Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ – ANAXIMENES
(Μίλητος περ. 585 π.Χ. – περ. 525 π.Χ.)
Ο τρίτος χρονολογικά προσωκρατικός φιλόσοφος της Ιωνικής Σχολής, μαθητής του Αναξιμάνδρου, ασχολήθηκε με την κοσμογονία, αστρονομία, μετεωρολογία, σεισμολογία και βιολογία. Θεώρησε ως αρχή πάντων τον άπειρο και αεικίνητο αέρα, που με την αραίωσή του μετατρέπεται σε πυρ και με την πύκνωσή του σε νέφος, νερό, γη και πέτρα. Η αχανής μάζα του αέρα περιέχει ταυτόχρονα αναρίθμητους κόσμους, που συνεχώς γεννώνται και πεθαίνουν, επιστρέφοντας στο αρχικό άπειρο νεφέλωμα. Ο Αναξιμένης, επιστρέφοντας σε μια υλική αρχή, συνθέτει τις θεωρίες Θαλή και Αναξιμάνδρου σε μια θαυμαστή ενότητα και ερμηνεύει με εσωτερική συνοχή, βάσει μηχανικής αιτιότητας, τα αστρονομικά, κοσμογονικά και μετεωρολογικά φαινόμενα. Στην ιστορία της επιστήμης ο Αναξιμένης εξηγεί τον κόσμο έχοντας ήδη ανέλθει στην τρίτη βαθμίδα της αρχαίας ελληνικής φυσικής φιλοσοφίας.
Έργα: Περί φύσεως.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H. Diels – W. Kranze, (2005), A’], Σιμπλίκιος, Φυσικά, Αέτιος, Ολυμπιόδωρος, Πλούταρχος, Περί του πρώτου ψυχρού, Τσέλλερ – Νέστλε, Ιστορία ελληνικής φιλοσοφίας,1942, Λαβουαζιέ, Έργα, L. Taran, Anaximenes of Miletus, 1970, Rich. D. McKirahan, Philosophy before Socrates, 1994, D. Lindberg, The greeks and the cosmos, 2007, D.A. Graham, Anaximenes, 2009, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ, ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ; (D.K. Α’)
* * *
Κατά μια διαδεδομένη παράδοση ο όρος μεταφυσική οφείλεται σε μία σύμπτωση. Ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος, που έκανε τον 1ο αιώνα μ.Χ. την πρώτη συστηματική κατάταξη των έργων του Αριστοτέλη, τοποθέτησε το σύγγραμμά του, Πρώτη Φιλοσοφία, μετά τα Φυσικά του. Ο Νικόλαος Δαμασκηνός έδωσε στο έργο αυτό την ονομασία “Μετά τά Φυσικά”. Και ο όρος μεταφυσική φαίνεται ότι πλάστηκε από τους άραβες αριστοτελικούς και διαδόθηκε από τον Αβερρόη. Ωστόσο και ουσιαστικά το περιεχόμενο των Μεταφυσικών περιλαμβάνει τα προβλήματα που ξεπερνούν τα φυσικά, βρίσκονται πέρα από τα φυσικά. Κατά το νεοπλατωνικό Ερέννιο “μετὰ τὰ φυσικὰ λέγονται ἅπερ φύσεως ὑπερῆρται καὶ ὑπὲρ αἰτίαν καὶ λόγον εἰσί” (Εξήγησις εις τα μετά τα φυσικά). Ο σχολιαστής του Αριστοτέλη Σιμπλίκιος γράφει “θεολογικὸν καὶ πρώτην φιλοσοφίαν καὶ μετὰ τὰ φυσικὰ καλοῦσιν ὡς ἐπέκεινα τῶν φυσικῶν τεταγμένων” (Υπόμνημα εις Αριστοτέλους φυσικής ακροάσεως, 1α). Οι σχολαστικοί μετέγραψαν τον όρο σε transphysica. Έτσι επικράτησε η μεταφυσική.
Για πολλούς η μεταφυσική δεν ξεχωρίζει από τη φιλοσοφία, αφού κατέχει σ’ αυτή την κεντρική θέση. Για άλλους η μεταφυσική αποτελεί ξεχωριστό κλάδο φιλοσοφίας, είναι φιλοσοφική επιστήμη με ιδιαίτερο περιεχόμενο. Όπως και να ‘χει η μεταφυσική πάει πέρα από τα φυσικά φαινόμενα, από τις φυσικές επιστήμες και τις αισθήσεις. Ψάχνει να βρει το σταθερό πίσω από τα φαινόμενα, την ίδια την πραγματικότητα, το όντως ον. Η μεταφυσική διεισδύει εκεί που δεν μπορεί να υπάρξει εμπειρικός έλεγχος. Εξετάζει τον υπερφυσικό κόσμο, τον υπερβατικό, το απόλυτο. Γι’ αυτό τη μεταφυσική μπορούμε να την πούμε και οντολογία. Όλες οι θεωρίες με αντικείμενο λογικές έννοιες ή ιδέες, ο ιδεαλισμός, είναι μεταφυσικές.
