Σαρίκια και χάμπουργκερ: Η «δυτικοποίηση» των κρητικών διατροφικών συνηθειών και η προάσπιση της τοπικότητας

Του Αντώνη Δρακωνάκη, κοινωνιολόγου – ερευνητή

Τα πεδία στα οποία γίνεται αισθητός ένας κοινωνικός μετασχηματισμός, ιδιαίτερα σε μικρή κλίμακα, είναι εκείνα των βασικών αναγκών μιας τοπικής κοινωνίας: εργασία, διατροφή, περίθαλψη, μεταφορές, εκπαίδευση, ψυχαγωγία κλπ. Αυτά είναι κατά κύριο λόγο και τα πεδία που οφείλει κανείς να μελετήσει, για να κατανοήσει τον κοινωνικό μετασχηματισμό της κρητικής κοινωνίας από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης μέχρι σήμερα. Δυστυχώς τα αποτελέσματα του παραπάνω μετασχηματισμού στις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων του νησιού δεν είναι διόλου ενθαρρυντικά. Το πάλαι ποτέ οχυρό της αποκαλούμενης «Μεσογειακής Διατροφής», των βρώσιμων αγριόχορτων, των φρούτων, των λαχανικών, των οσπρίων και των ξηρών καρπών, δείχνει να έχει διαβληθεί για τα καλά. Η Κρήτη της ελάχιστης κατανάλωσης κρέατος, της χορτοφαγίας και του χαμηλού λιπιδαιμικού προφίλ, μετατράπηκε σε κέντρο της παχυσαρκίας, του διαβήτη και του καρκίνου. Ο δυτικός τρόπος ζωής, που εισχώρησε σαν δούρειος ίππος στο νησί μέσα από τις υπεραγορές, τα ταχυφαγία, τον καταιγισμό διαφημίσεων και την ηγεμονία της εμπορευματοποιημένης μαγειρικής, συνεχίζει να συνθλίβει την τοπικότητα σε όλα τα πεδία, συμπεριλαμβανομένου και του διατροφικού˙ κι αυτό θα πρέπει να προβληματίσει όλους όσοι θεωρούν ότι η ανάπτυξη έχει κατά βάση οικονομικό πρόσημο.

Από τον τομέα της παραγωγής μέχρι εκείνον της κατανάλωσης, αυτό που δεκαετίες τώρα βρίσκεται στο στόχαστρο, είναι ό,τι δεν παράγει κέρδος. Κι αν κάπου-κάπου κάτι αγνό αναβιώνει διατροφικά, είναι πάλι επειδή παράγει κέρδος˙ επειδή κάποιοι εντόπισαν προοπτικές κερδοφορίας από τη μεταποίηση, την εμπορία, τον τουρισμό και τις εξαγωγές. Αν τώρα το πλάνο δεν επιφέρει τελικά τα επιθυμητά -για την μονοσήμαντη οικονομιστική αντίληψη- αποτελέσματα, θα το παραμερίσουν και πάλι. Η τοπικότητα, από μέσο αντίστασης και επιβίωσης των ασθενέστερων, εμπορευματοποιείται στην υπηρεσία των μεγάλων συμφερόντων και σκυλεύεται μέσα στη ρητορική των τοπικών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων, που την επιστρατεύουν ευκαιριακά για να πλαισιώσουν τις διαρκώς ανανεούμενες, αδιέξοδες αναπτυξιακές τους στρατηγικές.

Αντιπροσωπευτικός δείκτης για την αυτοκτονική πορεία του νησιού, είναι οι σύγχρονες διατροφικές προτιμήσεις του νεανικού πληθυσμού των αστικών κέντρων της Κρήτης, από τους μαθητές μέχρι τους νέους γονείς. Στον δρόμο, στο σχολείο, στα ψώνια, στα διαλείμματα της δουλειάς, η εικόνα των Κρητικών να τρώνε κάθε είδους σκουπίδι που πλασάρεται στα σούπερ μάρκετ, τα περίπτερα και τα κυλικεία, είναι αποκαρδιωτική σε όλα τα αστικά κέντρα του νησιού. Την ίδια στιγμή, το πρόβλημα αγγίζει και τον πληθυσμό της υπαίθρου. Πάνω από το 85% του αγροτικού πληθυσμού είναι υπέρβαροι και παχύσαρκοι, ξεπερνώντας σε ποσοστά ακόμα και την Αθήνα που βρίσκεται στις πρώτες θέσεις στη λίστα με τις πιο «παχύσαρκες» πρωτεύουσες της Ευρώπης  (Μελέτη Πανεπιστημίου Κρήτης, τα στοιχεία παρουσιάστηκαν στο 15^ο Παγκρήτιο Ιατρικό Συνέδριο). Δυστυχώς, στην σχέση της με την πόλη, η ύπαιθρος φαίνεται να απεμπολεί τα αγνά της χαρακτηριστικά, υιοθετώντας ταυτόχρονα όλα τα υποπροϊόντα του αστεακού εμπορευματικού θεάματος.

