, με κυριότερη τον αγροτουρισμό. Προσελκύει ετησίως μεγάλο αριθμό επισκεπτών, ενώ πολλοί είναι οι ξένοι υπήκοοι που έχουν επιλέξει να εγκατασταθούν εδώ προσωρινά ή και μόνιμα. Το κοινό αυτό προτιμά τις ήπιες πεζοπορίες, συνήθως σε αγροτικούς δρόμους μεταξύ χωριών ή στα περίχωρά τους. Εν προκειμένω η Διαδρομή 6 επιχείρησε να συνδέσει τα κυριότερα από αυτά τα χωριά με μια κυκλική διαδρομή που θα έχει αφετηρία και τέλος τον Βάμο, ιστορική έδρα του Δήμου Αποκορώνου.
Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, ο Βάμος ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα μ.Χ., λίγο αφού εξόριστοι Άραβες από την Ανδαλουσία κατέλαβαν την Κρήτη. Το χωριό παρέμεινε στην αφάνεια κατά τη Βενετοκρατία, αλλά λόγω της στρατηγικής του θέσης το 1867 έγινε έδρα του Νομού Σφακίων και τα επόμενα χρόνια χτίστηκαν σε αυτό αρκετά δημόσια κτήρια, όπως το Διοικητήριο (Σεράγιο), ο στρατώνας (κουμεσιώνας ή κισλάς), αποθήκες, δεξαμενές και σχολεία. Η Διαδρομή 6 ξεκινάει από την κεντρική (πάνω) πλατεία του Βάμου και σας οδηγεί στην παλιά γειτονιά του, περνώντας από το Καλντερίμι, έναν παλιό λιθόστρωτο δρόμο, το Παρθεναγωγείο και πλήθος παλιά σπίτια και εκκλησίες.
Αφού περιηγηθείτε την παλιά γειτονιά, στρίψτε δεξιά (ανατολικά) και αναζητήστε τον επαρχιακό δρόμο Βάμου-Καλυβών, ακολουθώντας τον προς τα βόρεια για 800 μέτρα. Αφού βγείτε από το χωριό, στρίψτε δεξιά σε μια διχάλα στη θέση Μακρέ Πεζούλα, μερικά μέτρα πιο πάνω ξανά δεξιά (βορειοανατολικά) στην πρώτη διασταύρωση και ξανά δεξιά στην επόμενη, ακολουθώντας τον κύριο δρόμο. Στο τέλος του, περίπου 750 μέτρα από τον επαρχιακό δρόμο, στρίψτε αριστερά και παρακάτω ξανά αριστερά σε ένα κατηφορικό μονοπάτι, το οποίο περνάει δίπλα από μια μικρή πέτρινη καλύβα (κούμο). Συνεχίζοντας σε αυτό το μονοπάτι, περίπου 700 μέτρα πιο κάτω θα βγείτε ξανά σε άσφαλτο, όπου θα στρίψετε αριστερά (δυτικά) και μετά από 140 μέτρα δεξιά (βόρεια) προς τη Λειβαδούρα, ένα ξέφωτο σε λόφο απέναντι από τα Ντουλιανά. Από εδώ μπορείτε να κατηφορίσετε προς το γραφικό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη του Ριγολόγου (400 μέτρα) και να συνεχίσετε δυτικά (και ανηφορικά) προς τα Ντουλιανά (300 μέτρα), ή να ακολουθήσετε το μονοπάτι προς τα ανατολικά, προκειμένου να βγείτε στο Γαβαλοχώρι (1,9 χλμ).
Το Γαβαλοχώρι είναι ένας όμορφος παραδοσιακός οικισμός που χτίστηκε στον μυχό που σχηματίζουν τα υψώματα του Βάμου και του Κεφαλά. Πήρε το όνομά του από τη βυζαντινή οικογένεια των Γαβαλάδων, μία από τις δώδεκα που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη τον 12ο αιώνα και έμειναν γνωστές ως «αρχοντόπουλα». Το χωριό διατήρησε τη σημασία του κατά τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δε συμμετείχε ενεργά στους εθνικούς αγώνες για την απελευθέρωση. Κατά την τελευταία φάση της επανάστασης του 1821 το χωριό έγινε προσωρινά έδρα του «Κρητικού Συμβουλίου», ενώ μετά το 1893 αρκετοί ντόπιοι μυήθηκαν στην αδελφότητα που εξελίχθηκε στη Μεταπολιτευτική Επιτροπή. Ένα από τα πρώτα κτήρια που θα συναντήσετε μπαίνοντας στο Γαβαλοχώρι από τα δυτικά είναι ο εντυπωσιακός ναός του Αγίου Σέργιου, ενώ στη συνέχεια θα δείτε το Λαογραφικό Μουσείο, το οποίο φιλοξενεί εξαιρετικά δείγματα λαϊκής τέχνης, υφαντά, έπιπλα, όπλα και πίνακες ζωγραφικής, ενώ στεγάζεται σε κατοικία και σε ελαιοτριβείο που έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Λίγο μετά το μουσείο θα περάσετε από την πλατεία Πλατανάκι, καταλήγοντας στην κεντρική πλατεία του χωριού, όπου υπάρχει ένα μνημείο για τους πεσόντες στους εθνικούς αγώνες, τον ντόπιο πολιτικό και οπλαρχηγό Κωνσταντίνο Μαλινό και το κοπανέλι, μια παραδοσιακή τέχνη κατασκευής δαντέλας.
Από το Γαβαλοχώρι μπορείτε να επιστρέψετε στον Βάμο ακολουθώντας το ανηφορικό μονοπάτι που περνάει από τις εκκλησίες του Αγίου Φανουρίου και του Αγίου Μάμα (2,5 χλμ), ή να συνεχίσετε το Μέρος Β της Διαδρομής 6, μέσα από το Ξηροστέρνι και τη Λιτσάρδα.
