Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ – LEO TOLSTOΥ
(Γιάσναγια Πολυάνα, Τούλα 1828 – Αστάποβο, Ριαζάν 1910)
Κορυφαίος συγγραφέας της ρωσικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας από πλούσια οικογένεια γαιοκτημόνων, με επιμελημένη μόρφωση και γαλλική παιδεία, έζησε ανήσυχα φοιτητικά χρόνια, αμφισβητώντας τη θρησκεία και την συμβατική ηθική. Εγκατέλειψε το Πανεπιστήμιο του Καζάν, κατατάχθηκε εθελοντής στο ρωσικό στρατό, διακρίθηκε δε στον Κριμαϊκό πόλεμο και ταξίδεψε στην Γερμανία, Ελβετία και Γαλλία. Ίδρυσε στη Γιάσναγια Πολυάνα πρότυπο σχολείο και αφοσιώθηκε στην εξύψωση του βιοτικού και πνευματικού επιπέδου του λαού. Απομονωμένος λόγω των ψυχικών του κρίσεων, με πρόθεση να διανείμει την περιουσία του, με ασκητική πειθαρχία και μυστικιστική έξαρση, κατέφυγε στην μονή της Οπτίνα Πούστιν και τελικά πέθανε, αφού ήδη είχε κηρυχθεί αιρετικός και άθεος. Το έργο του αποτελεί λαμπρή εικονογράφηση της ρώσικης ψυχής, της ζωής των χωρικών, των ηθών και των εθίμων της υπαίθρου, αλλά και μια ζωντανή αναπαράσταση της ιστορίας. Οι φιλοσοφικές, θρησκευτικές, κοινωνικές και αισθητικές του πεποιθήσεις επέδρασαν σημαντικά στην εποχή του. Συμμεριζόμενος τις ιδέες των πρώτων χριστιανών, ιδεαλιστής και ειρηνιστής, ζώντας την εσωτερική του τραγωδία, ανέβασε την τέχνη της λογοτεχνίας στα ψηλότερα σκαλοπάτια της.
Έργα: Σταθμοί μιας ζωής (1856), Δύο ουσσάριοι (1856), Λουκέρνη (1857), Αλβέρτος (1857), Κοζάκοι (1863), Πόλεμος και ειρήνη (1864-1869), Ιστορία ενός αλόγου (1864), Διηγήσεις της Σεβαστουπόλεως (1868), Άννα Καρένινα (1872-1876), Αιχμάλωτος του Καυκάσου (1872), Εξομολογήσεις (1878), Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς (1884-1886), Εις τι συνίσταται η πίστις μου (1884-1888), Το κράτος του ζόφου (1886), Η σονάτα του Κρόυτσερ (1890), Τα Ευαγγέλια (1890), Εκκλησία και κράτος (1891), Η σωτηρία ευρίσκεται εν ημίν (1891-1893), Κύριος και υπηρέτης (1895), Χατζή Μουράτ (1896-1904), Τι είναι η τέχνη (1898), Ανάσταση (1899), Το φως λάμπει στο σκοτάδι (1900), Ζωντανό πτώμα (1900), Περί Σαίξπηρ και του δράματος (1906), Πατήρ Σέργιος (1911-1912).
Βιβλιογραφία: Maxim Gorky, Reminiscence of Tolstoy, Chekhov and Andreyev, 1934, E.J. Simons, Leo Tolstoy, 1946, John Beylay, Tolstoy and the novel, 1966, Henri Troyat, Tolstoy, 1967, Ed. Wasiolek, Critical essays on Tolstoy, 1986, S.A. Tolstaya, The Diaries of Sophia Tolstoy, 1987, C.J.G. Turner, Α Karenina Companion, 1994, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς, Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Τολστόι 1873, προσωπογραφία, Κρονακόλ, Προτομή, Μπουρντέλ, Μουσείο Μπουρντέλ, Προσωπογραφία, Ίλια Ρέπιν, 1887, Κρατική Πινακοθήκη Τρετιάκοφ, Μόσχα.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Μην ανθίστασαι εις το κακόν δια του κακού» (Λ. Τολστόϊ).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ, ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗ (ΒΙΒΛ. Γ΄, ΚΕΦ. Α΄)
** ** **
Ο αναρχισμός ενσαρκώνει μια επίμονη ιδέα της δυτικής σκέψης. Το άτομο ελεύθερο από εξωτερικές πιέσεις και παραδοσιακές προκαταλήψεις μπορεί να ζήσει μια ευτυχισμένη ζωή.