Η ζωή μας αναπροσαρμόστηκε στην κουλτούρα του «σνακ»: πίτσες, σοκολατοειδή, μπισκότα, κατεψυγμένα σάντουιτς, παγωτά και γαριδάκια, γεμάτα όξινο γλουταμινικό νάτριο (MSG), ακεσουλφαμικό κάλιο (Ace K), ασπαρτάμη, σουκραλόζη και άλλες ουσίες οι οποίες παρόλο που έχουν συσχετισθεί με διαταραχή της μικροχλωρίδας (και καρκίνο του παχέος εντέρου), γενετικές ανωμαλίες, διανοητική καθυστέρηση, επιληψία, πάρκινσον, διαβήτη κ.α., συνεχίζουν να κυκλοφορούν με την ανοχή διεθνών διατροφικών και ιατρικών οργανισμών που υποκύπτουν στις πιέσεις των πολυεθνικών. Ακόμα και στους χώρους των δημόσιων νοσοκομείων, αντί για φρούτα και λαχανικά, πωλούνται Kinder Bueno, Pringles, Lays, ζαμπονοτυρόπιτες και πιροσκί˙ προϊόντα δηλαδή με επεξεργασμένα κρέατα, σκόνη γάλακτος και πρόσθετα γεύσης, με υψηλή περιεκτικότητα στα καρκινογόνα «ακρυλαμίδια». Όπως φαίνεται, στην κανονικότητα του καπιταλιστικού ιατρικού κόσμου, ακόμα και σε έναν χώρο συμβολικά φορτισμένο από την ανθρώπινη ευπάθεια, είναι πιο λογικό να μασουλάμε ένα σνακ γεμάτο τεχνητά γλυκαντικά, αντί για ένα μήλο, μια μπανάνα ή ένα καρότο. Στους ίδιους χώρους, αντί για φασκόμηλο και δίκταμο, θα βρούμε ευκολότερα τσάι Lipton, πλούσιο σε φυτοφάρμακα (Endosulfan, Dicofol, Benomyl, Carbendazim, Bifenthrin), όπως απέδειξαν πρόσφατες έρευνες, σε γνωστές μάρκες τυποποιημένων τσαγιών (Greenpeace, Glaucus Research Group, Καναδικός Οργανισμός Ελέγχου Τροφίμων [CFIA], Food Action Safety Plan).

Παράλληλα, είναι τουλάχιστον θλιβερό οι Κρητικοί να λαμβάνουν -όπως ο μέσος Αμερικάνος- συμπληρώματα ασβεστίου, σιδήρου και ω-3 λιπαρών οξέων, να καταναλώνουν ιχθυέλαια και αγελαδινό γάλα με βλαβερά για την υγεία αποτελέσματα, ενώ το νησί παράγει ευεργετικές τροφές όπως η γλιστρίδα, το χαρούπι, η αγκινάρα, το αβοκάντο κ.α., που αποτελούν πλούσιες πηγές για όλα τα παραπάνω. Κι όμως, ακόμα και στην Κρήτη τροφές σαν κι αυτές καταναλώνονται πλέον λιγότερο, έναντι των τυποποιημένων προϊόντων που πλασάρονται από τα εγχώρια και διεθνή τραστ των φαρμακοβιομηχανιών και των βιομηχανιών κρέατος και γάλακτος. Απέναντι σε όλα αυτά, η αδράνεια της τοπικής αυτοδιοίκησης, των διοικήσεων των δημόσιων φορέων και των κομματικών «επιστημόνων» δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση. Σε αντίθεση με τις πατριωτικές φανφάρες που πετάνε σε κάθε δημόσια εκδήλωση, η σιωπή τους στο εν λόγω ζήτημα είναι εκκωφαντική. Βλέπετε, μπροστά στο ζεστό χρήμα της βιομηχανίας τροφίμων, η «αγάπη» για την Κρήτη πάει περίπατο˙ οι Κρητικοί ας τρώνε καρκίνο, τα νοσοκομεία ας γεμίζουν με υποβασταζόμενους παχύσαρκους μεσήλικες, κι η Κρήτη ας γίνει Αλαμπάμα.