Μέρος Β : 6,5 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 2ω 30΄
Γαβαλοχώρι – Ξηροστέρνι – Λιτσάρδα – Βάμος
Το δεύτερο μέρος της διαδρομής ξεκινάει από την κεντρική πλατεία του Γαβαλοχωρίου, όπου καταλήγει το μέρος Α. Από εδώ κινηθείτε ανατολικά (και ανηφορικά) για περίπου 600 μέτρα προς ένα από τα πιο όμορφα και καλά κρυμμένα «μυστικά» του χωριού, τα λεγόμενα Γαβαλιανά Πηγάδια, ένα συγκρότημα τριάντα πέτρινων δεξαμενών της εποχής της Βενετοκρατίας, απ’ όπου οι κάτοικοι του χωριού προμηθεύονταν παλιά νερό. Από τα πηγάδια κινηθείτε νότια και στη συνέχεια νοτιοανατολικά για περίπου 600 μέτρα περίπου, συναντώντας τον δρόμο που συνδέει το Γαβαλοχώρι με το Ξηροστέρνι στη θέση Κουρνέδες. Συνεχίστε νοτιοανατολικά κατά μήκος του δρόμου για περίπου 300 μέτρα και λίγο πιο κάτω στρίψτε δεξιά σε ένα μονοπάτι που γίνεται χωματόδρομος (για 200 μέτρα) και στη συνέχεια συνδέεται ξανά με τον κυρίως δρόμο. Περίπου 200 μέτρα πιο πάνω υπάρχει μια δεύτερη παράκαμψη που οδηγεί στη βόρεια είσοδο του Ξηροστερνίου (400 μέτρα).
Το Ξηροστέρνι έχει πολλά και ενδιαφέροντα δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, ενώ δύο σπίτια του έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία. Στο κέντρο του χωριού θα συναντήσετε την εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, η οποία έχει εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο και γιορτάζει στις 6 Αυγούστου, οπότε γίνεται μεγάλο πανηγύρι που έχει καθιερωθεί ως ένα από τα πιο γνωστά στον Αποκόρωνα. Συνεχίζοντας προς τη νοτιοδυτική είσοδο του χωριού, 90 μέτρα παρακάτω θα δείτε ένα λιτό μνημείο αφιερωμένο στο διασημότερο τέκνο του χωριού, τον θρυλικό λυράρη Χαρίλαο Πιπεράκη, ο οποίος γεννήθηκε στο Ξηροστέρνι το 1895 και μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1911, όπου διέδωσε και έκανε αγαπητή την κρητική μουσική σε απόδημους και μη. Περίπου 100 μέτρα μετά το μνημείο του Πιπεράκη, θα συναντήσετε τον επαρχιακό δρόμο Βάμου – Κεφαλά, όπου θα στρίψετε αρχικά δεξιά (δυτικά) και στη συνέχεια αριστερά (νότια) προς Λιτσάρδα.
Περίπου 400 μέτρα μετά τη διασταύρωση θα στρίψετε αριστερά (νοτιοανατολικά) σε έναν χωματόδρομο που οδηγεί στο ανατολικό άκρο της Λιτσάρδας (μετά από 500 μέτρα). Η Λιτσάρδα αναφέρεται πρώτη φορά σε μια απογραφή εκκλησιών του 1637 ως Lizzarda, που σημαίνει σαύρα. Παρότι τα σπίτια του οικισμού έχουν υποστεί αλλοιώσεις με την αλλαγή χρήσεων και την πάροδο του χρόνου, διατηρούνται πολλά από τα παλιότερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τους, ενώ ιδιαίτερα αξιόλογος είναι ο ναός της Παναγίας, στο κέντρο του χωριού, ο οποίος έχει εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο και τις εικόνες του έχει φιλοτεχνήσει ο Ιωάννης Αλιγιζάκης. Από τον ναό της Παναγίας κινηθείτε νότια, στρίψτε δεξιά (δυτικά) στην πρώτη διασταύρωση και 500 μέτρα παρακάτω στρίψτε αριστερά στην επόμενη διασταύρωση. Περίπου 500 μέτρα πιο κάτω ο χωματόδρομος αυτός γίνεται μονοπάτι (για 200 μέτρα) και ξανά χωματόδρομος, ο οποίος βγάζει στο ανατολικό άκρο του Βάμου (μετά από 700 μέτρα).
Από εδώ, διασχίστε τον κάθετο δρόμο και συνεχίστε δυτικά προς το Άλσος του Βάμου (190 μέτρα), στρίβοντας δεξιά (βόρεια) στον κεντρικό δρόμο και κατηφορίζοντας προς την κεντρική πλατεία (200 μέτρα), επιστρέφοντας στην αφετηρία του Μέρους Α και ολοκληρώνοντας την κυκλική διαδρομη.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 7)
Διαδρομή 7: Το παραμυθένιο δάσος
Συνολικό μήκος διαδρομής: 2,7 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 1ω 50΄
Ξηροστέρνι – Δάσος Ρουπακιά – Σούρη – Σελλιά
Η διαδρομή ξεκινάει από το Ξηροστέρνι, ένα γραφικό χωριό της ενδοχώρας του Αποκόρωνα που αποτελεί σημείο σύνδεσης με τη Διαδρομή 6 (που περιγράψαμε στις προηγούμενες δύο κοινοποιήσεις) και καταλήγει στα Σελλιά, τα οποία αποτελούν σημείο σύνδεσης με τη Διαδρομή 8 (η οποία συνδέει όλα τα χωριά μεταξύ Γεωργιούπολης και Κεφαλά). Από το κέντρο του Ξηροστερνίου και την εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος κινηθείτε προς τη νοτιοδυτική είσοδο του χωριού, επί του επαρχιακού δρόμου Βάμου – Κεφαλά, όπου θα στρίψετε αρχικά δεξιά (δυτικά) και στη συνέχεια αριστερά (νότια) προς Λιτσάρδα.
Περίπου 65 μέτρα πιο πάνω στρίψτε αριστερά (ανατολικά), αφήνοντας πίσω σας το κοινό κομμάτι με τη Διαδρομή 6. Από εδώ, η διαδρομή είναι ελαφρώς ανηφορική για 500 μέτρα και στη συνέχεια αρχίζει να κατηφορίζει προς το πρανές που ονομάζεται Δάσος του Ρουπακιά. Στην πρώτη διασταύρωση που θα συναντήσετε στρίψτε δεξιά (νοτιοδυτικά) και στην επόμενη αριστερά (νοτιοανατολικά), κοντά στο σημείο όπου ο χωματόδρομος τελειώνει και γίνεται μονοπάτι. Λίγο πιο κάτω θα συναντήσετε μια λαξευτή πέτρινη δεξαμενή (γούρνα), ένδειξη ότι πλέον περπατάτε μέσα στο δάσος. Το Δάσος του Ρουπακιά (επίσης γνωστό ως του Ορπακιά μεταξύ των ντόπιων) καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του πρανούς που σχηματίζεται μεταξύ των χωριών Κεφαλάς, Ξηροστέρνι, Λιτσάρδα, Σούρη, Σελλιά και Λικοτιναρά, χωρίς να έχει φυσική απορροή προς τη θάλασσα.
