Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ – EPICTETUS
(Ιεράπολις, Φρυγία περ. 55 – Νικόπολις, Ήπειρος περ. 135)
Από τους κυριότερους εκπροσώπους της στωικής φιλοσοφίας, της περιόδου της Νέας Στοάς, δούλος στη Ρώμη και απελεύθερος μετά, χωλός, μαθητής του Μουσωνίου Ρούφου, διδάσκαλος φιλοσοφίας, καταδιώχθηκε και κατέφυγε στη Νικόπολη της Ηπείρου, όπου ο μαθητής του, ιστορικός Αρριανός, διέσωσε τη διδασκαλία του στις Διατριβές του. Έχοντας «τη γη, τον ουρανό και ένα ιμάτιο», αφοσιωμένος στην ηθικοποίηση του ανθρώπου, ως μέλους της καθολικής πόλης του σύμπαντος, προέβαλε την στωική ηθική με θρησκευτική χρειά, πλησιάζοντας προς τον χριστιανισμό. Στο έργο του διακρίνει όσα εξαρτώνται από το άτομο «ἐφ’ ἠμῖν», από όσα δεν εξαρτώνται από αυτό «οὐκ ἐφ’ ἠμῖν», προβάλλει δε την αρετή, την αταραξία και τη γαλήνη της ψυχής «ἀνέχου καὶ ἀπέχου». Η επίδραση του Επικτήτου υπήρξε σημαντική στους μεταγενέστερους, από τον Μάρκο Αυρήλιο μέχρι τον Τζαίημς Τζόυς.
Έργα: (Αρριανός) Επικτήτου διατριβαί, Εγχειρίδιον.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Ρώμη (1493), Βενετία (1528), Σβαϊγκχάουζερ; (1799-1800), Αδαμ. Κοραής (1826), Schenkl (1894)], Σιμπλίκιος, Φώτιος, A.F. Bonhöffer, Epiktet und die stoa, 1890, Die ehtik des stoikers Epiktet, 1894, A. Jagu, Epictète et Platon, 1946, Ιάσων Ξενάκης, Επίκτητος, Φιλόσοφος – θεραπευτής, 1969, A.A. Long, Epictetus, A stoic and socratic guide to life, 2002, Θ. Πελεγρίνης, Λεξικό της φιλοσοφίας, 2004, W.O. Stephens, Stoic ethics, Epictetus and happiness as freedom, 2007, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Χ. Σκαλισιάνου), Βικιπαίδεια.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Δεν είναι τα πράγματα που ταράζουν τους ανθρώπους αλλά η γνώμη μας για τα πράγματα» (Επίκτητος, Εγχειρίδιον, Ε΄).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ (ΚΕΦ. Α΄-Ν΄)
** ** **
Αυτή η φιλοσοφική κατάταξη που οφείλεται στον Ντιλτάυ και μεταφέρεται στην ηθική από τον Γκρεγκουάρ, καλύπτει πολλές υποδιαιρέσεις που συμπυκνώνονται στην υπερβατική ηθική, στη νατουραλιστική ηθική, στη δρώσα ακτιβιστική ηθική.
Η υπερβατική ηθική είναι ρεαλιστική αφ’ ενός, εφόσον θεωρεί τις ηθικές αξίες ως μια πραγματικότητα ανεξάρτητη του ανθρώπου, ιδεαλιστική αφ’ ετέρου, εφόσον αναφέρεται στον κόσμο των ιδεών. Στηρίζεται στην ιδέα ότι ηθική δεν είναι κάτι που πρέπει να αποκαλυφθεί, αλλά κάτι που προϋπάρχει και δεν μπορεί κανείς παρά να το ανακαλύψει. Η υπερβατική ηθική διακρίνεται σε θρησκευτική και σε φιλοσοφική ηθική. Η πρώτη περιλαμβάνει την ιουδαϊκή, τη χριστιανική και τις σύχρονες κοσμικές θρησκείες της ηθικής. Η δεύτερη περιλαμβάνει την ηθική του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, των στωϊκών, των νεοπλατωνικών, των νεότερων και των σύγχρονων ηθικολόγων.
Η νατουραλιστική ηθική είναι μια επιστημονική ηθική, στηρίζεται στην εικόνα της φύσεως και του ανθρώπου, που δίδουν οι επιστήμες, στη φυσική, στη βιολογία, στην ψυχολογία. Η νατουραλιστική ηθική βασίζεται στη γνώση που στηρίζει τη δράση, στην επιστήμη που ενισχύει την ηθική, όπως και στην περιοχή οποιασδήποτε τεχνικής. Έτσι καλύπτεται το θεωρούμενο από άλλους πραγματικό ασυμβίβαστο ηθικής και επιστήμης, η αναντιστοιχία της αύξησης των υλικών μέσων και της διαστολής της ψυχής της ανθρωπότητας. Η νατουραλιστική ηθική χωρίζεται αφ’ ενός στους νατουραλισμούς, σε μια γενική ή καθολική αντίληψη της φύσης και αφ’ ετέρου στις επιστημονικές ηθικές, που επικαλούνται τα διδάγματα των ηθικών πολιτισμών. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει ο επικουρισμός, ο ωφελιμισμός και οι σύγχρονοι νατουραλισμοί. Στη δεύτερη, η ηθική που στηρίζεται στα μαθηματικά (ομοιομορφία, συμμετρία, μαθηματική τάξη), στη φυσική (κίνηση, νόμοι, κατευθύνσεις), στη βιολογία (ζωή, σεξουαλικότητα, εξέλιξη), στην ψυχολογία, στην κοινωνιολογία.
Η ενεργούσα ηθική στηρίζεται στην ψυχολογία και στην ηθική συνείδηση, στη φιλοσοφία των αξιών. Τονίζει κυρίως τη δραστηριοποίηση του υποκειμένου, τη σπουδαιότητα της πρωτοβουλίας του και της προσωπικότητάς του. Η ηθικότητα είναι αδιαχώριστη από το ανθρώπινο πνεύμα. Στην ακτιβιστική ηθική περιλαμβάνεται η ηθική του Καντίου, του Μπέρξον, του Τζαίημς, του Μπλοντέλ, του Λαλάντ, των υπαρξιστών, του Λαβάλλ.