Παράλληλα με την εμπειρική παρατήρηση, εγχώριες και διεθνείς έρευνες επιβεβαιώνουν ότι στις μέρες μας, το ψυγείο ενός Κρητικού ελάχιστα διαφέρει από εκείνο ενός νεοϋορκέζου ή ενός λονδρέζου. Στη διατροφική μας καθημερινότητα, το ένταμ έχει αντικαταστήσει τη μυζήθρα, και τα κρουασάν τις σταφίδες και τα καρύδια, ενώ καταλήξαμε να λέμε ότι «δεν φάγαμε» αν τα χόρτα, οι μπάμιες και τα φασολάκια δεν συνοδεύονται από λίγο κρέας. Σύμφωνα με στοιχεία που εμφάνισε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Α. Καφάτος και δημοσιεύονται στην Καθημερινή, η Ελλάδα κατέχει την 7^η υψηλότερη θέση στην κατά κεφαλήν κατανάλωση κρέατος παγκοσμίως, με κάθε Έλληνα να καταναλώνει εκατό κιλά ετησίως ξεπερνώντας ακόμα και τους Αμερικάνους με ογδόντα οκτώ κιλά κατά κεφαλήν. Παράλληλα, τα κρούσματα καρκίνου στην Κρήτη αυξήθηκαν κατακόρυφα την τελευταία εικοσαετία, με τον καρκίνο του παχέος εντέρου να κατέχει υψηλή θέση όπως διαπιστώνουμε από δεδομένα του Κέντρου Καταγραφής Καρκίνου Κρήτης.

Τα στοιχεία αυτά έρχονται να συμπληρώσουν τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών που αποδεικνύουν την σχέση μεταξύ κόκκινου κρέατος και καρκίνου του παχέος εντέρου, του προστάτη, του μαστού, του οισοφάγου και της στεφανιαίας νόσου (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Harvard School of Public Health, μελέτη των Choi, Song, Song, Lee κ.α.). Στην Κρήτη, τα πιο ανησυχητικά αποτελέσματα στην εμφάνιση νέων κρουσμάτων καρκίνου παρουσιάζουν οι Δήμοι Ηρακλείου, Χερσονήσου, Ρεθύμνου, Χανίων, Ανωγείων, Βιάννου και ακολουθούν οι Δήμοι Αγίου Νικολάου, Μαλεβιζίου, Αποκορώνου, Κισσάμου και Καντάνου-Σελίνου (Κέντρο Καταγραφής Καρκίνου Κρήτης). Παρότι δεν έχει εξακριβωθεί η αιτία έξαρσης του καρκίνου στις εν λόγω περιοχές, μπορούμε εύλογα να καταδείξουμε ως βασικό παράγοντα μαζί με την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων (που καταγγέλλεται από ειδικούς και ντόπιους), την παχυσαρκία που αποδεδειγμένα αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης πολλών μορφών καρκίνου (Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου των ΗΠΑ,  Διεθνές Ίδρυμα Παγκόσμιων Ερευνών για τον Καρκίνο, Cancer Research Ηνωμένο Βασίλειο, Ελληνική Ιατρική Εταιρεία Παχυσαρκίας).

Δυσμενής είναι η εικόνα του νησιού και σ’ ότι αφορά τον σακχαρώδη διαβήτη, την υπέρταση, τα καρδιαγγειακά νοσήματα και την παχυσαρκία. Σύμφωνα με την διευθύντρια της Β’ Παθολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Χανίων Χ. Μυλωνάκη, το 8% του κρητικού πληθυσμού (50 χιλ. άτομα) πάσχει σήμερα από διαβήτη, ενώ πρόσφατα στοιχεία (2014) από την καταγραφή του επιπολασμού του μεταβολικού συνδρόμου έδειξαν ότι περίπου το 50% των παιδιών και εφήβων του νησιού κινδυνεύουν να εμφανίσουν διαβήτη ή καρδιαγγειακό νόσημα όταν ενηλικιωθούν (Χατζής, Παπανδρέου, Σηφάκη-Πιστόλα, Jildeh, Καφάτος). Ακόμα, τα αποτελέσματα από την έρευνα ΥΔΡΙΑ καθώς και στοιχεία του καθηγητή χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Ι. Μελισσά, δείχνουν ότι οι Κρητικοί είναι οι πιο παχύσαρκοι άνθρωποι στην Ελλάδα, με το βάρος τους να έχει αυξηθεί κατά 20 κιλά τα τελευταία 30 χρόνια, ενώ η έρευνα MEDIS δείχνει ότι μόνο το 58% του πληθυσμού άνω των 65 χρόνων στην Κρήτη ακολουθεί το μεσογειακό διατροφολόγιο. Τέλος, αυξημένα εμφανίζονται τα ποσοστά υπέρτασης στον πληθυσμό του νησιού, με έναν ανησυχητικό αριθμό ανηλίκων να παρουσιάζει «οριακή υπέρταση», σύμφωνα με τον διατροφολόγο Χ. Χαρωνίτη και στοιχεία που παρουσιάστηκαν σε εκδήλωση της Ελληνικής Καρδιολογικής Εταιρείας στα Χανιά τον Φλεβάρη του 2015.

