Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΛΗΘΩΝ ΓΕΜΙΣΤΟΣ – PLETHO GEMISTOS
(Κωνσταντινούπολη 1358; – Σπάρτη 1452)
Μέγιστος βυζαντινός φιλόσοφος, θεόσοφος του Μιστρά, «μετεμψύχωση του Πλάτωνα». Μαθητής του ιουδαίου Ελισαίου στην Ανδριανούπολη, μυήθηκε στο ζωροαστρισμό και στην νεοπλατωνική και γνωστική φιλοσοφία, ταξίδεψε στην Κύπρο και στην Παλαιστίνη, αναδείχθηκε δικαστής και σύμβουλος στο Μιστρά του Μανουήλ Παλαιολόγου και μετέσχε στη Σύνοδο Φεράρας/Φλωρεντίας για την ένωση των Εκκλησιών όπου αναγνωρίστηκε έμμεσος αρχηγός της Φλωρεντινής Ακαδημίας. Το έργο του αποτελεί κυρίως αναβίωση της αρχαίας φιλοσοφίας, αλλά και πολιτικό οδηγό για την κοινωνική και οικονομική μεταρρύθμιση της εποχής του. Αντιμετωπίζει τα χριστιανικά δόγματα υπό το νεοπλατωνικό πρίσμα, θεωρώντας ως Αγία Τριάδα τις ουράνιες, χθόνιες και υποχθόνιες θεότητες, πιστεύει στην μετεμψύχωση, την ειμαρμένη και την πολυγαμία, ενώ στις πολιτικές του ιδέες διαφαίνεται ένας κρατικός σοσιαλισμός, με μια μορφή κοινοκτημοσύνης και διευθυνόμενης οικονομίας.
Έργα: Περί ων Αριστοτέλης προς Πλάτωνα διαφέρεται, Περί νόμων τε και πολιτείας της αρίστης, Επί τη αοιδήμω Δεσποίνη υπομονή, Προς τον βασιλέα Εμμανουήλον περί των εν Πελοποννήσω πραγμάτων, Προς τον δεσπότην Θεόδωρον περί της Πελοποννήσου, Διαγραφή απάσης της Πελοποννήσου, παραλίου τε και μεσογείου, Επιτομή εξ Αππιανού, Στράβωνος, Αριστοτέλους, Ξενοφώντος, Διονυσίου Αλικαρνασσέως κ.λ.π., Περί αρετών, Προοιμίων ρητορικών και αριστοτελικών ζητημάτων, Ζωροαστρείας και πλατωνικών δογμάτων συγκεφαλαίωσις, Προθεωρία εις τον λόγον του βασιλέως Εμμανουήλ του Παλαιολόγου, Ερμηνεία εις τας φωνάς Πορφυρίου και εις τας δέκα κατηγορίας Αριστοτέλους, Προς τας Σχολαρίου υπέρ Αριστοτέλους αντιλήψεις, Ευχή εις τον έναν Θεόν, Προλεγόμενα ρητορικής τέχνης, Σχόλια εις τα Αναλυτικά του Αριστοτέλους, Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, Προς τον υπέρ του πλατωνικού δόγματος βιβλίον; Περί σχήματος γης, Μέθοδος ευρέσεως ηλίου και σελήνης και της των άστρων εποχής, Διασάφησις των εν τοις Ζωροάστρου λόγοις ασαφέστερον ειρημένων.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. J.A. Fabricius, Bibliotheca Graeca, 1790-1809, J.P. Migne, Ελληνική Πατρολογία, Παρίσι (1856), 160, Alexandre, Plethon, (1858)], Βησσαρίων, Γεννάδιος Σχολάριος, Κατά των Πλήθωνος αποριών επ’ Αριστοτέλει και κατά Ελλήνων, ήτοι πολυθέων, Γαζής, Γεώργιος Τραπεζούντιος, Μιχαήλ Αποστόλης, Λεοπάρντι, Σπ. Λάμπρου, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, D. Fritz Schultze, George Gemistus Plethon, 1871, Αλ. Παπαδιαμάντης, Γυφτοπούλα, 1884, Αγησ. Καραμπάτης, Το φιλοσοφικό σύστημα του Πλήθωνος, 1910, F. Masai, Plethon et le platonism de Mistra, 1956, Stevan Ranciman, The last Byzantine Renaissance, 1970, C.M. Woodhouse, George Gemistus Plethon, The last of the Hellenes, 1986, Γεώργ. Καββαδίας, Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός, Η σοσιαλιστική Πολιτεία, 1987, Kostas Madilas, Georgius Gemistus Plethon, 1997, B. Tamburn, Plethon, Le retour de Plato, 2006, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (άρθρ. Α.