Γιώργης Χαγιάς,Υπ. Δρ. Εξωτερικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
O Stephen M. Walt είναι καθηγητής Διεθνών Υποθέσεων στη Σχολή Διακυβέρνησης Τζον Φ. Κένεντι του Χάρβαρντ και εκ των κυριοτέρων θεωρητικών των Διεθνών Σχέσεων. Ο καθηγητής Walt διατηρεί στήλη στο Foreignpolicy.com. Η συνέντευξη δόθηκε στον Γιώργη Χαγιά στο ξενοδοχείο Χίλτον στην Ατλάντα της Τζόρτζια, στις 19 Μαρτίου, στο περιθώριο του Παγκοσμίου Συνεδρίου της Εταιρείας Διεθνών Σπουδών, 16-19/3.
–Καθηγητά κ. Walt, σε πρόσφατο άρθρο σας στο Foreign Policyυποστηρίξατε ότι η προσφυγική κρίση φανέρωσε πόσο ευάλωτη είναι η Ευρώπη όχι μόνον στην τρέχουσα προσφυγική συρροή, αλλά και στα ενδεχομένως μεγαλύτερα «κύματα» στο μέλλον. Προτρέψατε, λοιπόν, σε περισσότερο και καλύτερο έλεγχο των συνόρων της Ε.Ε. Θα μπορούσε κάτι τέτοιο να επιλύσει το πρόβλημα ή υπάρχει κάτι άλλο που μας διαφεύγει;
-Η Ευρώπη σήμερα αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, και η προσφυγική κρίση είναι μόνο ένα από αυτά. Ακόμη κι αν το προσφυγικό ζήτημα ήταν υπό έλεγχο, η Ευρώπη θα εξακολουθούσε να έχει πολλά ζητήματα να διαχειριστεί, με κυριότερο αυτό της οικονομικής ανάπτυξης. Αυτό που πέτυχε η προσφυγική κρίση σήμερα είναι να εστιάσει την προσοχή στο γεγονός ότι η Ευρώπη δε διαθέτει αποτελεσματικούς μηχανισμούς ελέγχου για το ποιος εισέρχεται στην περιοχή της. Συνεπώς, στο άρθρο μου υποστήριξα ότι η λύση δεν είναι να αποκλειστεί η Ευρώπη για τους μετανάστες ‒πιστεύω μάλιστα ότι η μετανάστευση είναι σημαντική για το μέλλον της Ευρώπης‒ αλλά ότι όλες οι χώρες χρειάζεται να ελέγχουν σε ένα λογικό βαθμό ποιος είναι μέσα και ποιος όχι. Θεωρώ ότι αυτό θα είναι μια τεράστια πρόκληση τόσο για την Ε.Ε. ως θεσμό όσο και για τα κράτη μέλη.
-Είναι όλες αυτές οι εξελίξεις με το προσφυγικό ακούσιες συνέπειες της εισβολής στο Ιράκ, όπως αναφέρετε στο ίδιο άρθρο, ή παρακολουθούμε και μερικές από τις επιδράσεις της Αραβικής Άνοιξης και των αντιδράσεων των δικτατορικών καθεστώτων στην Μέση Ανατολή;
-Η εισβολή στο Ιράκ ήταν ένας από τους παράγοντες που έχουν συμβάλει στην προσφυγική κρίση, όμως δεν είναι επουδενί αποκλειστικά υπεύθυνη. Αποσταθεροποιώντας το Ιράκ, προκαλώντας εκεί μια εξέγερση κι έναν εμφύλιο πόλεμο, δημιούργησε τις συνθήκες υπό τις οποίες αναδύθηκε το ISIS, το οποίο υπήρξε καταλύτης για την εξώθηση των προσφύγων. Το άλλο σημείο, βέβαια, ήταν ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία, η αντιπολίτευση στον Άσαντ, η βίαιη καταστολή της αντιπολίτευσης και η επακόλουθη βία εκεί, αλλά και η αστάθεια στη Λιβύη και σε άλλες χώρες.
