Άρθρο του Στρατή Παπαμανουσάκη
«Και ιδού ίππος χλωρός και ο καθήμενος
επάνω αυτού, όνομα αυτώ ο θάνατος, καιο
άδηςηκολούθειμετ΄ αυτού και εδόθηαυτοίς
εξουσία επί το τέταρτον της γηςαποκτείναι
εν ρομφαία και εν λιμώ και εν θανάτω»
(Αποκάλυψις Ιωάννου ΣΤ΄8)
Η σχέση του πολέμου και της ειρήνης μπορεί να εξαρτάται από το πως βλέπει κανείς την ιστορία, με αισιοδοξία ή απαισιοδοξία, όπως ένα ποτήρι νερό φαίνεται μισοάδειο ή μισογεμάτο, ανάλογα με τη διάθεση του παρατηρητή. Αλλά από τον Ηράκλειτο μέχρι τον Κλαούζεβιτς ο πόλεμος και όχι η ειρήνη, αποτελεί τον κινητήριο μοχλό της ιστορίας και η ιστορία δεν είναι άλλο παρά μια διαδοχή πολέμων, με διαλλείματα ειρήνης, μετά τα οποία ο πόλεμος συνεχίζει την πολιτική με διαφορετικά μέσα. Αυτή είναι μια όλως διόλου οδυνηρή προοπτική, ή οποία όμως μας επιβάλλεται συνεχώς, αν θέλομε βέβαια να βλέπομε την παγκόσμια πορεία κριτικά, ρεαλιστικά, και διαλεκτικά.
Δεν είναι μόνον η διαλεκτική που απαιτεί από τη θέση να αναμετρηθεί με την αντίθεση για να δημιουργήσει τη σύνθεση, δεν είναι η κατάφαση που αναιρείται από την άρνηση και η άρνηση της άρνησης που δημιουργεί μια νέα θέση, ούτε καν ολόκληρη η δημιουργία και η καταστροφή, η ζωή και ο θάνατος, το είναι και το μηδέν, που συγκροτούν την ύπαρξη του κόσμου. Η διαλεκτική τρέπεται ως φιλοσοφία, ως ιστορία, ως πολιτισμός, σε μια απόλυτη θεώρηση του είναι και του γίγνεσθαι, σε μια γενική πράξη της ανθρωπότητας, σε μια ηθική καταξίωσητων ιδεών, της τέχνης και της τεχνικής.
Αλλά η φιλοσοφία και ο πολιτισμός περιορίζονται σε μια ανώδυνη γνωστική θεωρητικολογία, ώστε εγκαταλείπουν στην ιστορία μόνη το καθήκον να εξετάσει επί του πρακτικού, πραγματικού και βουλητικού πεδίου την πορεία του πολέμου και της ειρήνης, αυτής της διαρκούς εκκρεμότητας, του παρόντος του παρελθόντος και του μέλλοντος. Η ιστορία καθορίζεται γενικά από τους γεωλογικούς, γεωγραφικούς, οικονομικούς, πολιτικούς, ηθικούς και πνευματικούς όρους, αφήνοντας πάντως και μια σημαντική θέση στους αστάθμητους παράγοντες, στο τυχαίο και στο αστάθμητο για τη διαμόρφωση της. Βέβαια στις περισσότερες περιπτώσεις ένας παράγοντας και δη ο οικονομικός, φαίνεται να εξηγεί καλύτερα, σε τελευταία ανάλυση, την πορεία της ιστορίας. Αλλά ποτέ δεν πρέπει να αγνοεί κανείς και όλους τους άλλους όρους που καθορίζουν τη μορφή αυτής της πραγματικότητας.