Όλα αυτά, σ’ έναν τόπο που ξεχώριζε στο παρελθόν για το χαμηλό επίπεδο θνησιμότητας και τη διατροφική του ασπίδα απέναντι στις καρδιαγγειακές ασθένειες και τον καρκίνο˙ σ’ ένα πληθυσμό που έστω κι από ανάγκη, τρεφόταν με ελαιόλαδο, χόρτα, μαύρο ψωμί, κρασί, όσπρια, φρούτα, λίγα γαλακτοκομικά και ελάχιστο κρέας. Όλα τα παραπάνω τεκμηριώθηκαν από παλαιότερες έρευνες πρωτογενούς πρόληψης που αφορούσαν τον πληθυσμό του νησιού κατά το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα (Ίδρυμα Rockfeller-L.G Albaugh ‘48, «Μελέτη των 7 χωρών» ’84-‘86, μελέτη EPIC ’94 κι έπειτα) αλλά και μελέτες δευτερογενούς πρόληψης (DART ‘89, μελέτη του Singh R.R ‘92, GISSI ‘99 και Lyon Heart Study ‘95 ή «Μελέτη της Λυών») που επιβεβαίωσαν τα ευεργετικά για τη υγεία αποτελέσματα, μιας διατροφής πλούσιας σε ω-3 και λινολενικό οξύ (πχ. γλιστρίδα, ελαιόλαδο, λάχανο) όπως η κρητική, ενώ απέδειξαν ταυτόχρονα και το οικονομικό της όφελος, λόγω της μειωμένης φαρμακευτικής αγωγής και χρήσης του συστήματος υγείας (Lyon Heart Study, μελέτη ATTICA).

Πολιτισμικές και κοινωνικές προεκτάσεις της διατροφής

Η διατροφή σίγουρα δεν είναι ένας παράγοντας που μετασχηματίζει από μόνος του μια κοινωνία, αλλά αναμφίβολα αντανακλά τις συντελούμενες αλλαγές στα διάφορα πεδία της κοινωνικής ζωής και επηρεάζει με τη σειρά της, τους μηχανισμούς με τους οποίους μια τοπική κοινωνία συγκροτεί τη ταυτότητά της και κατ’ επέκταση τις επιλογές της (πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές κλπ.). Η οικονομία και οι ανισότητές που παράγει είναι σε πρώτο χρόνο οι παράγοντες που καθορίζουν το διατροφικό και πολιτισμικό πλαίσιο ενός λαού. Η διατροφική όμως κουλτούρα, ως προϊόν των παραπάνω ανισοτήτων, είναι ένας από τους παράγοντες που επικαθορίζουν σε δεύτερο χρόνο τις οικονομικές επιλογές μιας τοπικής κοινωνίας και συνεπώς αναπαράγει ή αναδιαμορφώνει την τοπική οικονομία.