–Ελληνική κρίση: Πού οφείλεται η κακοδιαχείρισή της και ποια η εκτίμησή σας για το άμεσο μέλλον;
Το βαθύτερο πρόβλημα είναι ότι το ίδιο το Ευρώ δε θα έπρεπε ποτέ να είχε δημιουργηθεί.
Οι πολιτικές συνθήκες για ένα κοινό νόμισμα εξέλιπαν στην Ευρώπη, και η Ελληνική Κρίση, ή καλύτερα η Ευρωπαϊκή Κρίση, θα συνέβαινε αργά ή γρήγορα. Επίσης, ορισμένες χώρες, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης, παρεκτράπησαν με διάφορους τρόπους, δεν τήρησαν τις συμφωνίες, έκλεψαν με τους αριθμούς. Κάποιες άλλες χώρες, μεταξύ αυτών και η Γερμανία, έδιναν δάνεια που δε θα έπρεπε ποτέ να δώσουν σε χώρες όπως η Ισπανία και η Ελλάδα. Εάν κάποιος παίρνει χρήματα που δε θα έπρεπε να πάρει, σημαίνει πως κάποιος δίνει χρήματα που δε θα έπρεπε να δώσει.
Από τη μία, οι Ευρωπαίοι βρήκαν τρόπους ώστε να λειτουργούν κάπως τα πράγματα, από την άλλη όμως δεν έλυσαν ριζικά το πρόβλημα. Επομένως, αν η παγκόσμια οικονομία καταρρεύσει και πάλι, όλες αυτές οι χώρες θα μπουν σε μπελάδες.
Το οικονομικό μέλλον της Ευρώπης δε διαφαίνεται ιδιαίτερα λαμπρό. Δε νομίζω ότι θα δούμε μια περίοδο θάλλουσας οικονομικής ανάπτυξης στην Ευρώπη, και αυτό έχει πραγματικά ισχυρές επιδράσεις πολιτικά.
Έχεις μια ολόκληρη γενιά νέων ανθρώπων σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, και η Ισπανία, οι οποίοι δεν έχουν κανονική εργασία, δεν έχουν την ευκαιρία να θεμελιώσουν σταδιοδρομίες, και αυτό τείνει να δημιουργεί μια δηλητηριώδη πολιτική κατάσταση, η οποία θα αποτελέσει πρόβλημα για την Ευρώπη στα επόμενα χρόνια.
–Ενδέχεται να γίνει η αμερικανική εξωτερική πολιτική πιο παρεμβατική στη μετά-Ομπάμα εποχή; Συμφωνείτε με την πολιτική απεμπλοκής του από τη Μέση Ανατολή και προσιδιάζει ίσως στη δική σας θεωρία περί «υπεράκτιας εξισορρόπησης»; Για να παραφράσω τον τίτλο ενός από τα τελευταία βιβλία σας, έχει η Αμερικανική Ισχύς Δαμαστεί (Taming American Power: The Global Response to U.S. Primacy, 2005) κατά τη διάρκεια των δύο θητειών Ομπάμα;
–Ο Ομπάμα δεν υπήρξε μη παρεμβατιστής στη Μέση Ανατολή και αλλού.Προσπάθησε να χρησιμοποιήσει στρατιωτική ισχύ μέσω των μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drones), των Ειδικών Δυνάμεων και της πολεμικής αεροπορίας. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν ήταν πρόθυμος να χρησιμοποιήσει ισχύ και στη Μέση Ανατολή, με πιο εξόφθαλμη, βέβαια, την περίπτωση της Λιβύης, αλλά και τη διεξαγωγή επιθέσεων με τα μη επανδρωμένα στην Υεμένη και στη Σομαλία. Διατηρούμε ακόμα δυνάμεις στο Ιράκ που πολεμούν το ISIS αλλά και στρατεύματα στο Αφγανιστάν. Οπότε, το ότι ο Ομπάμα είναι απομονωτιστής είναι ανοησίες.Κατηγορείται για κάτι τέτοιο από τους επικριτές του, αλλά δεν είναι έτσι. Έχει μετακινηθεί στην κατεύθυνση μιας κάποιας «υπεράκτιας εξισορρόπησης», αλλά δεν έχει φτάσει ακόμα εκεί.