⃰
Μια πολύ γενική θεώρηση της παγκόσμιας ιστορίας θα έπρεπε ίσως να ξεκινήσει από την βιβλική αδελφοκτονία του Κάϊν κατά του Άβελ, αυτή τη μεγάλη διαμάχη νομαδικών και γεωργικών λαών, που επικράτησε στις απαρχές του πολιτισμού μαςκαι άνοιξε το Ανατολικό Ζήτημα. Ο Όμηρος στον Τρωϊκό Πόλεμο αντιπαραθέτει Έλληνες και Τρώες, εξαίρει την πολεμική αρετή και παρουσιάζει σε μια μεγαλειώδη ποιητική σύνθεση το πανόραμα του πολέμου. Και ακολούθως ο Ηρόδοτος, περιγράφοντας τους Περσικούς Πολέμους, επεξηγεί τη φύση του πολέμου, ερμηνεύει υπό το πρίσμα της εποχής του τα γεγονότα και ανάγει τα επί μέρους στο σύνολο της ιστορίας.Αλλά στην αρχαία ιστορία έχομε κυρίως το σπουδαίο παράδειγμα του Πελοποννησιακού Πολέμου, που μας διδάσκει πώς εξελίσσεται η ειρήνη σε πόλεμο, ποια τα αίτια και η δικαιολογητική βάση του πολέμου και ποιά τα αποτελέσματα του.Είναι εκεί που ο Θουκυδίδης στις Δημηγορίες Αθηναίων και Μηλίων διακρίνει από την ισχύ του δικαίου το δίκαιο της ισχύος.
Κατά τη μέση περίοδο της ιστορίας, οι πολυάριθμοι δυναστικοί, οικονομικοί και θρησκευτικοί πόλεμοι, οι ανατολικές επιδρομές, οι σταυροφορίες και κυρίως η αντιπαράθεση βυζαντινών και τούρκων, εμφανίζουν τον πόλεμο ως την κυρίαρχη σταθερά της ιστορικής εξέλιξης. Είναι η εποχή που το εκκρεμές της ιστορίας κατευθύνεται, κατά ένα νομοτελειακό τρόπο, από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα.Η Άλωση σηματοδοτεί το, πάντως προσωρινό, πέρας της αντιπαράθεσης ελληνορωμαϊκού και ασιατικού κόσμου, χριστιανισμού και ισλαμισμού, δυτικής και ανατολικής κοσμοθεωρίας.
Η νεότερη περίοδος της ιστορίας αρχίζει με τον Μακιαβέλλι να υπερασπίζεται το συμφέρον του Ηγεμόνα έναντι των αρχών του δικαίου, τον Βιτόρια να δικαιολογεί την κατάκτηση της Αμερικής ως δικαίωμα της επικοινωνίας και τον Γκρότιους να αναπτύσσει το δίκαιο του πολέμου και της ειρήνης, θεμελιώνοντας τους κανόνες του διεθνούς δικαίου. Οι αδιάκοποι πόλεμοι της εποχής παρέχουν ήδη διεξόδους προσωρινής ειρήνευσης, με τις Συνθήκες της Βεστφαλίας του 1648, του Συνεδρίου της Βιέννης του 1815, του Συνεδρίου των Παρισίων του 1856 και του Βερολίνου του 1878, και των Συνδιασκέψεων της Χάγης του 1899 και 1907. Αλλά τίποτε το πιο απατηλό. Αντί για την κατοχύρωση της διεθνούς ειρήνης ακολουθούν ο πρώτος κι ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Η Κοινωνία των Εθνών του 1920 και ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών του 1945 δεν αποτελούν όχι επαρκείς, αλλά ούτε καν ελάχιστες εγγυήσεις για τη διατήρηση της ειρήνης. Τα εξήντα έξη εκατομμύρια νεκρών του Μεγάλου Πολέμου (1914-1918) και τα πάνω από διακόσιες χιλιάδες θύματα αμάχων δύο ημερών των ατομικών βομβών της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι (6-9 Αυγούστου 1945) κραυγάζουν αδικαίωτα, ως «φωνή βοώντος εν τη ερήμω», ως αποκάλυψη της απατηλής ειρήνης και ως ο πλέον οδυνηρός θρίαμβος του πολέμου.