Μα ενώ στην αρχαιότητα η μεταφυσική είχε την πρώτη θέση ανάμεσα στις επιστήμες (πρώτη φιλοσοφία), στην Αναγέννηση αντιμετωπίζεται αρνητικά, από αντίδραση σε ότι προέρχεται από το Μεσαίωνα. Ο Καρτέσιος χώρισε τελείως την επιστήμη από τη θεολογία, εφάρμοσε μαθηματικές μεθόδους στη φιλοσοφία, δεν παραδέχθηκε τίποτα που να μην το ξέρει ολοφάνερα αληθινό. Έβαλε τις βάσεις της νεότερης δυτικής σκέψης. Cogito ergo sum. Ο Κάντιος διατύπωσε το πρόβλημα, πώς είναι δυνατή η μεταφυσική ως επιστήμη. Είναι διόλου δυνατή η μεταφυσική; Πως είναι δυνατή μια γνώση προερχόμενη από καθαρή λογική; Πως είναι δυνατές γνώσεις apriori; Πως είναι δυνατά τα καθαρά μαθηματικά, η καθαρή φυσική, η μεταφυσική εν γένει ως φυσική προδιάθεση και η μεταφυσική ως επιστήμη; Σ’ αυτά τα ερωτήματα απάντησε θετικά με ολόκληρο το έργο του (Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική).
Ο μαρξισμός θεώρησε τη μεταφυσική εσφαλμένη μελέτη της φύσης και της κοινωνίας, έξω από τη διαλεκτική της ζωής. «Για τη φιλοσοφία που διώχθηκε από τη φύση και την ιστορία, μένει τότε μόνο το βασίλειο της καθαρής σκέψης, εφόσον εξακολουθεί να υπάρχει, η διδασκαλία για τους νόμους της ίδιας της διαδικασίας της σκέψης, η λογική και η διαλεχτική» (Ένγκελς, Λουδοβίκος Φόϋερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας). Κι όμως ο Έγελος προσέδωσε στη φιλοσοφία αξιώσεις συνολικότητας. Και ο ίδιος ο Μαρξ έδειξε όσο κανείς νεότερος διανοητής, ότι η ιστορία, η οικονομία, η πολιτική, η φιλοσοφία και η ανθρωπολογία αποτελούν κατά βάση μια και μόνο επιστήμη.
Μέχρι το τέλος του προπερασμένου αιώνα, του 19ου, η μεταφυσική διασυρόταν. Η αποκατάσταση του κύρους της και η κατοπινή της ανάπτυξη αποτέλεσε το κύριο πρόβλημά της κατά τον 20ο αιώνα. Νέες τάσεις εμφανίζονται τώρα. Συμβολική και τυπική λογική, στρουκτουραλισμός, μεταστρουκτουραλισμός, νεοθετικισμός. Η αναλυτική φιλοσοφία, τελευταία, προσπαθεί να παραμένει ουδέτερη, να μην κατασκευάζει καμία θεωρία, να αντικαθιστά την εξήγηση με την περιγραφή, να αφήνει όλα τα πράγματα όπως είναι. Εντούτοις, αρνούμενοι στη φιλοσοφία κάθε θεωρητική αξία, οι αναλυτικοί φιλόσοφοι συνεχίζουν να φιλοσοφούν.
