Ορνιθοπανίδα, οικοσυστήματα και Caretta caretta στο επίκεντρο βιωματικής εξόρμησης με τη συμμετοχή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης – Σπάνια καταγραφή πλήρους εκκόλαψης φωλιάς

Σε μια εκδήλωση όπου η επιστήμη συναντά τη βιωματική γνώση και η φύση γίνεται πεδίο μάθησης, δεκάδες πολίτες όλων των ηλικιών συμμετείχαν το Σάββατο 2 Νοεμβρίου 2025 στην εκπαιδευτική δράση με τίτλο «Ανακαλύπτοντας τη ζωή στην άμμο και στον ουρανό», στην παραλία Παχιά Άμμος του Σταυρού Ακρωτηρίου Χανίων.

Η δράση διοργανώθηκε από τον τοπικό Σύλλογο Προστασίας Περιβάλλοντος Σταυρού (SEA), σε συνεργασία με το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (ΜΦΙΚ), στο πλαίσιο των προσπαθειών για την παρατήρηση, καταγραφή και ανάδειξη της πλούσιας βιοποικιλότητας της περιοχής. Από τις μεταναστευτικές διαδρομές των πουλιών έως τις φωλιές της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta, η παραλία και ο υγροτοπικός της περίγυρος μετατράπηκαν σε ζωντανό εργαστήριο.

Ορνιθοπανίδα σε μετάβαση: Σπάνια είδη και οικοσυστημική αξία

Ο βιολόγος–ορνιθολόγος Μιχάλης Δρετάκης, ερευνητής του ΜΦΙΚ, ανέδειξε τη σημασία της περιοχής του Σταυρού για την ορνιθοπανίδα της Κρήτης, επισημαίνοντας τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραματίζει το γεωγραφικό ανάγλυφο της περιοχής – στο βόρειο άκρο της χερσονήσου του Ακρωτηρίου – για τη μετανάστευση πολλών ειδών.

Πρόκειται για ένα μωσαϊκό διαφορετικών ενδιαιτημάτων σε πολύ περιορισμένη έκταση. Οι αμμοθίνες, τα υγροτοπικά τμήματα, τα υδατορέματα, προσφέρουν τροφή, καταφύγιο και χώρο ξεκούρασης για εκατοντάδες μεταναστευτικά είδη.

Μεταξύ αυτών, η πολύχρωμη Αλκυόνη που σταθμεύει στον Σταυρό κατά τη διαδρομή της από τη Δυτική Ευρώπη προς την Ανατολή· ο Πετρίτης – το ταχύτερο ζώο του πλανήτη – που συχνά κυνηγά στην περιοχή με κάθετες βουτιές που αγγίζουν τα 400 χλμ/ώρα· και ο σπάνιος Αιγαιοτσιροβάκος, ένα είδος που φωλιάζει στη Μεσόγειο και διαχειμάζει στην υποσαχάρια Αφρική.

Χάρη στη χρήση τηλεσκοπίων και κιαλιών, μικροί και μεγάλοι συμμετέχοντες παρακολούθησαν σε πραγματικό χρόνο την παρουσία μεταναστευτικών πουλιών, ενώ ένας Λευκοτσικνιάς – με το κατάλευκο φτέρωμα – είχε σταθεί συμβολικά στο παλιό λατομείο του Σταυρού.

Θαλάσσιες χελώνες και σπάνια καταγραφή πλήρους εκκόλαψης φωλιάς

Ιδιαίτερη στιγμή της δράσης αποτέλεσε η εκσκαφή φωλιών της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta, ενός προστατευόμενου είδους που εδώ και δεκαετίες γεννά στην παραλία της Παχιάς Άμμου.

Κατά την ανασκαφή, εντοπίστηκαν δύο φωλιές με διαφορετική εικόνα: Στην πρώτη, διαπιστώθηκε πλήρης επιτυχία εκκόλαψης, καθώς εντοπίστηκαν 94 άδεια τσόφλια, κάτι που – όπως τόνισε ο κ. Δρετάκης – αποτελεί σπάνιο φαινόμενο, καθώς σπανίως όλα τα χελωνάκια επιβιώνουν.

Στη δεύτερη φωλιά, ωστόσο, η εικόνα ήταν μεικτή: βρέθηκαν αρκετά νεκρά νεογνά, αλλά και ένα ζωντανό χελωνάκι που κατάφερε τελικά να φτάσει στη θάλασσα. Το γεγονός ότι παρέμεινε περίπου 90 ημέρες θαμμένο στην άμμο, αντί για τις συνηθισμένες 50–60 ημέρες, καταγράφηκε ως εξαιρετικά ασυνήθιστο, ενισχύοντας τη σημασία παρακολούθησης και προστασίας του χώρου ωοτοκίας.