⃰
Και ιδού ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Α΄Π.Π. δεν άρχισε τονΣεπτέμβριο του 1914 στο Σεράγεβο, αλλά προετοιμάστηκε με επιμέλεια τουλάχιστον από την εποχή του Γαλλοπρωσικού πολέμου του 1870-71 με τον ανταγωνισμό των «Μεγάλων Δυνάμεων», το μοίρασμα των αποικιών και την ιμπεριαλιστική εξάπλωση. Ο Β΄Π.Π. ακολούθησε εν πολλοίς ως συνέπεια της Συνθήκης των Βερσαλλιών του 1919, με ενδιάμεσους σταθμούς την ιταλική επίθεσηστην Αιθιοπία (1935-36), τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-1939), τη γερμανική επέκταση (1933-1939) και την ιαπωνική « Μεγάλη Σφαίρα Συνευημερίας της Ανατολής» (1931-1941). Ας σημειώσομε εδώ,διά τα καθ΄ημάς, και την Μικρασιατική Καταστροφή (1922), την ΚυπριακήΤραγωδία (1974) και την Κρίση των Ιμίων (1996). Ήδη την επανένωση τη; Γερμανίας με τη «Συμφωνία των δύο συν τέσσερις» και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (1990-91), ακολούθησαν οι καταστρεπτικοί πόλεμοι της Γιουγκοσλαβίας, του Περσικού Κόλπου, του Αφγανιστάν, της Λιβύης, του Σουδάν και της Συρίας, η παρά τις συμφωνίες,συνεχής διεύρυνση του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Ευρώπη, οι συγκρούσεις στην Τσετσενία, στη Γεωργία, στην Κριμαία, στο Ντονμπάς και στο Καζακστάν. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ολοκλήρωσε έτσι ένα χρονικό προαναγγελθέντος θανάτου, τηναναμενόμενη αντίδραση στη δυτική επιθετικότητα, το φρικτό δράμα εκατομμυρίων πολεμιστών, αμάχων και προσφύγων.
Υπήρξε μια ευκαιρία για την ειρήνη, όταν μετά την κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού εκδηλώθηκε η ιδέα της ενιαίας Ευρώπης από τον Ατλαντικό μέχρι τα Ουράλια. Με την οργανική ένταξη της Ρωσίας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς, με τη διάλυση του ΝΑΤΟ, εφ΄ όσον καταργήθηκε και το αντίπαλο δέος του Συμφώνου της Βαρσοβίας, με την επιδίωξη να οικοδομηθεί το «κοινό ευρωπαϊκό σπίτι». Αλλά η Ευρώπη δεν υπήρξε ποτέ μόνη, χωρίς την ασφυκτική παρουσία των ΗΠΑ, χωρίς τη βοήθεια της και κατά τους δύο παγκοσμίους πολέμους και κατά την μεταπολεμική περίοδο. Το Σιδηρούν Παραπέτασμα διαιώνισε αυτή την κατάσταση και επέτρεψε μάλιστα στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης να επωφεληθούν από την αμυντική ασπίδα των ΗΠΑ και να διοχετεύσουν τα κονδύλια τους για τη δημιουργία του πλέον φιλελεύθερου κοινωνικού κράτους. Η αλήθεια είναι ότι,πέρα της αμερικανικής επιρροής, παρά την εισδοχή της Ρωσίας στην ευρωπαϊκή οικογένεια, ήδη από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, και τη συμμετοχή της στην Ιερή Συμμαχία του 19ου αιώνα, καθώς και τη συστράτευση της στο πλευρό των Συμμάχων του Β΄Π.Π., δεν εξέλιπε ποτέ η αμοιβαία καχυποψία.Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε τρείς πολέμους, στη ναπολεόντεια εκστρατεία αρχικά, στην καπιταλιστική περικύκλωση μετά τη ρωσική επανάσταση και στη χιτλερική εισβολή μετέπειτα.
