Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΟΡΦΕΥΣ – ORPHEUS
(Πίμπλεια Πιερίας/Θράκη – Λείβηθρα/Όλυμπος/Παγγαίο 13ος αι. π.Χ.)
Σημαντικός ήρωας και ημίθεος της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας από τον Όλυμπο μέχρι τη Θράκη, συμμέτοχος στην Αργοναυτική εκστρατεία, μύστης, αοιδός και μουσικός. Ιδρυτής του ορφισμού, μυστηριακής και θρησκευτικής αρχαιοελληνικής κίνησης από τον 7ο ή 6ο π.Χ. αιώνα, που διδάσκει τη λύτρωση της ψυχής από τη φυλακή του σώματος, μέσω άσκησης και μύησης. Οι περιώνυμοι μύθοι της καθόδου στον Άδη και του τραγικού θανάτου του απηχούν την μεγάλη επίδραση του ορφισμού στην αρχαιότητα, που συνεχίστηκε και μεταγενέστερα. Ο ορφισμός, με τη δύναμη της μουσικής και του χορού, τη λατρεία της φύσης και την ίδρυση των ελληνικών μυστηρίων, αποτελεί την αφετηρία του δρόμου από τον Ορφέα μέχρι το Χριστό, μέσω του Διονύσου και του Βάκχου.
Έργα: Αργοναυτικά, Ύμνοι, Λιθικά, Ιεροί Λόγοι, Αποσπάσματα.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H. Diels, Doxographi Graeci, Berolini (1958)], Απολλώνιος, Αργοναυτικά, Παυσανίας, Κλήμης Αλεξανδρεύς, Π. Τρεμπέλας, Ο Ορφεύς εν τη παλαιοχριστιανική τέχνη, 1936, J. Burnet, Early Greek Philosophy, 1962, Κ. Χασάπης, Τα ορφικά, 1967, J. The Presocratic Philosophers, 1979, W.K. Guthrie – L. Alderlink, Orpheus and greek religion (1993), Ευστ. Λιακόπουλος, Τα ορφικά μυστήρια και η αρχαία ελληνική μεταφυσική, 1999, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Β. Θεοφανίδη, Ν. Μωραΐτη, Ν. Λούβαρι), Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Μαρμάρινο ανάγλυφο, Άγνωστος, Μουσείο Νεαπόλεως, Ερυθρόμορφο αγγείο, Μουσείο Βερολίνου, Κρατήρ, Μουσείο Φλωρεντίας, Τοιχογραφία, κατακόμβη Καλλίστου Ρώμης.
Μουσική: Ορφεύς, όπερα Κλ. Μοντεβέρντι, 1607, Ορφεύς και Ευρυδίκη, όπερα Χρ. Γκλουκ, 1762.
ΚΕΙΜΕΝΑ
ΟΡΦΕΥΣ, ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ (D.K., A’, 2005)
* * *
Τα αρχαία ελληνικά μυστήρια (Ελευσίνια, Ορφικά, Καβείρια, Κρητικά, Ροδιακά, Διονύσια, Μεσσηνιακά, Αρκαδικά κ.α.) περιλαμβάνουν γενικά τρία στάδια μύησης. Προετοιμασία, καθεαυτή μύηση, αποτελέσματα ή αλλιώς κάθαρση, μύηση, εποπτεία.
Ο ορφισμός συνενώνει Ίακχο, Βάκχο, Διόνυσο, Ζαγρέα και Ορφέα δημιουργώντας μια πανανθρώπινη αρχετυπική, υπερβατική προοπτική. Δέχεται πως ο άνθρωπος έχει μέσα του πρωταρχικά, κληρονομημένη, τη θεία ουσία και ότι πρέπει να προσπαθήσει υπεράνθρωπα να απορρίψει κάθε τι αρνητικό ώστε να αναδυθεί ολοκληρωτικά η θεία και αθάνατη διάστασή του. “Ένας είναι ο άνακτας – κύριος, αυτογέννητος, και όλα όσα έχουν δημιουργηθεί είναι γεννήματά του” (Ορφικά Αποσπάσματα, Ι).
Η ορφική θεολογία περιλαμβάνει Κοσμογονία, Θεογονία και Ανθρωπογονία. Από το Ένα και Αγαθό αναπηδούν οι πρώτες κοσμικές αρχές, Χρόνος και Ανάγκη και από το κοσμικό αυγό τους γεννιέται ο Φάνης, το φως, και ύστερα η Νύκτα και όλη η Δημιουργία. Η ορφική Θεογονία προσθέτει στην ησιόδεια, τη γέννηση του Διονύσου, που σπαράσσεται από τους Τιτάνες. Από την στάχτη των Τιτάνων, που κατακαίγονται για το έγκλημά τους, γεννιέται το θνητό γένος των ανθρώπων. Έτσι η Ανθρωπογονία ενώνει στον άνθρωπο, ουράνια και γήινη φύση, αθάνατη ψυχή και φθαρτό σώμα. Ο άνθρωπος με τη μύησή του θα αναδείξει την πρωταρχική του ουσία και θα κατακτήσει οριστικά το θείο επίπεδό του.
Στις χρυσές ορφικές πινακίδες είναι γραμμένο, “Της γης εγώ είμαι γιός/ και τ’ ουρανού με τ’ άστρα”/ουράνια ειν’ η γενιά μου” (Πινακίδα Πετηλίας). Και αλλού “Ὄλβιε καὶ μακαριστέ, Θεός δ’ ἔσηι ἀντὶ βροτοῖο” (Πινακίδα Θουρίου).