Οι κάτοικοι των γύρω χωριών προσέφευγαν παλιά στο δάσος για ξυλεία και νερό, κάνοντας ωστόσο ήπια χρήση των φυσικών πόρων του και σεβόμενοι το περιβάλλον. Παράλληλα, χάραξαν αρκετά μονοπάτια, τα οποία ελπίζουμε να συντηρήσουμε και αναδείξουμε μέσα από το Δίκτυο Μονοπατιών του Αποκόρωνα. Περίπου 350 μέτρα μετά τη δεξαμενή το μονοπάτι συναντάει ξανά έναν χωματόδρομο, τον οποίο θα ακολουθήσετε (νότια) για λίγο, καθώς στη συνέχεια γίνεται πάλι μονοπάτι. Λίγο πιο κάτω θα συναντήσετε μια δεύτερη λαξευτή δεξαμενή και σταδιακά θα αρχίσετε να ανηφορίζετε προς τη Σούρη, που βρίσκεται 800 μέτρα μακριά (και 40 μέτρα πιο ψηλά).
Η Σούρη είναι ένα μικρό χωριό που εκτείνεται κυρίως στα βόρεια του δρόμου που συνδέει τη Λιτσάρδα με τα Σελλιά, και αρκετά σπίτια της έχουν θέα προς τον Κεφαλά, τη Δραπανοκεφάλα και τον Κόλπο της Σούδας. Στα νότια του δρόμου, κοντά στη δυτική είσοδο του χωριού, μπορεί κανείς να βρει την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, η οποία χτίστηκε το 1910 με αρχιμάστορα τον Ηλία Λιοδάκη. Για να χτιστεί η εκκλησία αυτή γκρεμίστηκε η προγενέστερη που είχε χτιστεί το 1550, αλλά οι κάτοικοι διέσωσαν την αρχική κτητορική επιγραφή και την εντοίχισαν σε μια αποθήκη που χτίστηκε δίπλα στην εκκλησία.
Από τη Σούρη κινηθείτε ανατολικά κατά μήκος του δρόμου προς τα Σελλιά, ένα άλλο όμορφο χωριό της περιοχής που χτίστηκε στο ανατολικό άκρο των υψωμάτων του Βάμου κοντά σε ορεινή διάβαση, που στην κρητική διάλεκτο λέγεται «σελί». Το χωριό δεν αναφέρεται στις απογραφές της Βενετοκρατίας, κατά συνέπεια εκτιμάται ότι ιδρύθηκε κατά την Τουρκοκρατία. Παρότι τα σπίτια του είναι διεσπαρμένα, πολλά από αυτά αποτελούν εξαιρετικά δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, ενώ κάποια έχουν επισκευαστεί και διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στο Άγιο Πνεύμα και χτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ νοτιότερα ο δρόμος οδηγεί στο ύψωμα Γαναδέ, το οποίο έχει πανοραμική θέα προς την κοιλάδα του Βρυσιανού – Αλμυρού στα νότια, αλλά και προς τη Δραπανοκεφάλα στα βόρεια. Από εδώ μπορείτε να επιστρέψετε οδικώς στον Βάμο ή το Ξηροστέρνι, ή να συνεχίσετε σε κάποιο από τα μονοπάτια της Διαδρομής 8 προς τον Κεφαλά ή τη Γεωργιούπολη.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 8)
Διαδρομή 8: Τοπίο σε αντιθέσεις
Γεωργιούπολη – Αργυρομούρι – Άγιος Δημήτριος (Κατούνα) – Σελλιά – Κεφαλάς – Δάσος Ρουπακιά – Λικοτιναρά – Αγία Κυριακή – Γεωργιούπολη
Συνολικό μήκος διαδρομής: 15,6 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 7ω 05΄
Μέρος Α: 7,7 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 3ω 40΄
Γεωργιούπολη – Αργυρομούρι – Άγιος Δημήτριος (Κατούνα) – Σελλιά – Κεφαλάς
Η Διαδρομή 8 ξεκινάει από τη Γεωργιούπολη, μια παραθαλάσσια κωμόπολη που βρίσκεται στον μυχό του Κόλπου του Αλμυρού, δίπλα στο σημείο όπου εκβάλλει ο ομώνυμος ποταμός. Η πόλη πήρε το όνομά της από τον πρίγκιπα Γεώργιο της Ελλάδας, Ύπατο Αρμοστή Κρήτης κατά το διάστημα 1898-1906. Πέρα από τις μεγάλες αμμώδεις παραλίες της που εκτείνονται προς τα ανατολικά μέχρι τον ποταμό Πετρέ, αξιόλογα σημεία ενδιαφέροντος αποτελούν το εκκλησάκι του Αγ. Νικολάου και η γέφυρα του ποταμού Αλμυρού, σε μικρή απόσταση από την οποία βρίσκεται η παραλία Καλυβάκι. Στο βόρειο άκρο της παραλίας αυτής υπάρχει ένα γεφυράκι πάνω από την εκβολή του ποταμού Βλυχάδα, στα ανατολικά του οποίου βρίσκεται το γραφικό εκκλησάκι της Αγίας Κυριακής και ένα γερμανικό καταφύγιο – πολυβολείο που χτίστηκε κατά την Κατοχή (1941-1945) για να ελέγχει την είσοδο του λιμανιού της Γεωργιούπολης. Από το γεφυράκι της Βλυχάδας το μονοπάτι κινείται δυτικά -και ανηφορικά- προς το Αργυρομούρι (1,1 χλμ), συναντώντας καθ’ οδόν ένα ασβεστοκάμινο και ορισμένα σημεία με θέα. Φτάνοντας στο Αργυρομούρι, κάντε μια σύντομη στάση στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και συνεχίστε προς την Εξώπολη (600 μέτρα), για να θαυμάσετε τα παλιά σπίτια της και να επισκεφθείτε την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου και του Αγίου Δημητρίου, η οποία έχει το εξαιρετικά σπάνιο χαρακτηριστικό ότι έχει ένα κλίτος και έναν θόλο, αλλά δύο αγίες τράπεζες και δύο κόγχες ιερού. Στη συνέχεια, κινηθείτε βόρεια προς τον Άγιο Δημήτριο – Κατούνα (700 μέτρα), απ’ όπου ξεκινάει ένα ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στα Σελλιά (2,2 χλμ).
