Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ Ο ΑΚΡΑΓΑΝΤΙΝΟΣ – EMPEDOCLES
(ΡΑκράγας Σικελίας περ. 493 – περ. 433 π.Χ.)
Από τους σπουδαιότερους προσωκρατικούς φιλοσόφους της Κάτω Ιταλίας. Ρήτορας, γιατρός, πανεπιστήμων, αλλά και πρωταγωνιστής στους πολιτικούς αγώνες των δημοκρατικών στη δωρική πόλη του Ακράγαντα. Θεμελιωτής του συστήματος των τεσσάρων αμετάβλητων θεμελιωδών στοιχείων (ριζώματα) που συνιστούν το σύμπαν. Η ανάμειξη φωτιάς, νερού, αέρα, γης είναι η αιτία της γένεσης και της φθοράς των όντων, δια των κοσμογονικών δυνάμεων της φιλίας και του νείκους. Τιμώμενος από τους συγχρόνους του, ως προφήτης, διαλλακτής και θεραπευτής, ως ποιητής και ευρέτης της ρητορικής και από τους νεότερους ως μέγας τραγικός και φιλελεύθερος, κατατάσσεται στις εξέχουσες προσωπικό-τητες της παγκόσμιας ιστορίας.
Έργα: Περί φύσεως των όντων, Καθαρμοί (κοσμολογία, γνωσιολογία και ηθική), Επιγράμματα, Πολιτικοί λόγοι (Περσικά, Προοίμιον εις Απόλλωνα, Ιατρικός Λόγος), Τραγωδίαι.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H. Diels – W. Kranz, Αθήνα (2005), Α’], Διογένης Λαέρτιος, Σουίδας, Ρομαίν Ρολάν, Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος και η εποχή του μίσους, 1891, John Burnet, Early greek philosophy, 1892, G. Colli, Empedocle, 1949, Denis O’ Brien, Empedocles cosmic cycle, 1969, W. Windelband – H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, 2001, Δ. Κούτουλας, Αρχαίοι Έλληνες Μύστες, 2003, Ε. Ρούσσος, Προσωκρατικοί, 2007, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη).
Εικονογραφία: Εμπεδοκλής, πίνακας, Σινιορέλι, 1499-1502, Ντουόμο, Ορβιέτο.
* * *
Ο Ηράκλειτος πρώτος φανερώνει εμφαντικά την κατεύθυνση της διαλεκτικής πορείας των πραγμάτων.
Παλίντονος αρμονίη. Οι ενώσεις είναι πράγματα ολόκληρα και όχι ολόκληρα, ομόνοια και διχόνοια, αρμονία και δυσαρμονία. Απ’ όλα τα πράγματα το Ένα και από το Ένα, όλα τα πράγματα είναι. Όλα τα πράγματα αποτελούν ενότητα και το ον κινείται αμφίδρομα, οντολογικά. Σκορπίζει και πάλι μαζεύει, ανταμώνει και αποχωρίζεται και ζυγώνει και μακραίνει. Οδός άνω – κάτω μία και η αυτή. Ίδιος δρόμος ο ανήφορος και ο κατήφορος. Τα ζεύγη Ένα – Άνω και Όλα – Κάτω συνδέονται αμφίδρομα, αρμονικά στον ίδιο δρόμο.
Αλλά και πριν από τον Ηράκλειτο, ο Αναξίμανδρος είχε εξαγγείλλει τη μεγάλη φιλοσοφική αρχή «ἀρχὴν… εἴρηκε τῶν ὄντων τὸ ἄπειρον… ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών• διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν» (Σιμπλίκιος, Φυσικά 24, 13).
Και μετά τον Ηράκλειτο, ο Εμπεδοκλής επαναλαμβάνει.
“Ἄλλοτε μὲν φιλότητι συνερχόμεν’ εἰς ἕν ἄπαντα, / ἄλλοτε δ’ αὖ δίχ’ ἔκαστα φορεύμενα νείκεος ἔχθει, / <Οὔτως ᾗ μὲν ἕν ἐκ πλεόνων μεμάθηκε φύεσθαι,> / ἠδὲ πάλιν διαφύντος ἑνὸς πλέον’ ἐκτελέθουσι, / τῇ μὲν γίγνονταί τε καὶ οὔ σφισιν ἔμπεδος αἰών” (Fragmenta, 26.7-12).