Ιστορικά, οι οικονομικοί μετασχηματισμοί μιας τοπικής κοινωνίας είναι αυτοί που διαμορφώνουν τον τομέα της παραγωγής, άρα και ένα κομμάτι των διατροφικών της συνηθειών. Οι τεράστιες, για παράδειγμα, κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην χώρα μεταπολεμικά, οδήγησαν στην σταδιακή εγκατάλειψη της καλλιέργειας των δημητριακών από τους Κρητικούς αγρότες (Ψιλάκης). Στην πολιτισμική διάσταση των μετασχηματισμών της τοπικής οικονομίας όμως, μαζί με τη διατροφική συμπεριφορά των Κρητικών, άλλαξε ή εξελίχθηκε και μια σειρά από πρακτικές και αντιλήψεις που αλληλεπιδρούν με τη διατροφή και προεκτείνονται στο πεδίο των πολιτιστικών επιλογών (μουσική, αισθητική), στις έμφυλες σχέσεις, στην συγκρότηση κοινωνικών προτύπων κ.α. Η δημοφιλής φράση του Γάλλου J.A. Brillat-Savarin «Πες μου τι τρως να σου πω ποιος είσαι», φέρει όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Ν. Ψιλάκης, μια πολυσημία, που μας αποκαλύπτει ότι η διατροφή αποτελεί συγκροτητικό παράγοντα της τοπικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ταυτότητας μιας κοινωνίας. Όπως αναφέρει και η Κ. Μπάδα, «γεύματα και συμποσιασμοί, αποτελούν έναν τρόπο να ανιχνεύσουμε τις κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που συμβαίνουν στη σχέση των φύλων, στην κοινότητα, στην οικογένεια κ.α.». Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί το γεγονός ότι στην αντίληψη ενός τμήματος του τοπικού πληθυσμού, η σαλάτα θεωρείται «γυναικεία» τροφή, σε αντιπαράθεση με το «αντρικό» κρέας. Δεν βλέπουμε σπάνια νέους άντρες να χλευάζουν σε ένα τραπέζι τα λαχανικά και τα χόρτα και να τσιμπάνε αποκλειστικά κρεατικά, σε μια προσπάθεια συμβολικής ενίσχυσης της αρρενωπότητάς τους.

Όπως είναι εύλογο, μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τους μετασχηματισμούς του κοινωνικού, παραγωγικού και διατροφικού status quo, φέρει η Κοινοτική Πολιτική (ΕΕ). Τα αποτελέσματα της μεταπολιτευτικής «ευρωπαϊκής» πορείας του νησιού (ΕΕ, ΚΑΠ) τόσο στο οικονομικό όσο και στο κοινωνικο-πολιτισμικό πεδίο δεν φαίνονται ενθαρρυντικά και κάποια στιγμή θα πρέπει να εξεταστούν με σοβαρότητα. Οι τέσσερις σχεδόν δεκαετίες πολιτικο-οικονομικής συνδιαλλαγής με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις διεθνείς αγορές, είχαν καταστροφικές επιπτώσεις στην τοπική ταυτότητα. Οι διατροφικές μας συνήθειες δυτικοποιήθηκαν αρκετά, η υγεία του ντόπιου πληθυσμού επιδεινώθηκε, τα βουνά μας αποψιλώθηκαν από την «επιδοτούμενη» υπερβόσκηση, τα παράλια καταπατήθηκαν από τις ξενοδοχειακές μονάδες, η εντατικοποίηση της καλλιέργειας υποβάθμισε τη γονιμότητα των χωραφιών και εκτόπισε τις τοπικές ποικιλίες, το κρητικό ελαιόλαδο δεν μπόρεσε να ανταγωνιστεί τους πλούσιους γείτονες παρόλο που αποτέλεσε τη ναυαρχίδα των τοπικών αναπτυξιακών στρατηγικών και ο τουρισμός αποδείχθηκε κερδοφόρος για λίγους. Η αλλοτρίωση και η αλλοίωση ότι πιο αγνού είχε να επιδείξει η πολιτισμική ιδιαιτερότητα της Κρήτης συμπίπτει με την εποχή ανοίγματος των αγορών και τον έξωθεν σχεδιασμό της εθνικής και τοπικής παραγωγής, που άρχισε με τη Χούντα του ‘67 και συνεχίστηκε από την ευρωπαϊκή πολιτική των επιδοτήσεων και των εξαναγκασμένων εισαγωγών. Ο γάμος με την ΕΕ, είχε σαν προίκα τεράστιες εισαγωγές προϊόντων που στην Κρήτη παράγονται με το παραπάνω: που ξανακούστηκε να εισάγουμε λεμόνια από την Αργεντινή, μήλα από την Ιταλία και την Χιλή, μπανάνες από το Εκουαδόρ, αχλάδια από τη Γερμανία, ελαιόλαδο από την Τυνησία, αμπελόφυλλα από την Κίνα, καρυδόψιχα από την Ασία, σταφίδες από την Τουρκία και ψάρια από την Αφρική;

