Γράφει ο Χρήστος Τσαντής*
Ο Σαλής ήταν μία μυθιστορηματική μορφή, άνθρωπος καλοσυνάτος, πράος.
Ο «Χελιδονάκης», ονομάστηκε έτσι μιας κι ο ίδιος ήταν ένα αποδημητικό πουλί. Άλλοι λένε πως ο μαύρος βαρκάρης των Χανίων καταγόταν από την Αίγυπτο και άλλοι από το Σουδάν ή τη Λιβύη. Οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες της εποχής ήταν χαρακτηριστικό της ευρύτερης περιοχής. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο μουσουλμανικός πληθυσμός στην Κρήτη είχε μειωθεί γύρω στο 11% του συνόλου των κατοίκων, και οι περισσότεροι από αυτούς έφυγαν με τις ανταλλαγές που έγιναν το 1922. Εκείνος όμως αποφάσισε να μην ακολουθήσει τους υπόλοιπους μουσουλμάνους, τους ομόθρησκούς του. Έμεινε στα Χανιά όπου δούλευε σκληρά σαν λεμβούχος.
Εκείνη την εποχή τα βαπόρια τα φόρτωναν και τα ξεφόρτωναν οι λεμβούχοι, καθώς έδεναν αρόδο, έξω από το λιμάνι, αφού δεν μπορούσαν να δέσουν διαφορετικά. Παρότι μουσουλμάνος ο ίδιος, ακολουθούσε τους Χριστιανούς στις θρησκευτικές εκδηλώσεις τους. Η αγάπη του για τα Χανιά, η αγάπη του για την Κρήτη, τον κράτησε στον τόπο. Πήρε την Ελληνική υπηκοότητα έπειτα από πολλά χρόνια με τη βοήθεια κατοίκων και κυρίως του Γιώργη Γεωρβασάκη.
Ό,τι χρήματα έβγαζε με τον κόπο του, τα μοίραζε στους φτωχούς. Έφτιαχνε τσάντες και με διάφορα τεχνάσματα, έτσι που να μη τον καταλαβαίνουν, τα άφηνε έξω από φτωχικές κατοικίες. Βέβαια με τον καιρό το μυστικό μαθεύτηκε. Εκείνος όμως συνέχιζε να προσφέρει από το βιός του, χωρίς ανταλλάγματα. «Άγιος άνθρωπος», λένε ακόμα και σήμερα όλοι όσοι τον γνώρισαν. Κάποια στιγμή κέρδισε τον πρώτο λαχνό στο λαχείο κι από τα κέρδη του – παρά τη φτώχεια του – δεν κράτησε τίποτα. Τα μοίρασε όλα σε δυο ορφανές κοπέλες, τις οποίες και προίκισε ανώνυμα.
Πέθανε το Φλεβάρη του 1967 στο μικρό σπιτάκι που νοίκιαζε. Όμως υπήρξε δισταγμός και διχογνωμία στις θρησκευτικές αρχές των Χανίων εκείνη την εποχή, για το αν πρέπει να ταφεί ο Σαλής σαν άνθρωπος. Μόνο έπειτα από παρεμβάσεις και την επιμονή των κατοίκων, κοιμήθηκε στο Νεκροταφείο του Αγίου Λουκά.
Ο Γιώργος Γεωρβασάκης, φίλος του Σαλή, τυπογράφος και ποιητής, ο οποίος τον είχε βοηθήσει να πάρει την Ελληνική υπηκοότητα, έγραψε το παρακάτω ποίημα στην μαρμάρινη πλάκα:
Ας ήσουν μαύρος
Ας μην ήσουν χριστιανός
Ας ήταν μαύρη η μορφή σου
Μα απ’ το χιόνι πιο λευκή ήταν η ψυχή σου
Ο Λουδοβίκος των Ανωγείων έγραψε το τραγούδι
«Ο Μαύρος Βαρκάρης», στο δίσκο του «Γκρεμό δεν έχουν τα πουλιά».
Τ’ άλογο το καλντερίμι
Πέτρα-πέτρα το μετρά
τρίζει ο χρόνος στο λιμάνι
σαν το κάρο που τραβά
Γράφει ο φάρος μες τη νύχτα
ίσια κόκκινη γραμμή
με το ένα ναι μου λέει
με τα δυο μου γνέφει μη
Έχει αργήσει το καράβι
ξημερώνει Κυριακή
μα του λιμανιού οι εργάτες
το ‘χουν ρίξει στη ρακή
Το λιμάνι του Αη Νικόλα
μύρισε με το κερί
άραγε οι άνθρωποι αλλάζουν
ή αλλάζουν οι καιροί
Κι ο Σαλής στο καλντερίμι
μέσα στη οχλοβοή
σέρνει τα βαρύ καρότσι
με βασιλικό στ’ αυτί
Το 2003 ανέβηκε από το ΔΗΠΕΘΕ Κρήτης το έργο της Ελένης Μερκενίδου «ΣΑΛΗΣ Ο ΜΑΥΡΟΣ ΒΑΡΚΑΡΗΣ» σε Σκηνοθεσία του Γιάννη Καραχισαρίδη, μουσική του Λουδοβίκου των Ανωγείων, χορογραφία της Αγγέλας Πατσέλη. Τους ρόλους ενσάρκωσαν οι ηθοποιοί (με σειρά εμφάνισης): Ισίδωρος Σταμούλης (Αφηγητής), Λευτέρης Μποτωνάκης (Χριστόφορος), Χρύσανθος Καγιάς (Μάρκος), Νεκταρία Γιανννουδάκη (Μάρθα), Νέντερ Αχμέντ (Σαλής), Παναγιώτης Ραπτάκης (Γιώργης), Σταυρούλα Σπυρίδωνος (Αμπλά), Μαρία Καμπουράκη (Φατμέ). Η παράσταση ανέβηκε και στο Εθνικό Θέατρο. Επίσης υπάρχει και εκπομπή της ΕΡΤ (2003), με τίτλο “Σαν Παραμύθι”, όπου μιλάνε για τον Σαλή οι: Λουδοβίκος των Ανωγείων, Θανάσης Ζαβιανέλης Αϊβαλιώτης, Κωνσταντίνος Χαβρές, Αργυρώ Κολιακουδάκη, Κωνσταντίνος Κολιακουδάκης και Μιχάλης Αεράκης, σε σκηνοθεσία του Νίκου Παπαθανασίου, ρεπορτάζ, μουσική επιμέλεια της Ρενάτας Δικαιοπούλου, και κείμενα της Κάλιας Καστάνη.
* Ο Χρήστος Τσαντής είναι συγγραφέας και υπεύθυνος των Εκδόσεων Ραδάμανθυς.