Τα Σελλιά έχουν μάλλον πάρει το όνομά τους από τον πληθυντικό της κρητικής λέξης «σελί», που σημαίνει «διάβαση». Τα σπίτια του οικισμού είναι διεσπαρμένα, αλλά πολλά από αυτά αποτελούν εξαιρετικά δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, ενώ κάποια έχουν επισκευαστεί και διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Η εκκλησία του χωριού είναι αφιερωμένη στο Άγιο Πνεύμα και χτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, ενώ νοτιότερα ο δρόμος οδηγεί στο ύψωμα Γαναδέ, όπου οι Οθωμανοί έχτισαν κουλέ (πύργο) και οι Γερμανοί έσκαψαν υπόγειο καταφύγιο, ενώ σε μικρή απόσταση βρίσκεται ένα μικρό σπήλαιο που λέγεται «του Αράπη η τρύπα». Περίπου 260 μέτρα μετά την πλατεία-διασταύρωση όπου βρίσκεται το παλιό καφενείο του χωριού, στρίψτε αριστερά (βόρεια) και ξανά δεξιά (βορειοανατολικά) στην πρώτη διχάλα μετά από 200 μέτρα, ακολουθώντας ένα μονοπάτι που διασχίζει το ανατολικό τμήμα του Δάσους του Ρουπακιά.
Περίπου 900 μέτρα πιο πάνω, το μονοπάτι θα αρχίσει να φαρδαίνει σε χωματόδρομο, αλλά στρίψτε και πάλι δεξιά (βόρεια) μετά από 150 μέτρα, ακολουθώντας ένα μονοπάτι που καταλήγει 400 μέτρα πιο πάνω σε έναν ασφαλτοστρωμένο δρόμο προς τον Κεφαλά, ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα χωριά της Δ.Ε. Βάμου. Στον Κεφαλά αξίζει να περιηγηθείτε στα παραδοσιακά σοκάκια και τις εκκλησίες του χωριού, η παλαιότερη εκ των οποίων είναι ο Τίμιος Σταυρός, του 16ου αιώνα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι νεότεροι ναοί, όπως της Παναγίας, του Αγίου Αντωνίου και του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, εξαίρετα έργα των φημισμένων Κεφαλιανών μαστόρων του 18ου και 19ου αιώνα. Έργο των ίδιων μαστόρων είναι και η Δημοτική Σχολή Κεφαλά, όπου σήμερα στεγάζεται το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Βάμου, ενώ δίπλα θα βρείτε ένα μικρό λαογραφικό μουσείο, όπου εκτίθενται δείγματα υφαντικής τέχνης και οικιακά σκεύη και εργαλεία περασμένων εποχών.
Από τον Κεφαλά μπορείτε να επιστρέψετε οδικώς στη Γεωργιούπολη (10 χλμ) ή να ανεφοδιαστείτε και συνεχίστε στο Μέρος Β της διαδρομής, με τον ίδιο προορισμό.
Κεφαλάς – Δάσος Ρουπακιά – Λικοτιναρά – Αγία Κυριακή – Γεωργιούπολη
Το δεύτερο μέρος της διαδρομής 8 είναι εξίσου ενδιαφέρον με το πρώτο, ενώ έχει το πρόσθετο πλεονέκτημα ότι πολλά σημεία του έχουν θέα προς τον Κόλπο του Αλμυρού στα ανατολικά του Αποκόρωνα. Από την κεντρική πλατεία του Κάτω Κεφαλά κινηθείτε προς τον Άνω, όπου θα βρείτε πολλά παλιά σπίτια και εκκλησίες. Στα χρόνια της Βενετοκρατίας ο Απάνω και ο Κάτω Κεφαλάς ήταν δύο διακριτά χωριά, τα οποία ενώθηκαν οικιστικά με την πάροδο του χρόνου και διοικητικά στα μέσα του 20ού αιώνα. Περίπου 190 μέτρα προς τα νοτιοανατολικά θα συναντήσετε τον ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, ένα εξαίρετο δείγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα. Συνεχίστε νότια στον ίδιο δρόμο, στρίψτε αριστερά στο τέλος του και δεξιά (νοτιοδυτικά) στην επόμενη διασταύρωση.
Λίγο πιο κάτω ο δρόμος αυτός γίνεται χωματόδρομος, στον οποίο θα συνεχίσετε για άλλα 400 μέτρα. Κοντά στο τέλος του, στρίψτε αριστερά (νότια) στο σηματοδοτημένο μονοπάτι, το οποίο οδηγεί 500 μέτρα πιο κάτω στο ανατολικό άκρο του Δάσους του Ρουπακιά. Διασχίστε κάθετα τον επόμενο χωματόδρομο και συνεχίστε στο μονοπάτι, το οποίο αρχίζει να μεγαλώνει σε χωματόδρομο όπως ανηφορίζετε. Στα δεξιά σας (δυτικά) θα προσπεράσετε έναν αμπελώνα και μετά από λίγο θα φτάσετε στον δρόμο που συνδέει τα Σελλιά με τη Λικοτιναρά. Από εδώ, μπορείτε να συνεχίσετε δεξιά (δυτικά) προς τα Σελλιά και να επιστρέψετε ξανά στον Κεφαλά ή να συνεχίσετε προς Γεωργιούπολη (δείτε την περιγραφή του Μέρους Α) ή να στρίψετε αριστερά (ανατολικά) και να φτάσετε μετά από 500 μέτρα στη Λικοτιναρά.