Το εμπορικό ισοζύγιο έγειρε σε βάρος της Ελλάδας, όπως συμβαίνει με όλα τα «περιφερειακά» κράτη-μέλη, με οικονομίες εξαρτημένες από τα καπιταλιστικά κράτη του ευρωπαϊκού κέντρου (Γερμανία, Γαλλία, Ην. Βασίλειο κλπ.). Ο σχεδιασμός είναι οριζόντιος για όλη την ευρωπαϊκή επικράτεια, με τις τιμές και την παραγωγική διάρθρωση κάθε χώρας να διαμορφώνεται από τις Βρυξέλλες από κοινού με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), και με αποκλειστικό γνώμονα τις βλέψεις των διεθνών τραστ. Μπροστά στα υπερκέρδη των ευρωπαϊκών και αμερικανικών επιχειρηματικών κολοσσών, η τοπική παραγωγή, ο τοπικός διατροφικός πλούτος, η πολιτισμική ιδιαιτερότητα και η αυτάρκεια, είναι ψιλά γράμματα.

Η τοπικότητα ως αντίσταση

Όπως έχει γράψει ο ιστορικός του πολιτισμού και της Μεσογείου Φερνάντ Μπρωντέλ, ένας πολιτισμός «είναι συνάρτηση μιας ορισμένης ανακατανομής του χρήματος». Οι πολιτισμοί διαρθρώνονται άνισα (ταξικά) στο εσωτερικό τους και γι’ αυτό «παίρνουν διαφορετική χροιά» στην κορυφή και στη βάση της κοινωνικής τους πυραμίδας. Το πραγματικό πρόσωπο όμως ενός πολιτισμού όπως σημειώνει ο Μπρωντέλ είναι η βάση του, το «ισόγειό» του. Πρέπει λοιπόν να κοιτάξουμε τη «χροιά» της βάσης μιας κοινωνίας για να δούμε την πολιτισμική της πραγματικότητα.  Η πολιτισμική πραγματικότητα της Κρήτης καθρεφτίζεται στην καθημερινότητα των φτωχών αγροτών και εργατών της: στο σύνολο δηλαδή των πολιτισμικών πρακτικών και αντιλήψεων του «ισογείου» της, οι οποίες συνοψίζονται στην έννοια της τοπικότητας.

Ωστόσο, ως όπλο των ασθενέστερων, η τοπικότητα, βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τον τοπικισμό και τον εθνικισμό που αποτελούν ιστορικά όπλα της κοινωνικής μειοψηφίας που κατέχει τον πλούτο ενός πολιτισμού. Η υπεράσπιση της τοπικότητας λοιπόν αποστασιοποιείται από κάθε είδους τοπικιστικές αντιλήψεις, που ζητάνε την συνενοχή των εκμεταλλευόμενων στα εγκλήματα των εκμεταλλευτών μιας τοπικής κοινωνίας και αντ’ αυτού προτάσσει την ενότητα των εκμεταλλευόμενων με το βλέμμα σε όλες τις επιμέρους «τοπικότητες». Σε αντίθεση με τον τοπικισμό, δομικό στοιχείο της τοπικότητας είναι η πρόσληψη του τόπου μας ως κομμάτι  μιας πολύμορφης πολιτισμικής οικουμενικότητας ˙ η κατανόηση της ιδιαιτερότητας και της μοναδικότητας της Κρήτης ως κομμάτι ενός μωσαϊκού από αλληλοεξαρτώμενες μοναδικότητες. Έτσι, η τοπικότητα και η παράδοση δεν είναι φετίχ. Η προσπάθεια διάσωσης της διατροφικής κληρονομιάς της Κρήτης, δεν πρέπει να περιορίζει τα κίνητρά της στο γεγονός ότι η κληρονομιά αυτή είναι εντόπια, αλλά στο ότι είναι αγνή και ωφέλιμη. Αν λόγου χάρη ένα βάρβαρο έθιμο όπως οι ταυρομαχίες αποτελούσαν κομμάτι της παράδοσης του νησιού, θα έπρεπε να παλέψουμε με το ίδιο σθένος για να καταργηθούν. Η πολιτισμική ταυτότητα λοιπόν δεν είναι στατική˙ θα πρέπει να αναδιαμορφώνεται και να αποκαθαίρεται από τα κακώς κείμενα. Οι τοπικές κοινωνίες είναι ζωντανές όταν στέκονται με ειλικρίνεια απέναντι στην ιστορία˙ όταν τολμούν να αναπλάθουν την  ταυτότητά τους και όχι όταν την προσκυνούν φοβικά.