Έχουμε σχεδόν τον χειρότερο απ’ όλους τους πιθανούς κόσμους. Οι ΗΠΑ είναι αρκετά αναμεμειγμένες σε αυτά τα μέρη ώστε να μπλέξουν, αλλά όχι τόσο ώστε να διορθώσουν τα προβλήματα, κάτι που εξάλλου δεν ξέρουμε πώς να κάνουμε, ακόμη κι αν είχαμε εμπλακεί σε πόλεμο.
Σχετικά με το μέλλον, μόνο να μαντέψει μπορεί κανείς. Νομίζω ότι στην περίπτωση που εκλεγεί η Χίλαρι Κλίντον θα είναι περισσότερο επιθετική («γεράκι»), διότι έκλινε περισσότερο προς την παρεμβατικότητα. Για τον Ντόναλντ Τράμπ δεν έχουμε ιδέα. Δεν ξέρουμε ποια θα είναι η εξωτερική πολιτική του, αν και κάποιες φορές φαίνεται να είναι πιο συγκρατημένος από τον Ομπάμα. Ο Τέντ Κρούζ ακούγεται πολύ επιθετικός, αλλά ήταν αντίθετος στην αποστολή αμερικανικών χερσαίων δυνάμεων στη Συρία. Συνήθως, οι πρόεδροι δρουν διαφορετικά όταν βρίσκονται στο θώκο απ’ όταν κατέρχονται στις εκλογές γι’ αυτόν.
–Οι θέσεις σας στο Foreignpolicy.com προκαλούν τη σκέψη αλλά και την αμερικανική νοοτροπία. Υπήρξατε αμετακίνητος επικριτής της νεοσυντηρητικής εξωτερικής πολιτικής. Έχει διανοίξει αυτή σας η στάση χώρους τόσο για κριτική στην αμερικανική κοινή γνώμη όσο και για μη συμβατικές πολιτικές; Επιτρέψτε μου να αναφέρω εδώ τη συγγραφή από κοινού με τον καθηγητή John Mearsheimer του βιβλίου «Το Ισραηλινό Λόμπι και η Πολιτική των ΗΠΑ». Πιστεύετε ότι, έμμεσα ίσως, προετοίμασε το έδαφος για την επανεξέταση από τις κυβερνήσεις Ομπάμα της σχέσης με τους Ισραηλινούς και τους Παλαιστινίους και γιατί, τελικά, δεν υπήρξε σχετική πρόοδος;
-Προσπαθώ να αναλύω τα πράγματα όπως τα βλέπω και ύστερα λέω αυτό ακριβώς που βλέπω. Αυτή είναι δουλειά μου ως ακαδημαϊκού, και με έχει οδηγήσει κάπως εκτός του κυρίαρχου ρεύματος τα τελευταία χρόνια. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι η αμερικανική εξωτερική πολιτική έχει εκτροχιαστεί τόσο άσχημα. Τόσο υπό τους Ρεπουμπλικάνους όσο και υπό τους Δημοκρατικούς υπάρχουν εντός της αμερικανικής ελίτ, και φυσικά της ελίτ της εξωτερικής πολιτικής, ιδέες για το ρόλο της Αμερικής στον κόσμο, που δεν είναι ούτε ορθές ούτε λειτουργικές. Αποδείχτηκαν καταστροφικές στη Μέση Ανατολή, απέτυχαν όμως και αλλού. Η πεποίθηση ότι οι ΗΠΑ είναι ο παγκόσμιος ηγέτης, έχει το δικαίωμα, την ευθύνη αλλά και τη σοφία να διαχειρίζεται τις παγκόσμιες σχέσεις είναι, πιστεύω, εσφαλμένη και μας έβαλε σε μπελάδες.