Η ελευθερία από τη θρησκεία, την πολιτική, την ηθική, τις συμβατικότητες του κράτους και της ζωής, οδηγεί στην ατομική αυτοέκφραση. Καθένας υπηρετεί την δική του υπόθεση με αγάπη για τον αληθινό άνθρωπο, πέρα από τις επιδιώξεις του “γενικού καλού”, που αντιβαίνουν στην ατομική ελευθερία. Ωστόσο μέσα στο ιεραρχημένο σύμπαν, στην κυριαρχία των θεσμών, στην ιδεολογία της καταπίεσης, ο άνθρωπος έχει ενταχθεί τόσο στέρεα, ώστε φοβάται την ελευθερία, δεν θέλει ολοκληρωτική ελευθερία. Η ιστορία της ανθρωπότητας, τελευταία εξελικτική φάση στον πλανήτη μας, συνίσταται στην άρνηση της ζωϊκότητας του ανθρώπου και στη δημιουργία του κόσμου των διανοητικών και ηθικών πεποιθήσεων και ιδεών. Ο συμβολισμός του προπατορικού αμαρτήματος είναι σαφής. Οι πρωτόπλαστοι, θηρία με δύναμη σκέψης, πραγματοποιούν την επιθυμία της εξέγερσης. Εδώ βρίσκονται τα τρία στοιχεία της αναρχικής διαλεκτικής του Μπακούνιν, η ανθρώπινη ζωϊκότητα (οικονομία), η σκέψη (επιστήμη), η εξέγερση (ελευθερία). Στην ιστορική διαλεκτική ο ελληνικός πολιτισμός είναι η ανθρώπινη απελευθέρωση, ο ρωμαϊκός, η κατάκτηση. Ο νεότερος ιταλικός πολιτισμός ελευθερία, ο γερμανικός σκλαβιά. Ο χριστιανισμός είναι εξέγερση και όχι επανάσταση, άρνηση όλων των θεσμών της αρχαιότητας, πρώτο πνευματικό ξύπνημα του προλεταριάτου. Είναι καρδιά και όχι λογική. Μα η θρησκεία αφανίζει την ανθρώπινη ελευθερία προς όφελος της θεότητας. Έτσι αν υπήρχε Θεός θα έπρεπε να τον καταργήσομε. Όπως ακριβώς πρέπει να καταργηθεί και το κράτος, ως άρνηση της ελευθερίας. Για να υπάρξει αυτοδιεύθυνση, αυτοδιαχείριση, φεντεραλισμός, διεθνισμός.
Τελικά ο αναρχισμός καταστρέφει τον κόσμο της καταπίεσης και δημιουργεί την κοινωνία της ελευθερίας, αρνείται τους θεσμούς και δέχεται την ανθρωπότητα. Συνθέτει τη φαντασία με τον ορθολογισμό, ζητά να κάνει δυνατό το αδύνατο, να μεταμορφώσει την ουτοπία σε ρεαλισμό. Από τη γαλλική κομμούνα και τη ρωσική επανάσταση, περνά στα εργασιακά ιταλικά συμβούλια και στην ισπανική επανάσταση. Ο Μάης του ’68 έδειξε ότι τα ιδανικά της ελευθερίας και της εξέγερσης μπορούν ακόμα να εμπνέουν και να καθοδηγούν στο δρόμο της φαντασίας για την εξουσία. “Απομένει στους επαναστάτες να αναλάβουν τις ευθύνες τους” (Καστοριάδης, Τα γεγονότα του Μάη).