Η Λικοτιναρά είναι χτισμένη σε υψόμετρο 290 μέτρων στο ανατολικό άκρο των υψωμάτων του Βάμου, νότια των υψωμάτων του Κεφαλά. Λόγω της θέσης του, το χωριό έχει εξαιρετική θέα προς στον Κόλπο του Αλμυρού, και σε μια καθαρή μέρα μπορεί κανείς να δει μεγάλο μέρος των επαρχιών Ρεθύμνου και Μυλοποτάμου, μέχρι τον Κουλούκωνα (τα Τάλεια Όρη της αρχαιότητας) και τον Ψηλορείτη. Στην πλαγιά κάτω από το χωριό έχουν φυτρώσει αρκετοί φοίνικες, οι οποίοι έχουν προσδώσει στην τοποθεσία το όνομα Βαγιωνιά. Οι ντόπιοι δε γνωρίζουν πως φύτρωσαν εκεί αυτά τα τροπικά δέντρα, αλλά το πιθανότερο είναι ότι οι σπόροι τους μεταφέρθηκαν από αποδημητικά πουλιά, τα οποία περνούν κάθε χρόνο από αυτή την περιοχή, ταξιδεύοντας από και προς την Αφρική. Όλη η περιοχή ανατολικά του χωριού είναι γνωστή ως «Γκρεμνά» και αποτελεί προστατευόμενο οικοσύστημα που υπάγεται στο Δίκτυο Natura 2000, στα όρια του οποίου θα συνεχίσετε κινούμενοι προς τα νότια. Από το σημείο με τη θέα γυρίστε πίσω (βόρεια) για 40 μέτρα και στη συνέχεια στρίψτε αριστερά (δυτικά) στον ανηφορικό δρόμο προς τα ψηλότερα σπίτια. Στρίψτε αριστερά στην επόμενη διασταύρωση μετά από 400 μέτρα και συνεχίστε νότια στον ίδιο χωματόδρομο κατά μήκος της ράχης των υψωμάτων, στρίβοντας δεξιά (νοτιοδυτικά) στο ασβεστοκάμινο που θα συναντήσετε μετά από 600 μέτρα. Εδώ ο χωματόδρομος γίνεται μονοπάτι που κατηφορίζει απότομα, προσφέροντας εξαιρετική θέα προς τον Κόλπο του Αλμυρού και την ακτή ανατολικά της Γεωργιούπολης.
Περίπου 1,1 χλμ πιο κάτω θα φτάσετε (ξανά) στο Αργυρομούρι, απ’ όπου μπορείτε να ακολουθήσετε το ίδιο μονοπάτι που ανεβήκατε από το γεφυράκι της Βλυχάδας και να καταλήξετε στην παραλία Καλυβάκι ή το κέντρο της Γεωργιούπολης.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 9)
Διαδρομή 9: Ο γύρος της Λίμνης
Λίμνη Κουρνά (Μουρί / Κάβαλλος) – γέφυρα Δέλφινα – Κλήμα Αλικάμπου – πηγή Μάτι
Η Λίμνη Κουρνά αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή σημεία ενδιαφέροντος στην Κρήτη, και κατ’ επέκταση δεν θα μπορούσε να μείνει εκτός του δικτύου μονοπατιών του Αποκόρωνα. Είναι η μεγαλύτερη φυσική λίμνη σε νησί στη Μεσόγειο, αλλά η ομορφιά της δεν έχει να κάνει με τη μοναδικότητά της. Στην αρχαιότητα ήταν γνωστή με το όνομα Κορησία και στις όχθες της πιστεύεται ότι υπήρχε ιερό προς τιμήν της Κορησίας Αθηνάς. Η ονομασία «Κουρνάς» εκτιμάται ότι της δόθηκε κατά την Αραβοκρατία (αρχές 8ου αιώνα – 961 μ.Χ.), καθώς κούρνα ή γκούρνα σημαίνει «λίμνη» στα αραβικά. Οι διαστάσεις της μεταβάλλονται κατά τη διάρκεια του έτους, αλλά η μέγιστη έκταση της φτάνει τα 579 στρέμματα και ο όγκος της τα 7,5 εκατομμύρια κυβικά μέτρα. Η λίμνη είναι σημαντικός βιότοπος για ψάρια και αποδημητικά πουλιά, ενώ αποτελεί Περιοχή Προστασίας της Ορνιθοπανίδας και έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000.
Η Διαδρομή 9 ξεκινάει από την ανατολική όχθη της λίμνης, όπου βρίσκονται πλήθος καφέ και εστιατόρια. Ανατολικά του δρόμου προς τη Γεωργιούπολη βρίσκεται ο οικισμός Μουρί, ενώ λίγο πιο νότια βρίσκεται ο Κάβαλλος. Περπατήστε κατά μήκος της όχθης προς τα βόρεια, στρίβοντας αριστερά στο μονοπάτι που περνάει δίπλα (αριστερά) από την τελευταία καφετέρια στο βόρειο άκρο της. Μερικά μέτρα πιο πάνω θα συναντήσετε μια μικρή μεταλλική γέφυρα, κάτω από την οποία περνάει ο ποταμός Δέλφινας, ο οποίος εκβάλλει στον Κόλπο του Αλμυρού μερικά χιλιόμετρα πιο κάτω, ανάμεσα στους Ασπρουλιάνους και τον Καβρό.
Περάστε πάνω από τη γέφυρα και ακολουθήστε το ποτάμι ανάδρομα (νοτιοδυτικά) προς τη λίμνη. Συνεχίζοντας προς τα δυτικά σε απόσταση 300 μέτρων θα συναντήσετε έναν χωματόδρομο, στον οποίο θα στρίψετε αριστερά (νότια) και θα συνεχίστε να περπατάτε κατά μήκος της δυτικής όχθης της λίμνης. Ο χωματόδρομος αυτός αρχίζει να ανηφορίζει μετά από περίπου 800 μέτρα, αλλά συνεχίστε μέχρι το σημείο όπου τελειώνει (500 μέτρα πιο πάνω) και στενεύει σε ένα μικρό ανηφορικό μονοπάτι. Το μονοπάτι αυτό σας οδηγεί 1,3 χλμ πιο πάνω στο Κλήμα Αλικάμπου, μια ιστορική τοποθεσία όπου έγινε η πρώτη ένοπλη συνάθροιση της Μεταπολιτευτικής Επανάστασης στις 3 Σεπτεμβρίου 1895. Κατά τη διάρκειά της ο πρωτοδίκης στον Βάμο Μανούσος Κούνδουρος διάβασε ενώπιον 1.500 ενόπλων ένα υπόμνημα με τα αιτήματα των χριστιανών του νησιού, το οποίο αργότερα στάλθηκε στα προξενεία των Χανίων. Σημαντικό ρόλο στη σύγκρουση που ακολούθησε έπαιξε και ο Αλικαμπιώτης Ιωσήφ Λεκανίδης.
