Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΕΡΑΣΜΟΣ – DESIDERIUS ERASMUS
(Ρότερνταμ 1469 – Βασιλεία, Ελβετία 1536)
Εξέχων ολλανδός θεολόγος, φιλόλογος και ουμανιστής, οικουμενικό πνεύμα και πρόδρομος του νεώτερου φιλελευθερισμού, νόθος, προσέλαβε το επώνυμο Desiderius (Έρασμος), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ. Με ελληνική και λατινική παιδεία, από το κολέγιο των Αυγουστίνων, στο Παρίσι, στην Οξφόρδη, στη Βενετία, τη Βασιλεία και τη Λουβέν, φίλος του Τόμας Μουρ και του Άλδου Μανούτιου, προπαρασκεύασε τη θρησκευτική μεταρρύθμιση. Συνδύαζε τη γνώση της αρχαιότητας με την χριστιανική ηθική στη σύνθεση ενός χριστιανικού ουμανισμού, αντιπαλεύοντας τον σχολαστικισμό και τις ακρότητες της εκκλησίας και του λουθηρανισμού, ενεργώντας υπέρ της κοινής ευδαιμονίας και της ειρήνης. Το έργο του, περί των αρχαίων συγγραφέων, της Καινής Διαθήκης και των Χριστιανών Πατέρων, αποτελεί τομή στη φιλολογική έρευνα, η δε ερασμιακή προφορά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας διατηρείται μέχρι σήμερα.
Έργα: Adagia (1508), Enehiridion militis christiani (1503), Μωρίας εγκώμιον (1511), Διαπαιδαγώγηση χριστιανού ηγεμόνα (1515), Sileni Alcibiadis (1515), Institutio principis christiani (1516), Coloquia familiaria (1518), Hyperaspistes adversus servum arbitrium Lutheri (1526), Ciceronianus (1528), Διάλογος περί της ορθής προφοράς της λατινικής και ελληνικής γλώσσας (1528), De optino genere bene dicendi, De pueris instituendis (1529), Ecclesiastes (1536), De civilitate morum puerilium (1539).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Φρομπών (1521), Bon. Amerbach, Opera omnia, Βασιλεία (1506), Beatus Rhenatus, Basle (1540-1541), 9 τόμ., Horowitz, Erasmiana, Academy of Vienna, (1878-1885), 95 τόμ.], G. Seyffarth, De sonis litterarum graecarum, 1821, Γ. Χατζηδάκης, Σύντομος ιστορία της ελληνικής γώσσης, 1916,Johan Huizinga, Erasmus and the age of reformation, 1924, L. Gauthier-Vigual, Erasme, 1936, J. Huizinga, Erasme, 1955, R.J. Schoek, Erasmus of Europe, The making of a humanist 1467-1500, 1960, Nic. Udal, The apophthegmes of Erasmus, 1964, E.Gordon Rupp-P.S. Watson, Luther and Erasmus, Free will and salvation, 1978, Leon E. Halkin, Erasmus, A critical biography, 1993, Erica Rummet, Erasmus, 2004 Π. Ζακοπέν – Λαγκρέ, Έρασμος, Ουμανισμός και γλώσσα, 1998, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Σ.Λ. και Χ. Σκαλισιάνου), Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Προσωπογραφία, Ντύρερ, 1520, Λούβρο, Παρίσι, Πίνακες, Χανς Χολμπάιν ο νεώτερος, 1523, Μουσείο Αμβέρσας, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης, Λούβρο, Ορειχάλκινος ανδριάντας, H. de Keyser, 1622, Ρόττερνταμ.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΕΡΑΣΜΟΣ, ΜΩΡΙΑΣ ΕΓΚΩΜΙΟΝ
** ** **
Η κλασική ελληνική ηθική, η ηθική της ελληνικής πόλης, η ηθική του μέτρου και της αρμονίας οριοθετείται στα άκρα ενός τριγώνου. Θεμελιώνεται ως σωκρατική ηθική, μεσουρανεί ως πλατωνική ηθική, ολοκληρώνεται ως αριστοτελική ηθική. Ο Σωκράτης είναι ο ενσαρκωτής, ο Πλάτων ο οραματιστής, ο Αριστοτέλης ο πραγματιστής της ελληνικής ηθικής.
Όταν ο μεγάλος αθηναίος σοφός οδηγούμενος από το δαιμόνιό του, έθεσε στους συμπολίτες τους το ερώτημα “τὶ ἐστί” η αρετή, οι ηθικές αντιλήψεις του Ορφέα και του Πυθαγόρα είχαν σχεδόν καλυφθεί από τη σοφιστική σχετικότητα. Ο Σωκράτης όμως δεν εννοούσε να διασπάσει τους δεσμούς της πόλης, αφού πίστευε στην ύπαρξη αντικειμενικών ηθικών δεδομένων. Διατύπωσε την άποψη ότι κανείς δεν είναι θεληματικά κακός, ότι κακία είναι η αμάθεια και ότι η γνώση είναι αρετή. Καθένας μπορεί να αποκτήσει την αρετή με την έρευνα, τη γνώση, την επιστήμη. Αλλά η γνώση αυτή δεν είναι μόνο θεωρητικός, αλλά και πρακτικός λόγος, δεν είναι μόνο θεωρία, αλλά και πράξη, δεν είναι μόνο διδασκαλία, αλλά και εφαρμογή. Η αρετή είναι υπερβατική, βρίσκεται πάνω από τον κόσμο, εκεί που τοποθετείται και ο Θεός. Επομένως ο άνθρωπος για να τη γνωρίσει πρέπει πρώτα να γνωρίσει τον εαυτό του, να αυτοκαθαρθεί, για να μπορεί να υψωθεί προς αυτή. Σκοπός του είναι να απελευθερωθεί από τον κόσμο των υλικών αναγκών για να πετάξει προς την περιοχή της θεότητας “τὸ μὲν μηδενός δεῖσθαι θεῖον εἶναι τὸ δὲ ὡς ἐλαχίστῳ ἐγγυτάτῳ του θείου καὶ τὸ μὲν θεῖον κράτιστον, τὸ δ’ ἐγγυτάτῳ τοῦ θείου ἐγγυτάτῳ τοῦ κρατίστου” (Ξενοφών, Απομνημονεύματα, Α6). Αυτός ο ορισμός της ασκητικής ηθικής ζωής περιλαμβάνει και τη λογική διασαφήνιση των ιδεών, αλλά και την πρακτική εφαρμογή της αρετής. Και μπορεί να καταλήξει αβίαστα στο περίφημο “εἰ δ’ ἀναγκαῖον εἴη ἀδικεῖν ἤ ἀδικεῖσθαι, ἐλοίμην ἄν μᾶλλον ἀδικεῖσθαι ἤ ἀδικεῖν” (Πλάτων, Γοργίας 469c).
Ο Σωκράτης έτσι δεν διδάσκει μόνο την ανδρεία, αλλά είναι και ο ίδιος ανδρείος στους πολέμους της πατρίδας του. Δεν διδάσκει μόνο τη σωφροσύνη, είναι και ο ίδιος σώφρων στα πολιτικά της πόλης του. Δεν διδάσκει μόνο τη δικαιοσύνη, είναι και ο ίδιος δίκαιος, υποτασσόμενος στους νόμους των αθηναίων. Και σφραγίζει τη διδασκαλία του με την ίδια τη ζωή και τον θάνατό του.