Από το 1204 η Κρήτη είχε την ατυχία να πέσει στα χέρια των Ενετών. Ήτανε βάρβαρος ο τρόπος διοικήσεως των Ενετών, μα όμως εκτιμούσανε τον πολιτισμό. Και έργα πολιτισμού εδημιούργησαν και το πολιτιστικό κέντρο του Ελληνισμού ήτανε η Κρήτη, αν και διετελεί υπό ξένη κατοχή, από τότε που έπεσε η Κων/πολη.
Επί των Ενετών εδημιουργηθήκανε πνευματικά μνημεία. Ερωτόκριτος, Κατσούρμπος, Βοσκοπούλα, Η Θυσία του Αβραάμ κ.α. Επίσης επί Ενετών αναπτύχθηκε η Κρητική Σχολή Ζωγραφικής και ακόμα όσοι νέοι ήτανε ελπιδοφόροι για σπουδές, τους διευκόλυναν αν θέλανε να πάνε στο εξωτερικό.
Μα από το 1669 που οι Τούρκοι εκατάλαβαν την Κρήτη οριστικά, έσκαψαν λάκκο και θάψανε γενικά τον πολιτισμό. Ειδικά δεν θέλανε να μαθαίνουνε γράμματα οι «γκιαούρηδες», γιατί πιστεύανε ότι όσο είναι καθυστερημένος ένας λαός, τόσο ευκολότερα τιθασσεύεται, και τόσο δυσκολότερα μπορεί να οργανωθεί και να παρουσιάσει αντίσταση.
Ήταν υπό διωγμό η παιδεία στην υπόλοιπη Κρήτη, στα Σφακιά όμως, ούτε υπηρεσίες είχε ο εχθρός μα ούτε εχθρικός πληθυσμός δεν κατοικούσε εκεί, και άμα θέλανε οι γονείς επλήρωναν δασκάλους για τα παιδιά τους.
Τα συμβόλαια στην άλλη Κρήτη τα συντάσσανε οι Καντήδες (ιεροδίκες) μα στα Σφακιά που δεν έδρευε καντής τα συμβόλαια τα συντάσσανε οι δάσκαλοι και οι παπάδες. Ένα συμβόλαιο της 3/1/1762 που έγινε στον Αγ. Ιωάννη Σφακίων και που βρίσκεται τώρα στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, μας δίνει αξιόλογες πληροφορίες. Στο τέλος ο «γραφέας» γράφει: «Εγώ ο δάσκαλος Μανώλης Τζισαμητάκης όπου διαβάζω τα παιδιά, μάρτυρας και γραφέας στο παρόν. Έμπροσθεν τα πρόσωπα πουλητάδες και αγοραστές».
Είχανε λοιπόν σχολεία τότε στα Σφακιά. Έχω διαβάσει απόψεις ότι ίσως να διάβαζε τα παιδιά ο Δασκαλογιάννης και του έδωσαν το όνομα.
Ίσως κάπου – κάπου να μάθαινε γράμματα στα παιδιά αμισθί. Κατά τον περιηγητή FW Sieber θα πρέπει να λειτουργούσε σχολείο στα Χανιά ακόμα στον 18ο αιώνα με πρωτοβουλία Γάλλων εμπόρων. Επίσης παρατηρούμε ότι βγαίνανε αρκετοί ιεράρχες από τα Σφακιά και ακόμα, ξέρομε ότι το όνομα «Αναγνώστης», που δεν ήτανε από τη βάφτιση, μα Αναγνώστη λέγανε όποιον ήξερε να αναγνώθει και επαραμερίζανε το βαφτιστικό του: Αναγνώστης Βουγιούκαλος από Καλλικράτη, Α. Πωλογιώργης Ίμβρος, Α. Μπιράκης Κομητάκης, Α. Δασκαλάκης Ανώπολη, Α. Παπαγεωργίου Αράδαινα, Α. Βαρδουλές Λειβανιανά, Α. Καβρός Μουρί, Α. Γερωνυμάκης Ασφένδου, Α. Σηφοδασκαλάκης Ασφένδου, Α. Δεληγιαννάκης Ασφένδου, Α. Μανουσογιαννάκης Ίμβρος, Α. Μανουσέλης Καλλικράτης. Δεν ήτανε απαραίτητο να ξέρει πολλά για να ονομαστεί «Αναγνώστης». Ο Α. Γερωνυμάκης π.χ. ήτανε 300αρχος και εχρημάτισε Φροντιστής Πολέμου στην Επαναστατική Κυβέρνηση και όμως υπέγραφε ανορθόγραφα «αναγνόστις γερονιμάκις». Επίσης επαρουσίαζε μορφωμένους η μικρή επαρχία Σφακίων όπως ο διάσημος ιεροκήρυκας του Πατριαρχείου Ιερεμίας Κακαβέλος από το Μουρί και ο επίσης από το Μουρί Ευστάθιος Κελαϊδής και ο Αδελφός του Παρθένιος, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ζ’, ο Μητροπολίτης Συμ. Ξηρουδάκης από Ανώπολη, ο Επίσκοπος Ιερόθεος Μπραουδάκης από Χ. Σφακίων, ο Επίσκοπος Γρ. Παπαδοπετράκης από Καλλικράτη κ.α. Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι τα Σφακιά λόγω των τοπικών ειδικών συνθηκών είχανε καλό ποσοστό εγγραμμάτων, μα και λόγω της ναυτιλίας και του εμπορίου είχανε ασυγκρίτως καλύτερες επαφές με τον πολιτισμένο κόσμο από όσο οι άλλοι Κρήτες. Επίσης είναι γνωστό ότι με την συνθήκη παραδόσεως της Κρήτης ορίζετο ότι η Εκκλησία θα χαίρει το δικαίωμα να ιδρύει και να διευθύνει σχολεία. Ακόμα είναι αναμφισβήτητο ότι κατά καιρούς επί τουρκοκρατίας, εδιαβάζονταν τα παιδιά των Ελλήνων σε καθεστώς «κρυφού Σχολείου». Όπως διαβάζομε στην Ιστορία της Κρήτης του Β. Ψιλάκη τ.Δ’σ.2094-95: «…Επί του Βακίμ Πασά πάσαι δε αι χριστιανικαί των πόλεων κοινότητες, ως και πολλαί εν τη υπαίθρω χώρα ηδυνήθησαν να συστήσωσιν σχολεία τίνα ιδιαις δαπάναις, διότι πρότερον ο Μουσταφά πασάς δεν ηυνοεί τέτοια ιδρύματα, όθεν και δεν υπέφεραν ολίγα οι επ’ αυτού Σχολάρχαι…» «Μετατεθέντος του Βακίμ πασά, οι μετ’ αυτόν και ιδίως ο φρενήρης Χουζνή πασάς, έθυσεν και απώλεσεν ως οψόμεθα, και ως προς το σπουδαίον τούτο ζήτημα…»
«Το 1864 οι Σφακιανοί έκλεψαν νυκτωρ διδάσκαλον τηνά εκ Χανίων διότι ο Ισμαήλ πασάς, με όλη του την επιδεικνυομένη φιλομουσίαν, ουδενί επέτρεπεν να υπάγει εις τα Σφακιά να διδάξει εκεί». Το 1841.
Ειδικά μετά την επανάσταση του 1821, και η Παιδεία ευρέθηκε υπό διωγμό, όμως με τον Οργανικό Νόμο του 1969 επαρουσιάστηκε λίγη λασκάδα
Και με τη Σύμβαση της Χαλέπας το 1878 άλλαξε καθεστώς. Επίσημη γλώσσα πια ήτανε η ελληνική στα δικαστήρια και στις συνελεύσεις. Εβόλευε αυτό και στους μουσουλμάνους γιατί, στους πιο πολλούς ήτανε η μητρική τους γλώσσα, αφού οι πιο πολλοί προήρχοντο από αλλαξοπιστία. Η παιδεία ήτανε υποχρεωτική. Οργανώθηκαν τα σχολεία, με το 1889 ο Γενικός Διοικητής Σαρτίνσκι καθιέρωσε για τα χριστιανικά σχολεία: Νηπιαγωγεία, Δημοτικά, Ελληνικά Σχολεία, Γυμνάσια, Παρθεναγωγεία. Όσα είχανε άνω από 80 μαθητές ήτανε πρωτοβάθμια, όσα είχανε άνω των 40 μαθητών δευτεροβάθμια και όσα είχανε άνω των 20 τριτοβάθμια. Μα τώρα πια επιτρεπότανε η έκδοση εφημερίδων, η δημιουργία φιλεκπαιδευτικών συλλόγων και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες.
Μα με τη Σύμβαση της Χαλέπας μπορούσε να είναι Έλληνας διοικητής της Κρήτης και ακόμα, ενώ μέχρι τότε οι «ζαφτηγέδες» (οι αστυνομικοί) ήτανε μόνο Τούρκοι και Αλβανοί, μετά την Σύμβαση η αστυνομία αποτελείτο από κατοίκους της Κρήτης, ασχέτως εθνικότητος ή θρησκεύματος. Από τη Σύμβαση της Χαλέπας μέχρι την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας δεν έγιναν μεγάλες αλλαγές. Στη συνέχεια εφαρμόζανε σύστημα όπως στην ελεύθερη Ελλάδα.
Στα Σφακιά ήτανε προνομιούχος περιοχή και για την Παιδεία. Επί Τουρκοκρατίας οι Σφακιανοί, με τα Λευκά τους Όρη κρατούσανε σε απόσταση τον εχθρό και στη συνέχεια είχανε τα μεγάλα κληροδοτήματα Γ. Ξενουδάκη και Λουκίας Ζαμπελίου, και είχανε εγγράμματους.
Στην επανάσταση του 1841 είχανε γραμματέα τον Γεώργιο Ξενουδάκη από την Ίμβρο και στην Επανάσταση του 1858 είχανε τον Στυλ. Σταυρουδάκη από Αγ. Ρουμέλη και τον Εμμ. Βαρδίδη από το Μουρί Σφακίων.
Μέχρι την 10ετία του 1930, στο Δ. Σχολείο που πήγαινα είμαστε μέχρι 50 μαθητές. Είχαμε ένα δάσκαλο. Ελλιπέστατα εποπτικά όργανα. Κάναμε σχολείο πρωί και απόγευμα. Προβιβάσιμοι βαθμοί ήτανε από 5 και άνω με άριστα το 10. Πολλά παιδιά κάνανε 2 ή 3 χρόνια την ίδια τάξη. Τιμωρίες είχαμε κυρίως ορθοστασία, ξυλιές, νηστεία (μας κράταγαν 1-2 ώρες άμα σχόλαγε η τάξη μας) και ακόμα να γράψωμε κάμποσες φορές ένα κείμενο.
Κανάκης Ι. Γερωνυμάκης
Λαογράφος – Συγγραφέας