Από το Κλήμα ακολουθήστε τον χωματόδρομο προς τα νότια για περίπου 400 μέτρα, και στη συνέχεια αναζητήστε τη σηματοδότηση που συνεχίζει προς τα νότια και στη συνέχεια ανατολικά. Αν κινείστε σωστά, μετά από λίγο θα συναντήσετε ένα πλάτωμα με εξαιρετική θέα προς τη λίμνη, τον Κόλπο του Αλμυρού και την κοιλάδα του Μουσέλα, του ποταμού που χωρίζει τον Αποκόρωνα από το Ρέθυμνο. Συνεχίζοντας πάνω στο ίδιο παλιό, χτιστό μονοπάτι, περίπου 2,5 χλμ παρακάτω θα συναντήσετε έναν χωματόδρομο που οδηγεί στον Κάβαλλο και τον Κουρνά. Λίγο παρακάτω αφήστε αυτόν τον χωματόδρομο και στρίψτε και πάλι αριστερά (βόρεια) προς τη λίμνη, προκειμένου να φτάσετε 500 μέτρα πιο κάτω στην πηγή Μάτι, τη μεγαλύτερη φυσική πηγή που τροφοδοτεί τη λίμνη. Από εδώ αναζητήστε και ακολουθήστε έναν στενό χωματόδρομο που συνεχίζει κατά μήκος της ανατολικής όχθης της λίμνης (για την ακρίβεια, μερικά μέτρα πιο μέσα και πάνω από αυτήν), προκειμένου να επιστρέψετε στο σημείο απ’ όπου ξεκινήσατε.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 10)
Διαδρομή 10: Δαφνομαδάρα και Στράτα του Αζίλακα
Κουρνάς – Άγιος Ιωάννης – Πάτημα – Κάστελλος – Δάσος Αζίλακα (Κουμαρές)
Συνολικό μήκος διαδρομής: 7,6 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 3ω 55΄
H Διαδρομή 10 είναι μια από τις ομορφότερες φυσιολατρικές διαδρομές του Αποκόρωνα, η οποία συνδυάζει το καταπράσινο Δάσος του Αζίλακα με τις κορυφές της Δαφνομαδάρας και τα γραφικά χωριά Κουρνάς, Κάστελλος και Πάτημα. Η διαδρομή ξεκινάει από την κεντρική πλατεία του χωριού Κουρνάς, το οποίο εκτιμάται ότι ιδρύθηκε ή μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση κατά τη β΄ Βυζαντινή περίοδο (961-1252), καθώς στις εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Ειρήνης βρέθηκαν και διατηρούνται σε καλή κατάσταση υπολείμματα βυζαντινών τοιχογραφιών (σε ορισμένα σημεία μάλιστα σώζονται τέσσερα διαδοχικά στρώματα, εκ των οποίων το παλαιότερο ανάγεται στον 12ο αιώνα). Η παλαιότερη αναφορά στον Κουρνά γίνεται σε πληρεξούσιο του 1356, ενώ μνημονεύεται αδιάλειπτα στις περισσότερες απογραφές της Βενετοκρατίας. Κατά την επανάσταση του του 1866-1869 ο Κουρνάς έγινε για ένα διάστημα έδρα της Επαναστατικής Κυβέρνησης, ενώ το 1897 έγινε προσωρινά έδρα της Γενικής Συνέλευσης των Κρητών.
Από την κεντρική πλατεία του Κουρνά κινηθείτε νοτιοδυτικά (και ανηφορικά) προς το νότιο άκρο του οικισμού, λίγο μετά το οποίο θα συναντήσετε μια διασταύρωση σχήματος ανεστραμμένου Ψ. Ακολουθήστε τον δεξιό (δυτικό) κλάδο και περπατήστε 500 μέτρα μέχρι την επόμενη διχάλα, όπου θα στρίψετε αριστερά (νοτιοανατολικά). Περίπου 600 μέτρα πιο πάνω θα συναντήσετε μια ακόμα διασταύρωση, όπου μπορείτε να στρίψετε αριστερά (βόρεια) για να επισκεφθείτε το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη (δίπλα στο οποίο βρίσκεται μια πηγή), ή να συνεχίσετε δεξιά (ανατολικά) προς τη Δαφνομαδάρα, τη βόρεια απόληξη του όρους Ομανιτέ, στο ανατολικό άκρο των Λευκών Ορέων. Περίπου 700 μέτρα πιο πάνω φτάνετε σε μια διχάλα όπου έχετε πάλι δύο επιλογές: η μία είναι να στρίψετε αριστερά (βόρεια) και να κατευθυνθείτε προς τον Κάστελλο ή τον Κουρνά μέσα από το Δάσος του Αζίλακα (μπαίνετε στο δάσος μετά από 400 μέτρα), ενώ η άλλη είναι να στρίψετε δεξιά (ανατολικά), συνεχίζοντας προς τον Άγιο Αντώνιο (1 χλμ μακριά) και το χωριό Πάτημα (άλλο 1 χλμ από εκεί).
Το Πάτημα είναι ένα μικρό χωριό χτισμένο σε έναν λόφο με εξαιρετική θέα προς τον Κάστελλο, τον Κόλπο του Αλμυρού και τον κάμπο της Επισκοπής. Η προέλευση της ονομασίας του δεν είναι γνωστή, αλλά εκτιμάται ότι ιδρύθηκε κατά τη Βενετοκρατία, οπότε και επελέγη ως έδρα φρουράς. Το χωριό συνδέεται ιστορικά με τα χωριά Κάστελλο και Κουρνά, για αυτό η ευρύτερη περιοχή είναι γνωστή ως «Κουρνοπατήματα». Αφού περιηγηθείτε στον οικισμό, το μονοπάτι σας οδηγεί στην εκκλησία του Χριστού, 300 μέτρα βορειοδυτικά του χωριού.
Από εδώ ανηφορίστε ελαφρά προς τον Κάστελλο, στο κέντρο και υψηλότερο σημείο του οποίου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Ο αρχικός οικισμός βρισκόταν στη βόρεια άκρη του λόφου, σε μια τοποθεσία που ονομάζεται Αγκαθές ή Αγκαθιάς, αλλά κατά τη Βενετοκρατία το ύψωμα οχυρώθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως κάστρο (castello), απ’ όπου προέκυψε η σημερινή ονομασία του. Στην περιφέρεια του χωριού έγιναν συγκρούσεις το 1821 και το 1835, ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξε και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (1941-1945), οπότε αποτέλεσε προσωρινό καταφύγιο για αντάρτικες ομάδες.