Σε σχέση με τον αντίκτυπο του βιβλίου μας για το ισραηλινό λόμπι στην κυβέρνηση Ομπάμα, πιστεύω ότι λέγαμε κάτι που όλοι ήξεραν ότι είναι αλήθεια, ακόμη και οι επικριτές μας, αλλά ήμασταν οι πρώτοι που το λέγαμε φωναχτά και σε τέτοιο εύρος. Δε νομίζω ότι η κυβέρνηση Ομπάμα έτρεφε ψευδαισθήσεις σχετικά με το τι χρειαζόταν να συμβεί ανάμεσα στους Ισραηλινούς και στους Παλαιστινίους, και ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ισραήλ. Αλλά όπως απέδειξε ολόκληρη η θητεία του, δεν μπόρεσε να υπερβεί τη δύναμη του ισραηλινού λόμπι.
Πίεσε ο ίδιος αρκετά σκληρά και στην πρώτη και στη δεύτερη θητεία. Δεν τους έβγαλε πουθενά, και αυτό γιατί δεν μπορούσαν να ασκήσουν πίεση στο Ισραήλ. Είναι αξιοσημείωτο, επίσης, ότι ο Ομπάμα διόρισε αρκετούς ανθρώπους να διαχειριστούν τις διαπραγματεύσεις Ισραήλ-Παλαιστίνης, πολύ οικείους ανθρώπους και με δεσμούς σε οργανισμούς όπως η AIPAC (Αμερικανοϊσραηλινή Επιτροπή Δημοσίων Υποθέσεων) και το Ινστιτούτο Ουάσινγκτον. Και αυτοί ήταν οι άνθρωποι που τον επηρέασαν αρκετά με τις συμβουλές τους. Άρα, δεν είναι ότι διάβασε το βιβλίο μας και ακολούθησε τη συμβουλή που προβάλαμε. Μπορεί να το διάβασε, μπορεί και όχι. Δεν έχω ιδέα. Βασικά όμως ακολούθησε τις ίδιες πολιτικές όπως και οι προκάτοχοί του. Δεδομένης της πορείας που έχει ακολουθήσει το Ισραήλ, η απόσταση με τις ΗΠΑ διευρύνεται, και αυτό είναι δύσκολο να παραγνωριστεί, ακόμη και αν είσαι ισχυρός υποστηρικτής του Ισραήλ.
Aυτό που έκανε ο Σνόουντεν ήταν μια πράξη συνειδήσεως, μια πράξη αρχής
–Σε άρθρο σας στους Financial Times τον Ιούλιο του 2013 υποστηρίξατε ότι ο πρόεδρος Ομπάμα θα έπρεπε να δώσει άμεσα χάρη στον Έντουαρντ Σνόουντεν. Αντανακλά αυτή σας η θέση την πλειονότητα της αμερικανικής κοινής γνώμης, και γιατί ο πρόεδρος Ομπάμα δεν έκανε κάτι προς αυτήν την κατεύθυνση;
-Η περίπτωση Σνόουντεν είναι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη. Υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν ότι παραβίασε το νόμο και αν επιστρέψει στις ΗΠΑ θα πρέπει να του ασκηθεί δίωξη. Όταν έγραψα το άρθρο αισθάνθηκα, και ακόμα έχω την ίδια αίσθηση, ότι αυτό που έκανε ο Σνόουντεν ήταν μια πράξη συνειδήσεως, μια πράξη αρχής· δεν το έκανε για να γίνει πλούσιος, δεν έδωσε μυστική πληροφόρηση σε ξένη κυβέρνηση προς χρηματικό αντάλλαγμα ή οτιδήποτε παρόμοιο, αλλά στριμώχτηκε ανάμεσα στις συμφωνίες που είχε υπογράψει για τη διαφύλαξη μυστικών ως μέλος της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας (NSA) και του όρκου για την τήρηση του Συντάγματος. Είδε τη μεταξύ τους αντινομία και επέλεξε το Σύνταγμα.
Υπάρχουν αρκετοί καταδικασμένοι εγκληματίες οι οποίοι έλαβαν χάρη από προέδρους στο παρελθόν. Άρα, το ερώτημα δεν είναι αν ο Σνόουντεν παραβίασε το νόμο. Ασφαλώς και τον παραβίασε. Το ερώτημα είναι αν δεν αξίζει τελικά να τιμωρηθεί και να φυλακιστεί για μεγάλη περίοδο. Και ένιωσα ότι τα συνταγματικά ζητήματα, όπως και αυτά των πολιτικών ελευθεριών, ήταν τόσο σημαντικά ώστε η περίπτωση χάρης δε θα ισοδυναμούσε με αθώωση.