Η Ευρώπη δεν επρόκειτο να ενωθεί πλέον ποτέ. Η θεωρία του Χάντιγκτον περί της συγκρούσεως των πολιτισμών στα σύνορα της καθολικής και προτεσταντικής Ευρώπης με την ορθόδοξη ανατολική Ευρώπη, το συμπέρασμα του Φουκουγιάμα περί του τέλους της ιστορίας και την οριστική επικράτηση του δυτικού καπιταλιστικού προτύπου στη διχασμένη Ευρώπη, καθώς και το δόγμα Μπρεζίνσκυ της «Μεγάλης Σκακιέρας», με την Ευρασία ως σταθερή αμερικανική σφαίρα επιρροής, συγκροτούν το πλέον προωθημένο σχέδιο κατά της Ρωσίας στη «Νέα Τάξη Πραγμάτων».
Μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την επέκταση του ΝΑΤΟ στις υπόλοιπες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, η ανεξάρτητη Ουκρανία παρέμεινε στο κέντρο της γραμμής αντιπαράθεσης με τη Ρωσία. Το Κίεβο υπήρξε το λίκνο του άλλοτε ενιαίου ρωσικού έθνους, υπό τον ηγέτη των Ρως Βλαδήμηρο Α΄, που κατά το 988 βαπτίστηκε χριστιανός στη Χερσώνα της Κριμαίας και μάλιστα παντρεύτηκε τη βυζαντινή πριγκίπισσα Άννα, αδελφή του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου. Οι δε κοζάκοι της περιοχής του Δον αποτελούσαν επίλεκτες στρατιωτικές ρωσικές δυνάμεις.
Η Ουκρανία υπέστη εδαφικές μεταβολές εκτός από τους Πολωνούς και ΓερμανοΑυστριακούςκαι υπό το σοβιετικό καθεστώς και ο πληθυσμός της δυτικής περιοχής της συνεργάστηκε κατά ένα μέρος με τις ναζιστικές αρχές κατά τη γερμανική κατοχή. Τα ρωσόφωνα τμήματα της ανατολικής περιοχής υπέστησαν, μετά το κίνημα του 2014 και την ανατροπή της φιλορωσικής κυβέρνησης, αρκετούς διωγμούς από τα ναζιστικά τάγματα, που κατά τη ρωσική εκδοχή αποτέλεσαν πραγματική γενοκτονία. Οι Συμφωνίες του Μινσκ για την εκτόνωση αυτής της κατάστασης ουδέποτε τηρήθηκαν από τις αρχές του Κιέβου. Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και την επιδίωξη εισδοχής στο ΝΑΤΟ της Ουκρανίας, η θύρα του πολέμου είχε ανοίξει.
⃰
Αλλά δεν πρόκειται πλέον για τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας. Ο«παγκόσμιος πόλεμος»έχει υπεισέλθει στο λεξιλόγιο διανοητών, ηγετών και απλών ανθρώπων. Αυτός ο πόλεμος προϋποθέτει βέβαια τη συμμετοχή σχεδόν όλων των χωρών του κόσμου. Αλλά στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας, της πολιτικής και του πολιτισμού, που μπορούν να συνοψιστούν χονδρικά στον δυτικό και στον ανατολικό τρόπο σκέψης και βίωσης, ο κόσμος έχει ουσιαστικά χωρισθεί σε δύο στρατόπεδα. Αμερική, Ευρώπη, Ιαπωνία,Νότια Κορέα και Αυστραλία από τη μια μεριά Ρωσία, Ιράν, Συρία και Κίνα από την άλλη, αφήνοντας ένα ποσοστό κινητικότητας σε μια σειρά χώρες όπως η Ινδία, η Βραζιλία, η Νότια Αφρική, ενδεχομένως η Τουρκία και άλλες μικρότερες. Έχει εκδηλωθεί ήδη η πρόθεση και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, όπως η Φινλανδία, η Σουηδία, το Κόσοβο να εισέλθουν στο ΝΑΤΟ, ενώ άλλες, ήδη μέλη του, όπως η Πολωνία και οι Βαλτικές Δημοκρατίες πιέζουν για την είσοδο στον πόλεμο.