Από τον Κάστελλο κινηθείτε δυτικά προς το εντυπωσιακό Δάσος του Αζίλακα, το οποίο πήρε το όνομά του από το ομώνυμο δέντρο, ένα ενδημικό είδος δρυός (βελανιδιάς) που μπορεί να φτάσει τα 25 μέτρα ύψος, και της οποίας τα φύλλα δεν έχουν το συνηθισμένο σχήμα, αλλά μοιάζουν με αυτά της ελιάς. Αφού φτάσετε στο βάθος της κοιλάδας, σε απόσταση περίπου 1 χλμ από τον Κάστελλο, στρίψτε δεξιά (βόρεια) προς τον Κουρνά, όπου θα φτάσετε μετά από 1,5 χλμ καταπράσινου και ιδιαίτερα εντυπωσιακού τοπίου.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 11)
Διαδρομή 11: Στα υψώματα
Ασή Γωνιά – Ποτιστήρια – Δαφνομαδάρα – Κάτω Αγόρι – Ασφεντιλίδες
Συνολικό μήκος Διαδρομής: 9 χλμ, εκτιμώμενος χρόνος 4ω 15΄
Η Διαδρομή 11 συνδέει το γραφικό και ιστορικό χωριό της Ασή Γωνιάς με την πιο ψηλή και άγρια πλευρά της Δαφνομαδάρας, την ανατολική απόληξη του όρους Ομανιτέ (υψόμετρο 1.184 μέτρα) στο ανατολικό άκρο των Λευκών Ορέων. Η διαδρομή ξεκινάει και τελειώνει στην Ασή Γωνιά, η οποία βρίσκεται σε υψόμετρο 418 μέτρων στο νοτιοανατολικό άκρο του Αποκόρωνα. Λόγω της θέσης του χωριού στο βάθος του Ασηγωνιώτικου φαραγγιού, ο οικισμός ονομάστηκε Γωνιά, ονομασία που αργότερα άλλαξε σε Ασή Γωνιά, ώστε να αποτυπώνει τον ατίθασο χαρακτήρα των κατοίκων του («ασή» στα τουρκικά σημαίνει «ανυπότακτος»). Πιστό στο όνομα του, το χωριό έπαιξε σημαντικό ρόλο στους αγώνες των χριστιανών της Κρήτης κατά των Οθωμανών. Τον Αύγουστο του 1866 συνεδρίασε στην Ασή Γωνιά η Παγκρήτια Επαναστατική Συνέλευση, ενώ τον Φεβρουάριο του 1867 εγκαταστάθηκε εκεί η «Προσωρινή Κυβέρνηση Κρήτης». Τον Οκτώβριο του 1895 εγκαταστάθηκε στην Ασή Γωνιά η Μεταπολιτευτική Επιτροπή, ενώ το χωριό έπαιξε σημαντικό ρόλο και κατά τη γερμανική κατοχή και Αντίσταση (1941-1945).
Από την κεντρική πλατεία του χωριού κινηθείτε βορειοανατολικά προς την Απάνω γειτονιά και τη θέση Ποτιστήρια, όπου βρίσκεται ένα μικρό μουσείο αφιερωμένο στον Γιώργη Ψυχουντάκη (Μπερτόδουλο), επίσης γνωστό ως «Κρητικό δρομέα» ή «μαντατοφόρο της Αντίστασης», ο οποίος διέσχιζε τεράστιες αποστάσεις -συνήθως τη νύχτα- μεταφέροντας μηνύματα από το Συμμαχικό Επιτελείο Μέσης Ανατολής (Middle East Allied Command) προς τις αντάρτικες ομάδες και αντίστροφα. Από εδώ κινηθείτε ανατολικά κατά μήκος του δρόμου που ακολουθεί τους πρόποδες του βουνού, περνώντας βόρεια του γηπέδου της τοπικής ομάδας (250 μέτρα από το μουσείο) και στρίβοντας αριστερά στην πρώτη διασταύρωση, 450 μέτρα πιο πάνω. Στη συνέχεια στρίψτε αριστερά στην επόμενη διχάλα (350 μέτρα) και ξανά αριστερά στη δεύτερη (600 μέτρα πιο πάνω). Εδώ ο δρόμος γίνεται χωματόδρομος και στη συνέχεια στενεύει σε μονοπάτι, το οποίο ανηφορίζει στη Δαφνομαδάρα μέχρι την κορυφογραμμή, ενώ παράλληλα η βλάστηση αραιώνει λόγω του υψομέτρου.
Αφού περάσετε την κορυφογραμμή, στρίψτε αριστερά (νοτιοδυτικά) στην πρώτη διχάλα που θα συναντήσετε, προκειμένου να φτάσετε σε ένα πρανές όπου βρίσκεται το Μιτάτο Σμπυράκη (Γιάγκος) και λίγο δυτικότερα το Μιτάτο Γυπάρη (Μπράτζιος). Από εδώ το μονοπάτι συνεχίζει βόρεια προς το σημείο Βίγλα, απ’ όπου μπορεί κανείς να θαυμάσει μια εντυπωσιακή θέα προς την κοιλάδα του ποταμού Μουσέλα, τη Λίμνη Κουρνά και τον Κόλπο του Αλμυρού. Μπροστά σας (βόρεια) σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων βρίσκεται το Δάσος του Αζίλακα (Διαδρομή 10) και τα χωριά Κουρνάς, Κάστελλος και Πάτημα (από τα δυτικά προς τα ανατολικά), ενώ το οπτικό σας πεδίο φτάνει προς τα δυτικά μέχρι τη Δαφνοκορφή και τα υψώματα του Κεφαλά, και προς τα ανατολικά μέχρι τα υψώματα του Πετρέ και την ενδοχώρα του Ρεθύμνου. Από τη Βίγλα επιστρέψτε στην προηγούμενη διχάλα και στρίψτε αριστερά στον ίδιο χωματόδρομο (δεξιά όπως ερχόσασταν πριν), κατηφορίζοντας ελαφρά για 1,4 χλμ μέχρι το ύψωμα Κάτω Αγόρι, όπου βρίσκεται η όμορφη και μοναχική εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής (υψόμετρο 669 μέτρα).