Α. Παπαδόπουλου), Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Ε.Π.Φωτιάδη), Βικιπαίδεια.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Ἐσμὲν μὲν γὰρ οὖν Ἕλληνες τὸ γένος ὡς ή τε φωνὴ καὶ ἡ πάτριος παιδεία μαρτυρεῖ» (Γεωργ. Γεμιστός Πλήθων).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΠΛΗΘΩΝ ΓΕΜΙΣΤΟΣ, ΠΕΡΙ ΝΟΜΩΝ (ΒΙΒΛ. Γ΄, ΚΕΦ. ΙΑ΄-ΛΑ΄)
** ** **
Το πέρασμα από τη θεωρητική αντιμετώπιση στην πρακτική τάση γίνεται εντονότερο στη ρωμαϊκή εποχή. Οι εβραίοι προφήτες είναι οι προπομποί των Εσσαίων και των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων. Η διδασκαλία του Χριστού ασκεί τεράστια επίδραση με την επίθεσή της ενάντια στην ιδιοκτησία και την προβολή των ιδεών της ισότητας των ανθρώπων. Οι Καρποκρατιανοί, οι κοινωνικοί αγώνες στη Ρώμη, η εξέγερση του Σπάρτακου, η “Πλατωνόπολις” του Πλωτίνου, τα κηρύγματα των Πατέρων της Εκκλησίας, μεταφέρουν την κοινωνική πάλη σε άλλα επίπεδα. Στο Βυζάντιο, η θαρραλέα κοινωνική μεταρρύθμιση των Ισαύρων και το κίνημα των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης, τέλος το κήρυγμα του Πλήθωνα Γεμιστού, ακολουθούν. Αλλά και στην Ανατολή, στη Βαβυλωνία, στην Περσία και στη μακρινή Κίνα, τα σοσιαλιστικά κινήματα γράφουν τη δική τους ιστορία.
Ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας κυριαρχείται από το κοινωνικό ζήτημα. Ευγενείς και κληρικοί, γαιοκτήμονες και δουλοπάροικοι, πρωτοτεχνίτες και μαθητευόμενοι στις συντεχνίες, συνθέτουν ένα κόσμο που καρποφορεί την αλλαγή. Ο σοσιαλισμός, με τη μορφή αιρετικών κινήσεων, όπως των κλουνυσιανών, της “Ενώσεως των φτωχών ιερέων”, του κινήματος των χωρικών και των αναβαπτιστών, θέτει επιτακτικά τα αιτήματα της κοινοκτημοσύνης και της ισότητας.
Από τον Λούθηρο ως τον Μαρξ ανθίζει ο ουτοπικός σοσιαλισμός. Ο Τ. Μουρ, ο Τ. Καμπανέλλα, ο Μόραλυ, ο Μαμπλύ, ο Μεσλιέ, περιγράφουν με ενθουσιασμό τις φανταστικές χώρες όπου
εφαρμόζεται η κομμουνιστική οργάνωση της κοινωνίας. Στην Παραγουάη, οι Ιησουίτες δημιουργούν ένα παρόμοιο ινδιάνικο κράτος, που διαρκεί ενάμισι αιώνα.
Στο μεταξύ η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός αποσπούν την ανθρώπινη σκέψη από τον σχολαστικισμό. Οι νέες υλιστικές τάσεις της φιλοσοφίας, η πολιτική ελευθερία και η θεμελίωση της οικονομικής επιστήμης, χαράζουν νέους δρόμους για το κοινωνικό πρόβλημα.