Το δράμα της νεοτερικότητας, ο διχασμός της ratio, και η αναζήτηση της χαμένης ενότητας δεν έχει τέλος. Η απομάκρυνση του νοείν από το είναι, οδηγεί στην αντιπαλότητα φιλοσοφίας και επιστήμης, πραγματικού και φανταστικού, σκέψης και θεάματος. Η επιχειρούμενη καντιανή γεφύρωση του χάσματος διάνοιας (έλλογης γνώσης της φύσης) και λόγου (υπερβατικού πνεύματος), η ακόλουθη απόπειρα μετατροπής του υπερβατολογικού υποκειμένου στο Εγώ του Φίχτε ή στην εγελιανή Απόλυτη Ιδέα, τροφοδοτούν τον μοντερνισμό με πρόσθετες ευθύνες. Το επιστημολογικό τριέδρο του Φουκώ με τη φιλοσοφία να συνδέει τις μαθηματικές και τις μαθηματικοποιήσιμες επιστήμες με τις επιστήμες του ανθρώπου ως ταυτόν και ως θάτερον. Η θεωρία του επικοινωνιακού λόγου του Χάμπερμας, ως μετάβαση από τον υποκειμενικοκεντρικό στον διυποκειμενικό λόγο, αλλά και ως συνδυασμός πραγματιστικής θεωρίας και προοδευτικής σκέψης. Έτσι η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας του Καστοριάδη αναδεικνύει τον άνθρωπο με τη βοήθεια του ριζικού φαντασιακού, όχι πλέον ως έλλογο, αλλά ως ον εμφορούμενο από την τρέλα της ένωσης, μέσα στον κόσμο της πολλαπλότητας. Ήδη ο Βιττγκενστάϊν είχε μετατοπίσει το πρόβλημα από τη σχέση νου και πραγματικού στη σχέση νου και γλώσσας και μάλιστα της τεχνιτής επιστημονικής γλώσσας ώστε πλέον να αχρηστεύεται το φιλοσοφείν. Η αντίδραση του Ντεριντά που υψώνει σε απόλυτο a priori τη γραφή, επιτρέπει στο γραπτό φυσικό λόγο να συνομιλήσει με την τεχνητή γλώσσα στο επίπεδο του νοήματος. Αλλά ο μεταμοντερνισμός, είτε ως μηδενισμός του Λυοτάρ, είτε ως σχετικισμός του Ροτρύ, μεταποιεί την αλήθεια σε επινόηση, την επιθυμία ως πάθος, την τέχνη ως τέχνασμα. Ο πλουραλισμός του «όλα επιτρέπονται», άρα «τίποτα δεν ισχύει», επιτρέπει τη μετατόπιση από το πράγμα στο σημείο, την εγκατάλειψη του κριτικού λόγου για τον αφηγηματικό, τη διαστρέβλωση της αλήθειας σε χρησιμότητα της πλειοψηφίας. Πλέον η μετανεοτερικότητα δεν παίζει απλά το ρόλο του Πόντιου Πιλάτου στην κρίση της φιλοσοφίας, αλλά κλονίζει τη νομιμότητα του λόγου, υποκαθιστά τη φιλοσοφία από την πολιτική του συμφέροντος και τείνει σε ένα πολιτισμό χωρίς όριο. Πρόκειται ουσιαστικά για μια διασκευή κυνικών, σκεπτικιστικών και μηδενιστικών θέσεων, ενδεικτική των αντιφάσεων του νεοφιλελευθερισμού, της παγκοσμιοποιημένης εποχής μας, που αρνείται έτσι τον μετασχηματισμό της. Ωστόσο η κριτική θεμελίωση του Λόγου, που από το αρχαιοελληνικό μεταφυσικό θεμέλιο της καθολικής συμφωνίας νου και πραγματικότητας, πέρασε στη χριστιανική θεολογική βάση πίστης και γνώσης για να φτάσει στο γνωσιοθεωρητικό ορθολογιστικό έρισμα του Διαφωτισμού της συμφωνίας του νου με τον εαυτό του, έχει χρέος να αναζητήσει νέους τρόπους προσέγγισης του είναι και του δυνατού – είναι (Δεληγεώργη, Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία). Στο χώρο της καθαρής θεωρίας, στο πεδίο της μάχης περί της ουσίας, στον κόσμο της φιλοσοφίας, ο αγώνας συνεχίζεται.
Η φιλοσοφία δημιουργεί πάντοτε μόνη της την έννοιά της. Δεν μπορεί κανείς να μάθει φιλοσοφία, παρά μόνο το φιλοσοφείν (Κάντιος). Μόνο όταν φιλοσοφεί καταλαβαίνει τι είναι φιλοσοφία. Γιατί όσο ο άνθρωπος γνωρίζει τη φύση και τον εαυτό του υψώνεται πάνω τους και στοχάζεται για το Είναι ως σύνολο, το Είναι που το βρίσκει πάντα διασπασμένο σε είδη, το Είναι για το οποίο συνειδητοποιεί αυτό το διχασμό του. Το ερώτημά του είναι πάντα, τι είναι το Είναι. Η κατάκτηση της αυτοσυνείδησης του χωρισμού του Είναι είναι ο έρωτας, η τραγωδία, η ελευθερία του ανθρώπου.