Κάτι άλλαξε

Υπάρχουν εποχές όπου η εικόνα του τόπου σου στιγμιαία σε πανικοβάλει κι η σκέψη σου σαστίζει. Είναι οι στιγμές που καταλαβαίνεις ότι ο τόπος που μεγάλωσες άλλαξε προς το χειρότερο. Όχι ότι αλλάζει, ότι άλλαξε˙ κι εδώ θα διαφωνήσουμε με μια φράση του Μπρωντέλ που συνειδητά ή εκ παραδρομής αναφέρει ότι «όλα έχουν βελτιωθεί με το πέρασμα των γενεών». Οι εποχές αυτές δεν είναι απλά μεταβατικές αλλά καιροί όπου η ιστορία ξεβράζει τα πρώτα της αποτελέσματα έπειτα από περιόδους μακρόχρονου κοινωνικού μετασχηματισμού. Μια τέτοια περίοδο λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι διανύουμε τα τελευταία χρόνια στην Κρήτη.

Το αν αυτή η περίοδος θα σηματοδοτήσει την αρχή μιας εποχής συλλογικού αναστοχασμού και αντίστασης, μένει να το απαντήσει η ίδια η κρητική κοινωνία. Τα ρήγματα πάντως στο κοινωνικό ανάγλυφο του νησιού είναι πολλά και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι θα αποκαλύψουν. Ας βάλουμε λοιπόν όλοι τα δυνατά μας, από τα ρήγματα αυτά να αναβλύσουν οι σπόροι μιας κοινωνίας που κοσκινίζει το παρελθόν και χτίζει πιο δίκαια το μέλλον της˙ που κρατάει ότι πιο αγαθό έχει κληρονομήσει από τον πλούτο των προγόνων της και αντιστέκεται –όχι στο ξένο και το καινούργιο- αλλά σε ό,τι κάτω από τη μάσκα της ανάπτυξης και των επενδύσεων, κρύβει κερδοφορία, αλλοτρίωση και εκμετάλλευση.

Βιβλιογραφία

Βιβλία και άρθρα

• Braudel, F., Γραμματική των πολιτισμών, ΜΙΕΤ, 2001.
• «Έβδομη χώρα στον κόσμο σε κατανάλωση κρέατος η Ελλάδα», Καθημερινή, 11 Μαρτίου 2014
• Κέντρο Ερευνών και Μελετών Κρητικού Πολιτισμού, Πρακτικά 1^ου Διεθνούς Συνεδρίου «Ιστορική και πολιτιστική διάσταση της κρητικής διατροφής», 19-20 Ιουνίου 2015, Σητεία.
• Μανωλάκου, Δ., «Η νέα ΚΑΠ 2014-2020», ΚΟΜΕΠ, τεύχος 2, 2014.
• Μπάδα, Κ., «Ο πολιτισμός της διατροφής ως συνιστώσα της τοπικής ανάπτυξης στην Κρήτη», στο Αυδίκος, Ε. (επιμ.), Κρήτη και Λαϊκός Πολιτισμός. Τοπικότητες: αντιστάσεις, μεταβολές, συνθέσεις, Ταξιδευτής, 2008.