Η στιγμή που το αδύναμο χελωνάκι βγήκε από την άμμο και μπήκε στο νερό ήταν ένα συγκλονιστικό μάθημα ζωής. Μια υπενθύμιση ότι η φύση, όταν προστατεύεται, επιμένει.

Απειλές από ρύπανση και εργοταξιακές παρεμβάσεις

Η δράση πραγματοποιήθηκε σε μια περιοχή που, παρά την περιβαλλοντική της αξία, παραμένει ευάλωτη σε ανθρώπινες παρεμβάσεις. Τον περασμένο χειμώνα και την άνοιξη, η παραλία Παχιά Άμμος δέχθηκε μεγάλες ποσότητες εργοταξιακών αποβλήτων από το αντλιοστάσιο ανεπεξέργαστων λυμάτων, προκαλώντας εκτεταμένη ρύπανση στην ακτή και στο θαλάσσιο περιβάλλον.

Το έργο ανεστάλη προσωρινά μετά από τις έντονες αντιδράσεις κατοίκων και περιβαλλοντικών οργανώσεων. Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχουν επαρκή επιστημονικά δεδομένα για το κατά πόσο η ρύπανση επηρέασε την ωοτοκία των θαλάσσιων χελωνών και την υπόλοιπη βιοποικιλότητα, εντείνοντας την ανάγκη για συστηματική παρακολούθηση.

Η επιστήμη των πολιτών: Ένα μοντέλο συμμετοχής και γνώσης

Παρά τις περιβαλλοντικές προκλήσεις, η φετινή δράση απέδειξε την αξία της λεγόμενης «επιστήμης των πολιτών» (citizen science). Μέλη του τοπικού συλλόγου SEA, κάτοικοι της περιοχής, επισκέπτες και φωτογράφοι άγριας ζωής συμμετείχαν καθημερινά σε περιπολίες καταγραφής, ενισχύοντας τη γνώση γύρω από την παρουσία της Caretta caretta και των μεταναστευτικών ειδών.

Η ορνιθοπανίδα του Σταυρού

Σύμφωνα με τα δεδομένα που έχει συλλέξει το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης αναφορικά με την ορνιθοπανίδα στον Σταυρό Ακρωτηρίου, ενδεικτικά έχουν καταγραφεί τα ακόλουθα μεταναστευτικά είδη (στην ακτογραμμή και την παραλία της περιοχής): Ερωδιοί και άλλα υδροβατικά όπως ο Λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta), ο Πορφυροτσικνιάς (Ardea purpurea), ο Νυχτοκόρακας (Nycticorax nycticorax) και η Χαλκόκοτα (Plegadis falcinellus). Έχει καταγραφεί η παρουσία του Σιγλίγουρου (Numenius phaeopus), του Χαλικοκυλιστής (Arenaria interpres), της Δρεπανοσκαλίδρας (Calidris ferruginea), της Λιμόζας (Limosa limosa) και πολλών ακόμη χαραδριόμορφων και πλήθος άλλων ειδών πουλιών που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ (Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 30^ης Νοεμβρίου 2009 περί της διατηρήσεως των αγρίων πτηνών) με χαρακτηριστικότερα για την περιοχή την Αλκυόνη (Alcedo atthis), τον Αετομάχο (Lanius collurio) και τη Μικρογαλιάντρα (Calandrella brachydactyla). Ειδικά για τα είδη που αναφέρονται στο Παράρτημα Ι της παραπάνω οδηγίας, προβλέπονται μέτρα ειδικής διατηρήσεως, που αφορούν τον οικότοπό τους, για να εξασφαλισθεί η επιβίωση και η αναπαραγωγή αυτών στη ζώνη εξαπλώσεώς τους. Όσον αφορά στα αναπαραγόμενα είδη πτηνών της περιοχής, έχουν καταγραφεί ο Ποταμοσφυριχτής (Charadrius dubius) και ο Τσαλαπετεινός (Upupa epops) όπως επίσης και τα ακόλουθα είδη του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 2009/147/ΕΚ: Πετροτρουλίδα (Burhinus oedicnemus), Θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis), Πετρίτης (Falco peregrinus), Δεντροσταρήθρα (Lullula arborea) και Αιγαιοτσιροβάκος (Curruca rueppelli, παλαιότερα Sylvia rueppelli).  Όλη η περιοχή του Ακρωτηρίου είναι τυπικό ενδιαίτημα τροφοληψίας του Μαυροπετρίτη (Falco eleonorae) ενώ στις αμμοθίνες και στις γύρω περιοχές είναι τακτικά περαστικά και τα τέσσερα είδη κίρκων (Circus aeruginosus, Circus cyaneus, Circus pygargus, Circus macrourus) όπως και άλλα ημερόβια αρπακτικά που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας για τα πτηνά.