Πιστεύω ότι ο Ομπάμα δεν απένειμε χάρη διότι θα ερχόταν σε αντιπαράθεση με την κοινότητα των υπηρεσιών πληροφοριών. Θα είχαν τρελαθεί εάν ο Ομπάμα του έδινε χάρη νωρίτερα. Eίναι κάτι όμως που μπορεί να κάνει τις τελευταίες του ημέρες στον προεδρικό θώκο, οπότε και οι επιπτώσεις στις σχέσεις του με τη NSA ή τη CIA ή όποιον άλλο θα έχουν περιοριστεί αρκετά…Οψόμεθα.
–Τι μπορούμε να περιμένουμε μέσα στους ερχόμενους μήνες για τη Συρία σχετικά με τους κύριους δρώντες και τα διακυβεύματά τους εκεί; Το καθεστώς Άσαντ, το ISIS, την Τουρκία, το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία, τα κράτη του Κόλπου, τους Κούρδους, τις ΗΠΑ, και τη Ρωσία;
-Δεδομένου του αριθμού των διαφορετικών αντιμαχόμενων ομάδων εντός της και όλων των εξωτερικών δυνάμεων που έχουν εμπλακεί, και δεδομένης της πολυπλοκότητας της κατάστασης, δεν μπορεί να είναι κανείς σίγουρος στις προβλέψεις του. Μου φαίνεται ότι το βαθύτερο ερώτημα είναι αν οι εξωτερικές δυνάμεις είναι αρκετά κουρασμένες από αυτή τη σύγκρουση και αρκετά ανήσυχες για το πού θα μπορούσε να οδηγήσει, ώστε να είναι πρόθυμες να μαζευτούν και να την τελειώσουν. Και αυτό σημαίνει να αφήσουν τον Άσαντ στην εξουσία. Δεν ξέρω εάν θα είναι ικανός ο Άσαντ να επανακτήσει όλη τη Συρία, αλλά τουλάχιστον αφήνοντάς τον στη εξουσία στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας, και βλέποντας τις χώρες που υποστηρίζουν τους αντιπάλους του ‒τα κράτη του Κόλπου να υποστηρίζουν Σουνιτικές ομάδες, τους Τούρκους να παρεμβαίνουν με διάφορους τρόπους, τις ΗΠΑ να υποστηρίζουν μερικές από τις Κουρδικές ομάδες‒ ίσως είναι προτιμότερο, ώστε να σταματήσει η αιματοχυσία.
–Τι είναι πιο θανατηφόρο, ο τρομοκράτης ή οι ιδέες του;
-Προφανώς οι ιδέες του, υπό την έννοια ότι οι περισσότερες τρομοκρατικές ομάδες δεν είναι ικανές να προκαλέσουν υπαρξιακά επίπεδα βλάβης. Μπορεί να σκοτώσει ανθρώπους, συνήθως σε μικρούς αριθμούς, αλλά αυτό για το οποίο ανησυχεί κανείς περισσότερο είναι μια επικίνδυνη ιδεολογία που προσελκύει όλο και περισσότερους υποστηρικτές.
Οπότε η βία που διεξάγουν ομάδες όπως το ISIS είναι απαίσια και δείχνει τρομαχτική, αλλά η πιο ανησυχητική πιθανότητα είναι ότι δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων κάπου αλλού είναι δυνατό να ενστερνιστούν το συγκεκριμένο όραμα οργάνωσης των κοινωνιών.
Η τρομοκρατία είναι κυρίως τακτική. Πολλές τρομοκρατικές ομάδες σε όλο το πολιτικό φάσμα, από τα αριστερά μέχρι τα δεξιά, την έχουν χρησιμοποιήσει σε διαφορετικούς καιρούς. Χρειάζεται να εστιάσουμε στις επικίνδυνες ιδέες τις οποίες αυτή η βία χρησιμοποιεί.
