Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης

ΤΕΡΤΥΛΛΙΑΝΟΣ – QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS
(Καρχηδόνα περ. 155 – περ. 240)

Πατέρας της λατινικής εκκλησίας, ο πρώτος χριστιανός συγγραφέας που έγραψε στη λατινική, αποκαλούμενος πατέρας του λατινικού χριστιανισμού, με ελληνική, λατινική και νομική παιδεία, δικηγόρος στη Ρώμη, ειδωλολάτρης που ασπάστηκε τον χριστιανισμό, εγκαταστάθηκε στην Καρχηδόνα και ανέπτυξε κατηχητική διδασκαλία στη Βόρεια Αφρική, ακολουθώντας μια μορφή ασκητισμού, που τον οδήγησε στην αίρεση του μοντανισμού. Το έργο του διακρίνεται για διαλεκτική ευστροφία, αλλά και μονομέρεια, αυστηρότητα και δικονομική αντίληψη του χριστιανισμού. Οι περί τριάδος, ψυχής, αμαρτίας, σωτηρίας και χιλιασμού αντιλήψεις του Τερτυλιανού, προκάλεσαν πολλές συζητήσεις και αντιρρήσεις. Άσκησε σημαντική επίδραση στη διαμόρφωση της γλώσσας της λατινικής θεολογίας και στην τροπή της Καθολικής Εκκλησίας προς μια στενή, ιεραρχική, κανονική οργάνωση.

Έργα: Περί ειδωλολατρείας (196-197), Προς τα έθνη (197), Απολογητικός (197-198), Περί βαπτίσματος (198-203), Περί μετανοίας (198-203), Περί παραδείσου (204), Κατά Ερμογένους (200-207), Περί ψυχής (206-207), Κατά ουαλεντιανών (206-207), Κατά γνωστικών (206-207), Κατά Μαρκίωνος (208), Περί μονογαμίας (210-211), Περί νηστείας (210-211), Κατά Πραξέα (223).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Ακαδημία Βιέννης, J.P. Migne, Λατινική Πατρολογία, Παρίσι (1844), 1-3], J.N.D. Kelly, Early christian doctrines, 1960, T.P. o’ Malley, Tertullian and the Bible, 1967, T.D. Barnes, Tertullian, A literary and historical study, 1971, D.I. Rankin, Was Tertullian a jurist?, 1997, L. Eliott – Brings, The beginning of Western christendom, 2003, Catholic encyclopedia, 1912,

Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς, Βικιπαίδεια.

ΚΕΙΜΕΝΑ: ΤΕΡΤΥΛΛΙΑΝΟΣ, ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΟΣ

** ** **

Ωστόσο ο αρχικός χριστιανισμός, που εφαρμόζει μάλιστα έμπρακτα την ηθική του στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες, στην κοινή λατρεία και στις αγάπες, δεν ολοκληρώνεται παρά μόνο μέσα από την ανάπτυξη της πατερικής σκέψης της Ανατολικής Εκκλησίας. Τα χριστιανικά δόγματα της χάριτος, της δικαίωσης, της αποκατάστασης, εναρμονίζονται προς τις ελληνικές ηθικές δοξασίες, μέσα από τρία μεγάλα ρεύματα διδασκαλίας. Το πρώτο ρεύμα περιλαμβάνει την πλατωνική, αριστοτελική και στωϊκή ηθική αντίληψη, που ακολουθούν ο Ιουστίνος, ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ο Ωριγένης, ο Νεμέσιος και συνοψίζει ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Το δεύτερο ρεύμα πλησιάζει μονομερώς προς τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο, που ακολουθούν ο Γρηγόριος Νύσσης, ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης, ο Μάξιμος Ομολογητής, ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Και το τρίτο ρεύμα ακολουθεί την πρακτική και ασκητική ηθική ζωή των κυνικών και στωϊκών, που ακολουθούν ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και κυρίως οι αρχηγέτες του μοναχισμού και οι θεωρητικοί του ησυχασμού και της θέωσης.

Η ηθική της δυτικής Εκκλησίας απομακρύνεται από την ελληνική Ορθοδοξία, ακολουθώντας κυρίως τη ρωμαϊκή νομοκεντρική αντίληψη. Με τον Τερτυλιανό πλάθει νέους ηθικούς όρους, ανάλογους προς τις νομικές έννοιες του ρωμαϊκού δικαίου. Και ο Αυγουστίνος διαμορφώνει μια ηθική θεολογία της ενοχής, της ανταπόδοσης, της αυστηρότητας. Ο αιώνιος νόμος του Θεού, τα ανώτερα πράγματα να εξουσιάζουν τα κατώτερα, ανατρέπεται από τον άνθρωπο, όταν δίδει στα κατώτερα πράγματα εξουσία πάνω στα ανώτερα. Το κακό εισάγεται στον κόσμο από την ανθρώπινη ελεύθερη βούληση. Από τη θέση αυτή ο προτεσταντισμός μεταπίπτει σε μια ηθική της πίστης και όχι της πράξης, του προορισμού και όχι της ελευθερίας, της αμαρτίας και όχι της αγάπης. Από τον Λούθηρο μέχρι τον Καλβίνο και τις μεταγενέστερες αποκλίσεις των διαμαρτυρόμενων, ο χριστιανισμός χάνει σε πνευματικότητα, εσωτερικότητα, οικουμενικότητα, ότι κερδίζει σε εκκοσμίκευση, εξωτερίκευση, ανεξαρτοποίηση.