Στη ίδια την Αμερική πολλοί γερουσιαστές τάσσονται υπέρ της πολεμικής συμπαράταξης και όχι απλής βοήθειας προς την Ουκρανία.Από την άλλη πλευρά, η Κίνα, συσφίγγει τις σχέσεις της με τη Ρωσία, καθόλου ευχαριστημένη από τη στρατηγική συμφωνία ΗΠΑ-Αυστραλίας και δεν διστάζει να στέλνει αεροπλανοφόρο στα στενά της Ταϊβάν, ενώ συνομιλεί με τον Πρόεδρο Μπάϊντεν. Τέλος δεν πρέπει να αγνοηθεί η κινητοποίηση των ρωσικών πυρηνικών δυνάμεων, αλλά και η εκτόξευση στρατηγικών υπερηχητικών πυραύλων κατά της Ουκρανίας. Εδώ πλέον διακυβεύονται οι αρχές της «Νέας Τάξης», οι ζώνες επιρροής, οι πηγές ενέργειας.
Ο ουκρανικός πόλεμος εξελίσσεται γρήγορα σε μια μορφή αντιπαράθεσης των δύο μερών, σε ένα πόλεμο δι΄ αντιπροσώπων, στον οποίο μετέχουν τα αντίπαλα μέρη με οικονομικές και διοικητικές κυρώσεις, με παροχή εφοδίων και πολεμικών υλικών, με συμμετοχή μυστικών υπηρεσιών και παρουσία εθελοντών στα πολεμικά μέτωπα. Μια ανάλογη κατάσταση για τις σχέσεις των δύο, τότε, «Μεγάλων», η κρίση της Κούβας του 1962, διευθετήθηκε ευτυχώς αναίμακτα, με την υποχώρηση του ενός. Αλλά τώρα ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος αναφέρεται με γενικότερα επιχειρήματα, όλο και πιο συχνά.
Για παράδειγμα, από τη μια πλευρά ο πολυεκατομμυριούχος,ουγγροαμερι-κανοεβραίος,ένθερμος υπέρμαχος της παγκοσμιοποίησηςΤζορτζ Σόρος,αναφερόμενος στο ουκρανικό ζήτημα, μίλησε ανοικτά για την έναρξη του τρίτου παγκοσμίου πολέμου, με τον οποίο ο Πούτιν ως νέος τσάρος της ρωσικής ιστορίας, απειλεί να καταστρέψει τον πολιτισμό μας. Από την άλλη ο ρώσσος φιλόσοφος,καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μόσχας Αλεξάντρ Ντούγκιν αποκάλεσε τον ουκρανικό πόλεμο πρώτο βήμα για τη δημιουργία του νέου κόσμου των παραδοσιακών και κλασικών αξιών που κληρονόμησε η Ρωσία, η οποία μάχεται κατά της παγκοσμιοποίησης, του φιλελευθερισμού, του εκφυλισμού και της δυτικής «Μεγάλης Επανεκκίνησης». Παρά τις μεγάλες αντιφάσεις που περικλείουν στο εσωτερικό τους οι δύο αντιμαχόμενες απόψεις, εν τούτοις προβάλλουν την κοινή αντίληψη για τον ουκρανικό πόλεμο, ως απαρχή γενικότερης σύγκρουσης σε γεωπολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πεδίο.
Ο πόλεμος έτσι δεν πρόκειται να τελειώσει στα σύνορα της Ουκρανίας με τη Δύση. Θα πρέπει μάλλον να παραδεχτούμε ότι το ερώτημα για τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, εφόσον τα πυρηνικά όπλα αντικαταστήσουν τα συμβατικά, μεταβάλλεται σε αγωνία για τον τελευταίο πλέον παγκόσμιο πόλεμο.Το φάσμα του ολέθρου απ΄ όπου προβάλλουν καλπάζοντας οι τέσσερις ιππότες της Αποκαλύψεως, ο λιμός, ο λοιμός, ο πόλεμος, και ο θάνατος, στοιχειώνει πλέον το κορμί, την καρδιά και το πνεύμα της ανθρωπότητας.