Μια ανατομία της πορείας του πρωτογενούς τομέα στην Ελλάδα από το 1981 έως σήμερα, μέσα από το πρίσμα της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, της αποβιομηχάνιση και των πρόσφατων κρίσεων.

Το ζήτημα της παραγωγικής συγκρότησης της χώρας και ειδικότερα η πορεία του αγροτικού τομέα, αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα κεφάλαια της σύγχρονης ελληνικής οικονομικής ιστορίας. Με αφορμή την πρόσφατη βίντεο-ανάλυση της σελίδας «Γνωστός-Άγνωστος», επιχειρείται μια ιστορική αναδρομή στις πολιτικές αποφάσεις, τους ευρωπαϊκούς μηχανισμούς και τις στρατηγικές που διαμόρφωσαν το σημερινό τοπίο της ελληνικής υπαίθρου. Από την 1η Ιανουαρίου 1981 και την ένταξη στην ΕΟΚ, μέχρι τις μαζικές θανατώσεις ζωικού κεφαλαίου λόγω της ευλογιάς, η ελληνική γεωργία φαίνεται να ακολούθησε μια πορεία βίαιης προσαρμογής, η οποία οδήγησε από την επιδίωξη της αυτάρκειας στην αλληλεξάρτηση και τελικά στην εξάρτηση από τις εισαγωγές.

Η ένταξη στην ΕΟΚ και η παγίδα των επιδοτήσεων

Η είσοδος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα το 1981, μια επιλογή που στηρίχθηκε από τον κορμό του πολιτικού συστήματος, σηματοδότησε την ενσωμάτωση της ελληνικής γεωργίας σε έναν διεθνή μηχανισμό αναδιάρθρωσης. Βασικό εργαλείο αυτής της διαδικασίας υπήρξε η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ).

Σύμφωνα με την ανάλυση, η ΚΑΠ, αν και παρουσιάστηκε ως δίχτυ ασφαλείας για το εισόδημα, λειτούργησε ως μηχανισμός αλλοίωσης της παραγωγικής βάσης. Οι επιδοτήσεις δεν κατευθύνθηκαν στη μείωση του κόστους παραγωγής ή στη δημιουργία υποδομών, αλλά λειτούργησαν ως ένα είδος «κρατικού μισθού». Το αποτέλεσμα ήταν η αποσύνδεση του αγρότη από την αγορά και την ίδια την παραγωγική διαδικασία. Η έννοια της παραγωγής υποκαταστάθηκε από τη διαχείριση της «δήλωσης καλλιέργειας», με κύριο μέλημα την ικανοποίηση γραφειοκρατικών κριτηρίων και όχι την ποιότητα ή τη διάθεση του προϊόντος στον καταναλωτή.

Η στρατηγική του «Συγκριτικού Πλεονεκτήματος» και οι αποσύρσεις

Η κεντρική ευρωπαϊκή στρατηγική βασίστηκε στην αρχή ότι τα κράτη-μέλη δεν πρέπει να είναι αυτάρκη, αλλά να εξειδικεύονται σε συγκεκριμένα προϊόντα, δημιουργώντας οικονομίες αλληλεξάρτησης. Για την Ελλάδα, αυτό σήμαινε στροφή σε μαζικές καλλιέργειες φρούτων, συχνά εις βάρος άλλων παραδοσιακών καλλιεργειών.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ημαθίας, όπου μέσω δανειοδοτήσεων προωθήθηκε η μονοκαλλιέργεια ροδάκινου. Η υπερπαραγωγή που προέκυψε, σε συνδυασμό με την ανάγκη διατήρησης των τιμών σε συγκεκριμένα επίπεδα, οδήγησε στο φαινόμενο των «αποσύρσεων». Τόνοι προϊόντων καταστρέφονταν και θάβονταν σε χωματερές, με τους αγρότες να αποζημιώνονται για την καταστροφή και όχι για την παραγωγή.

Παρόμοια εικόνα καταγράφηκε στην Αργολίδα, τη Λακωνία και την Άρτα με τα εσπεριδοειδή. Ποικιλίες όπως τα Βαλέντσια και τα Μέρλιν κρίθηκαν εκτός ευρωπαϊκού σχεδιασμού και οδηγήθηκαν σε χωματερές. Το παράδοξο της πολιτικής αυτής αποτυπώνεται στο γεγονός ότι, ενώ η εγχώρια πρώτη ύλη καταστρεφόταν, η Ελλάδα ξεκίνησε να εισάγει χυμούς πορτοκαλιού από χώρες όπως η Βραζιλία και το Ισραήλ.

Βαμβάκι και Ζάχαρη: Το χρονικό της αποβιομηχάνισης

Τις δεκαετίες του ’90 και του ’00, η πίεση μεταφέρθηκε σε καλλιέργειες βιομηχανικού ενδιαφέροντος. Στο βαμβάκι, βασικό πυλώνα της οικονομίας της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, επιβλήθηκαν πλαφόν μέσω της «Εθνικής Εγγυημένης Ποσότητας». Η υπέρβαση των ορίων οδηγούσε σε οριζόντιες μειώσεις επιδοτήσεων, καθιστώντας την καλλιέργεια ασύμφορη για τους μικρούς παραγωγούς και εξυπηρετώντας, σύμφωνα με την ανάλυση, τα συμφέροντα της ευρωπαϊκής κλωστοϋφαντουργίας που επιζητούσε ελεγχόμενη προσφορά.

