Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΚΩΝΣΤΑΝ – BENJAMIN CONSTANT DE REBECQUE
(Λωζάνη, Ελβετία 1767 – Παρίσι 1830)
Γάλλος, ελβετικής καταγωγής, συγγραφέας και σπουδαίος ρήτορας και πολιτικός της φιλελεύθερης αντιπολίτευσης κατά την Παλινόρθωση, πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, υποστηρικτής του Λουδοβίκου Φιλίππου, θαυμαστής του αγγλικού κοινοβου-λευτισμού και ένθερμος φιλέλληνας. Στο έργο του διακρίνει την αρχαία από τη νεώτερη δημοκρατία ως προς τη συμμετοχή και την αντιπροσώπευση, τις τάξεις και τις αστικές ελευθερίες, τα κοινωνικά μεγέθη και το ρόλο του νόμου. Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η συνταγματική θεωρία του, στην οποία τονίζει την ανάγκη ουδετερότητας των μοναρχών έναντι των λοιπών κρατικών εξουσιών (νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής) και την αποστολή της για την εξισορρόπηση και τον συγκερασμό των αντιθέσεων, επηρεάζοντας ολόκληρη την πολιτική σκέψη του 19ου αιώνα. Οι νέες αυτές αντιλήψεις εφαρμόστηκαν αρχικά στην Πορτογαλία (1822), Βραζιλία (1824) και Σαρδηνία (1848).
Έργα: Περί των πολιτικών αντιδράσεων (1797), Περί του πνεύματος της κατακτήσεως και του σφετερισμού (1815), Αρχές της πολιτικής, εφαρμοζόμενες επί όλων των κυβερνήσεων (1815), Αδόλφος (1816), Περί ελευθερίας (1816), Μαθήματα συνταγματικής πολιτικής (1818), Περί της θρησκείας, θεωρουμένης εις την πηγήν της μορφής αυτής και της εξελίξεώς της (1824-1831).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Paul Delbouille, Oeuvres Complètes, (1993), 7 τομ.], G.H. Dodge, Benjamin Constant philosophy of liberalism, A study in politics and religion, 1980, A. Pitt, The religions of the moderns, Freedom and authenticity in Cunstant’s De la Religion, 2000, H. Rosenblatt, Why Constant? A critical overview of the Constant Revival, 2004, Les Annales Benjamin Constant, 1980-2008,
Εικονογραφία: Προσωπογραφία, Η. ντε Ρος.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΚΩΝΣΤΑΝ, ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
* * *
Η ελευθερία λαμβάνεται ως όρος με έννοια αντίθετη στην ανάγκη, στον καταναγκασμό, στη δέσμευση, συνώνυμη της ανεξαρτησίας, της κίνησης, της δράσης. Κατά μια άποψη προέρχεται από τη ρίζα -ελευ, που όπως αναφέρει ένα σουμεριακό κείμενο σημαίνει επιστροφή στη μητέρα. Συμπίπτει επομένως η ελευθερία με την επιστροφή στην κατάσταση της αγεννησίας, της μη ύπαρξης, της απελευθέρωσης από κάθε φυσική ή άλλη αναγκαιότητα.
Ελευθερία, πνευματική, πολιτική, θρησκευτική, ελευθερία κίνησης, βούλησης, εκλογής. Ελευθερία ατομική, κοινωνική, οικονομική, εθνική. Η ελευθερία παραπέμπει έτσι στη φιλοσοφία, στο δίκαιο και στη θρησκεία, στην κοινωνιολογία, στην οικονομία και στην πολιτική. Στη φυσική, στην ψυχολογία, στην ιστορία.
Λέμε πως η ελευθερία είναι το ύψιστο και έσχατο νόημα, η ελευθερία της βούλησης, η ελευθερία της συνείδησης. Η άρνηση της αιτιότητας, ο αυτοκαθορισμός, η αυτονομία της προσωπικότητας. Είναι η ιδιότητα που διακρίνει τον άνθρωπο από τη φύση και το ζώο, το αυτεξούσιο, η προαίρεση. Η ελεύθερη κρίση, η απαλλαγή από την αυθεντία, η απεξάρτιση από τον δεσποτισμό. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, το ξεπέρασμα του πεπρωμένου, η εγκατάλειψη της αμαρτίας.
Ωστόσο μετά την απόλυτη ελευθερία της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, με όλες τις αποχρώσεις της, στη νεότερη εποχή αναγνωρίζεται η σχετικότητα της ελευθερίας. Η παντοδύναμη φυσική αναγκαιότητα δεν μπορεί να κατανικηθεί, κατά τον μαρξισμό, παρά μόνο με τη γνώση των φυσικών νόμων.
Στο βαθμό που ο άνθρωπος γνωρίζει την πραγματικότητα, στην πορεία της ιστορικής ανάπτυξης της κοινωνίας, μπορεί να κυριαρχήσει πάνω της, πραγματοποιώντας ελεύθερα τους σκοπούς του. Για τους αρχαίους η ελευθερία συνίσταται στον καταμερισμό της κοινωνικής εξουσίας μεταξύ πολιτών με κοινή πατρίδα. Για τους νεότερους η ελευθερία αποβλέπει στις θεσμικές εγγυήσεις για την απόλαυση των ιδιωτικών αγαθών (Constans, Περί ελευθερίας και ελευθεριών).
Από μια άλλη άποψη, η φιλοσοφία ξεκινά από την αντίληψη της ανθρώπινης δυνατότητας να υπερβαίνει τον σχετικό χαρακτήρα της ύπαρξης της και ν’ αναφέρεται στον χώρο της απόλυτης πραγματικότητας. Ο άνθρωπος μετέχει τόσο στον σχετικό όσο και στον απόλυτο τρόπο ύπαρξης. Νοητικά πραγματοποιεί εφήμερα το απόλυτο, που υποτάσσεται όμως τελικά στη σχετικότητα του αισθητού. Το απόλυτο είναι η ελευθερία, η ελευθερία του ανθρώπου, η ύπαρξή του, αδέσμευτη από κάθε σχετικότητα. Το σχετικό είναι η ταυτότητα της ύπαρξης, η ετερότητα του ανθρώπου από κάθε τι άλλο, μια ταυτότητα μοναδική, ανόμοια και ανεπανάληπτη.