Από την εκκλησία αυτή επιστρέψτε από το ίδιο μονοπάτι για 550 μέτρα και στη συνέχεια στρίψτε αριστερά, ανηφορίζοντας κατά μήκος του χωματόδρομου προς τη θέση Ασφεντιλίδες. Το μονοπάτι ανηφορίζει για περίπου 800 μέτρα, και στη συνέχεια κατηφορίζει για περίπου 2 χλμ, περνώντας από εκτάσεις φυσικής βλάστησης, ελαιώνες και βοσκότοπους, προσφέροντας από πολλά σημεία θέα προς τις πηγές της Αργυρούπολης απέναντι (ανατολικά) και το Ασηγωνιώτικο φαράγγι (νότια), το οποίο αποτελεί το όριο των Π.Ε. Χανίων και Ρεθύμνου. Μετά τα 2 χλμ που προαναφέραμε, συναντάτε τον δρόμο που ακολουθήσατε από τα Ποτιστήρια και το γήπεδο, τον οποίο ακολουθείτε πλέον αντίστροφα για να επιστρέψετε στην Ασή Γωνιά και τον κύριο δρόμο.
Μονοπάτια του Αποκόρωνα (Διαδρομή 12)
Διαδρομή 12: Ο δρόμος των βοσκών
Ασή Γωνιά – Χαϊνόσπηλιος – Χαβίδη Πόρος – Τίμιος Σταυρός
Η Διαδρομή 12 συνδέει την Ασή Γωνιά με σημεία ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς και ιστορικής αξίας στα νότια του χωριού, ενώ διέρχεται από προστατευόμενη περιοχή του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura 2000, όπου απαντώνται 19 τύποι οικοτόπων και ο δίκταμος (Origanum dictamnus), ενδημικό είδος φρύγανου της Κρήτης που απαντάται σε ορεινές περιοχές με υψόμετρο έως 1.600 μέτρα. Όπως και η Διαδρομή 11, η Διαδρομή 12 ξεκινάει από την κεντρική πλατεία της Ασή Γωνιάς, όπου βρίσκεται ένα μνημείο αφιερωμένο στους αγώνες των Κρητών για την ελευθερία και οι προτομές των Παύλου Γύπαρη, Στυλιανού Κοκκινάκη και Μιχαήλ Μελαδάκη, οι οποίοι κατάγονταν από εδώ και διακρίθηκαν για την εθνική τους δράση εντός και εκτός Κρήτης.
Από την πλατεία αυτή κινηθείτε νότια για περίπου 70 μέτρα και στη συνέχεια στρίψτε αριστερά, κατηφορίζοντας προς το ρέμα νότια του χωριού. Το μονοπάτι διασχίζει το ρέμα αυτό και μετά από 700 μέτρα συναντάει και πάλι τον δρόμο («απέναντι» από το χωριό), όπου στρίβετε αρχικά δεξιά (νοτιοδυτικά) και μετά από 150 μέτρα αριστερά (νότια) στον μυχό της πρώτης στροφής και ακολουθείτε ένα μονοπάτι που οδηγεί στα ενδότερα μιας χαράδρας, δυτικά του δρόμου προς Καλλικράτη. Σε ένα απόκρημνο σημείο κοντά στο νότιο άκρο της χαράδρας αυτής βρίσκεται ο Χαϊνόσπηλιος, το σπήλαιο των χαΐνηδων (δηλαδή των ανταρτών), όπου τον Δεκέμβριο του 1868 τα μέλη της Προσωρινής Επαναστατικής Κυβέρνησης της Κρήτης εξέδωσαν ψήφισμα με τίτλο «Ένωση ή Θάνατος».
Ανηφορίζοντας από εδώ συναντάτε ξανά τον δρόμο μετά από 200 μέτρα, κοντά στο σημείο όπου παλιά βρισκόταν ο κουλές της Ασή Γωνιάς, ένας από τους εκατοντάδες πύργους που έχτισαν οι Οθωμανοί μετά την επανάσταση του 1866, προκειμένου να ελέγξουν τα ορεινά της Κρήτης. Από εδώ η σήμανση σας οδηγεί νοτιοδυτικά κοντά ή πάνω στον δρόμο, τον οποίο αφήνετε μετά από περίπου 400 μέτρα και συνεχίζετε να ανηφορίζετε. Σε απόσταση μισού χιλιομέτρου από το μονοπάτι, στην τοποθεσία Βουρβουρές, βρίσκεται το παλιό σπίτι του συνταγματάρχη Ανδρέα Παπαδάκη, ο οποίος υπήρξε ηγετικό στέλεχος της «Ανωτάτης Επιτροπής Αγώνος Κρήτης» (ΑΕΑΚ), της πρώτης ένοπλης αντιστασιακής οργάνωσης στην Κρήτη. Εδώ εγκαταστάθηκε ο πρώτος βρετανικός ασύρματος το φθινόπωρο του 1941, μέσω του οποίου η ΑΕΑΚ μετέφερε πολύτιμες πληροφορίες για τις θέσεις και κινήσεις των Γερμανών στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής στο Κάιρο.
Στη συνέχεια το μονοπάτι οδηγεί στη θέση Χαβίδη Πόρος και στη γραφική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, πλάι στην οποία υπάρχει ένα καλοδιατηρημένο μιτάτο και λίγο παραπάνω άλλη μία εκκλησία, αφιερωμένη στο Άγιο Πνεύμα. Από την εκκλησία αυτή κινηθείτε βορειοδυτικά και στη συνέχεια βορειοανατολικά κατά μήκος της κορυφογραμμής για περίπου 1,2 χλμ, όπου θα βρείτε άλλο ένα όμορφο ξωκλήσι, αφιερωμένο στον Τίμιο Σταυρό, με εξαιρετική θέα προς την Ασή Γωνιά και το όρος Ομανιτέ από πάνω της. Από εδώ κατηφορίστε προσεκτικά από τη βόρεια πλευρά του υψώματος, προκειμένου να βγείτε σε ένα ρέμα που οδηγεί σε χωματόδρομο, ο οποίος μεγαλώνει σε δρόμο πιο κάτω και σας οδηγεί στην κεντρική πλατεία της Ασή Γωνιάς, απ’ όπου ξεκινήσατε.