Ιατρική αρθρογραφία

• Chatzis, Papandreou, Sifaki-Pistola, et al., «The metabolic syndrome among preschool and school age children and adolescents in Crete in the first decade of the 21^stcentury», HORMONES, 13, 2014.
• Choi, Song, Song, Lee, «Consumption of meat and processed meat and esophageal cancer risk: meta-analysis», World Journal of Gastroenterology, 21 Φεβρουαρίου 2013. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3581989]
• Cong, Wang, Cai, Daimon, Scheibye-Knudsen, Bohr, Turkin, Wood III, Becker, Moaddel, Maudsley, Martin, «Long-Term Artificial Sweetener Acesulfame Potassium Treatment Alters Neurometabolic Functions in C57BL/6J Mice», PLOS ONE, 7 Αυγούστου 2013.
• [http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0070257]
• Gagnière, Raisch, Veziant, Barnich, Bonnet, Buc, Bringer, Pezet, and Bonnet, «Gut microbiota imbalance and colorectal cancer», World Journal of Gastroenterology, 22, Ιανουάριος 2016. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4716055]
• Lanou. A.J, «Should dairy be recommended as part of a healthy vegetarian diet? Counterpoint», The American Journal of Clinical Nutrition, 89, Μάιος 2009. [http://ajcn.nutrition.org/content/89/5/1638S/T1.expansion.html]
• Larsson, Bergkvist, Wolk, «Milk and lactose intakes and ovarian cancer risk in the Swedish Mammography Cohort», The American Journal of Clinical Nutrition, 80, Νοέμβριος 2004. [http://ajcn.nutrition.org/content/80/5/1353.abstract?ijkey=f32e0c0c9e1a6d310919598b1448fbe4cc588fe3&keytype2=tf_ipsecsha]
• Michaëlsson, Wolk, Langenskiöld, Basu, Warensjö Lemming, Melhus, Byberg, «Milk intake and risk of mortality and fractures in women and men: cohort studies», BMJ, 349, Οκτώβριος 2014. [http://www.bmj.com/content/349/bmj.g6015]
• Nakanishi, Tsuneyama,  Fujimoto, Salunga, Nomoto, An, Takano, Iizuka, Nagata, Suzuki, Shimada, Aburada, Nakano, Selmi, Gershwin, «Monosodium glutamate (MSG): a villain and promoter of liver inflammation and dysplasia», Journal of Autoimmunity, 30, Φεβ-Μαρ 2008. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18178378]
• National Eye Institute (NEI), «No benefit of omega-3 supplements for cognitive decline, study show», ScienceDaily, 25 August 2015. [https://www.sciencedaily.com/releases/2015/08/150825111254.htm]
• Qin, Xu, Wang, Tong, Hoshi, «Milk consumption is a risk factor for prostate cancer in Western countries: evidence from cohort studies», Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition, 16, 2007. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17704029]
• Suez, Korem, Zeevi, Schapira, Thaiss, Maza, Israeli, Zmora, Gilad, Weinberger, Kuperman, Harmelin, Kolodkin-Gal, Schapiro, Halpern, Segal, Elinav, «Artificial sweeteners induce glucose intolerance by altering the gut microbiota», Nature, 514, Οκτώβρης 2014. [http://www.nature.com/nature/journal/v514/n7521/abs/nature13793.html]
• Tsuneyama. K, «Neonatal monosodium glutamate treatment causes obesity, diabetes, and macrovesicular steatohepatitis with liver nodules in DIAR mice», Journal of Gastroenterology and Hepatology, 29, Σεπτέμβριος 2014. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24730643]
• Trichopoulou, Bamia, Trichopoulos, «Mediterranean Diet and Survival among Patients with Coronary Heart Disease in Greece», Archives of Internal Medicine, 165, 2005.
• Tyrovolas, Polychronopoulos, «Lesson from studies in middle-aged and older adults living in Mediterranean islands: The role of dietary habits and nutrition services», Cardiology Research Practice, 2011. [http://www.medis-study.eu]

Ιστότοποι

• Greenpeace

https://www.scribd.com/document/94607033/Pesticide-Residue-Testing-on-Lipton-Tea

http://www.greenpeace.org/india/en/Press/Greenpeace-calls-on-the-industry-to-save-Indian-tea-from-pesticides

http://www.greenpeace.org/eastasia/publications/reports/food-agriculture/2012/pesticides-chinese-tea-report

• Glaucus Research Group

https://glaucusresearch.com/consumer-watchdog-reports

• Καναδικός Οργανισμός Ελέγχου Τροφίμων

http://www.inspection.gc.ca/food/chemical-residues-microbiology/chemical-residues/pesticides/eng/1351913846907/1351913943956

• Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας, ΗΠΑ

https://nccih.nih.gov/health/omega3/introduction.htm

• Physicians Committee for Responsible Medicine

http://www.pcrm.org/health/health-topics/milk-consumption-and-prostate-cancer

• PETA

http://www.peta.org/living/food/reasons-stop-drinking-milk

• White lies

http://www.whitelies.org.uk/materials

• Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου, ΗΠΑ

https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3

• Παγκόσμιο Ίδρυμα Ερευνών για τον Καρκίνο

http://www.wcrf.org/int/cancer-facts-figures/link-between-lifestyle-cancer-risk/weight-cancer

cts-figures/link-between-lifestyle-cancer-risk/weight-cancer

• Cancer Research, Ηνωμένο Βασίλειο

http://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/causes-of-cancer/bodyweight-and-cancer/how-being-overweight-causes-cancer

• Ελληνική Ιατρική Εταιρεία Παχυσαρκίας

http://www.eiep.gr/%CF%80%CE%B1%CF%87%CF%85%CF%83%CE%B1%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%82

• Πρόγραμμα ΥΔΡΙΑ

http://www.hydria-nhns.gr/events-28sep-parousiasi.html