Ακόμη πιο δραματική ήταν η κατάληξη της Ελληνικής Βιομηχανίας Ζάχαρης. Η άλλοτε κερδοφόρα βιομηχανία με πέντε εργοστάσια (Λάρισα, Πλατύ, Σέρρες, Ξάνθη, Ορεστιάδα) και πλήρη κάλυψη της εγχώριας ζήτησης, οδηγήθηκε σε μαρασμό. Το 2006, υπό την πίεση του ΠΟΕ και της ΕΕ, η κυβέρνηση Καραμανλή αποδέχθηκε τη μείωση της εθνικής ποσόστωσης κατά 50%. Από 317.000 τόνους, η παραγωγή έπεσε στους 158.000, εργοστάσια έκλεισαν και οι τευτλοπαραγωγοί οδηγήθηκαν σε έξοδο. Το 2019 η παραγωγή μηδενίστηκε, μετατρέποντας την Ελλάδα σε χώρα που εισάγει το 100% της ζάχαρης από τη Γερμανία και τη Γαλλία.

Η κρίση, η φορολογική επιβάρυνση και ο ΟΠΕΚΕΠΕ

Η περίοδος μετά το 2010 χαρακτηρίστηκε από μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής που έπληξαν τον πρωτογενή τομέα. Η εξίσωση της φορολόγησης των αγροτών με τις επιχειρήσεις, η προκαταβολή φόρου 100%, η κατάργηση της επιστροφής φόρου στο πετρέλαιο και η αύξηση των εισφορών στον ΕΦΚΑ, εκτόξευσαν το κόστος παραγωγής. Παράλληλα, δημόσιες δομές στήριξης, όπως ο ΕΛΓΑ, υποχρηματοδοτήθηκαν, αφήνοντας τους παραγωγούς εκτεθειμένους σε φυσικές καταστροφές (π.χ. Αργολίδα 2025).

Σε θεσμικό επίπεδο, η διαχείριση των κοινοτικών πόρων μέσω του ΟΠΕΚΕΠΕ βρέθηκε στο επίκεντρο σοβαρών καταγγελιών. Αναφορές κάνουν λόγο για αδιαφανείς διαδικασίες, με δηλώσεις ανύπαρκτων εκτάσεων και ζωικού κεφαλαίου, και κατεύθυνση πόρων σε ημέτερους. Στοιχεία δείχνουν ότι το 80% των ενισχύσεων καταλήγει στο 20% των δικαιούχων (μεγάλεμποροι και επιχειρήσεις), εντείνοντας την ανισότητα.

Η διαχείριση της Ευλογιάς και το πλήγμα στην κτηνοτροφία

Η πρόσφατη κρίση με την ευλογιά των αιγοπροβάτων (2021-2022) ανέδειξε τις παθογένειες του συστήματος. Παρότι η νόσος δεν απειλεί τη δημόσια υγεία, η επιλογή της «υποχρεωτικής εκρίζωσης» οδήγησε στη θανάτωση περίπου 500.000 ζώων.

Η άρνηση του τότε Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης, Κώστα Τσιάρα, να προχωρήσει σε εμβολιασμό (όπως πρότειναν οι ευρωπαϊκές αρχές και εφαρμόζει η Τουρκία), αποδόθηκε σε οικονομικές σκοπιμότητες. Σύμφωνα με την ανάλυση, ο εμβολιασμός θα επέβαλε καραντίνα, εμποδίζοντας τις εξαγωγές φέτας, κάτι που θα πίεζε τις τιμές στην εσωτερική αγορά εις βάρος των γαλακτοβιομηχανιών. Επιπλέον, διατυπώνεται η άποψη ότι ένας οργανωμένος εμβολιασμός θα αποκάλυπτε την αναντιστοιχία μεταξύ δηλωμένων (για επιδοτήσεις) και πραγματικών ζώων, φέρνοντας στο φως το εύρος του σκανδάλου στον ΟΠΕΚΕΠΕ.

Η δημογραφική κατάρρευση και η επόμενη μέρα

Τα στοιχεία είναι αμείλικτα: ο αγροτικός πληθυσμός μειώθηκε κατά 28% μεταξύ 2005 και 2021, πέφτοντας από τους 900.000 στους 650.000. Η ελληνική ύπαιθρος ερημώνει, ενώ η χώρα, θυσιάζοντας την παραγωγική της αυτοτέλεια στο βωμό της «αλληλεξάρτησης», βρίσκεται πλέον εξαρτημένη από τις διακυμάνσεις των διεθνών αγορών και τις εισαγωγές τροφίμων. Η ανάγκη για επανασχεδιασμό της αγροτικής πολιτικής με γνώμονα την παραγωγική ανασυγκρότηση και την επισιτιστική ασφάλεια φαντάζει πλέον επιτακτική.