–Πού οδεύει η Τουρκία; Βλέπετε έναν απολυταρχισμό να λαμβάνει χώρα και πού τον αποδίδετε, σε στοιχεία προσωπικότητας της τουρκικής ηγεσίας ή σε δομικές πιέσεις;
–Σίγουρα η Τουρκία μετακινείται προς μια απολυταρχική κατεύθυνση τα τελευταία χρόνια, με την κατάλυση της ελευθερίας του Τύπου, με προσπάθειες χειραγώγησης του εκλογικού συστήματος ή των εκλογών ώστε να δώσουν πλεονεκτήματα στο AKP (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης). Αυτό είναι ανησυχητικό, γιατί το μέλλον της Τουρκίας εξαρτάται από τη διατήρηση ενός ανοιχτού πλουραλισμού. Δε χρειάζεται να έχει ένα κόμμα ή έναν ηγέτη στην εξουσία για πάντα. Αυτό είναι συνήθως επικίνδυνο για τις περισσότερες χώρες.
Η τουρκική εξωτερική πολιτική βαδίζει προς μια αδιέξοδη κατεύθυνση. Όταν το AKP ανέλαβε την εξουσία, η εξωτερική τους πολιτική ήταν βασισμένη στο δόγμα «μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες», το οποίο θεώρησα ότι ήταν εξαιρετικό, και για μερικά χρόνια δούλεψε καλά. Η εξωτερική τους πολιτική έχει καταστεί σήμερα «προβλήματα με όλους σχεδόν τους γείτονες». Εν μέρει αυτό οφείλεται σε λάθη τα οποία έκαναν και αρνούνται να αναγνωρίσουν ή στο ότι αρνούνται να αλλάξουν ρότα, εφόσον αντελήφθησαν ότι αυτή δεν απέδιδε. Ελπίζω λοιπόν η Τουρκία να διορθώσει την πορεία της, γιατί διαφορετικά θα κληθεί να αντιμετωπίσει πολύ πιο δύσκολο περιφερειακό περιβάλλον.
–Ποιες θεωρείτε ότι είναι σήμερα οι αρετές μιας καλής ηγεσίας;
–Θεωρώ ότι οι καλύτεροι ηγέτες πρέπει να διαθέτουν ένα συνδυασμό σιγουριάς και ταπεινότητας: πρέπει να είναι σίγουροι όταν λαμβάνουν δύσκολες αποφάσεις, να καταλαβαίνουν ότι μερικές φορές αυτές δε θα είναι ευπρόσδεκτες και ορισμένες θα αποδειχτούν στο τέλος λανθασμένες.
Συνήθως, οι καλύτεροι ηγέτες είναι οι πιο εύστροφοι· είναι δηλαδή ικανοί να πάρουν μια απόφαση και, αν αυτή δε δουλέψει, να πάρουν άλλη κατεύθυνση. Οι χειρότεροι ηγέτες είναι εκείνοι που κάνουν κάποιο λάθος και εμμένουν σε αυτό. Άρα, θα έλεγα πως είναι η σιγουριά, η ταπεινότητα, και η ικανότητα να αλλάζεις πορεία όταν τα πράγματα δε λειτουργούν.
–Ποιος είναι ο ρόλος του ακαδημαϊκού; Υπάρχει θεωρία χωρίς αξιακό φορτίο;
Όχι, δεν υπάρχει θεωρία χωρίς αξιακό φορτίο, παρόλο που θα έπρεπε να προσπαθούμε να τη διαχωρίσουμε στο μέτρο του εφικτού από εμφανείς πολιτικές ατζέντες. Πιστεύω ότι οι ακαδημαϊκοί διαφέρουν. Κάποιοι είναι αφιερωμένοι τόσο στην κανονιστική θεωρία όσο και σε πιο πρακτικό ή συμβουλευτικό έργο, ενώ κάποιοι άλλοι θέλουν να είναι περισσότερο καθαροί διανοούμενοι, αποστασιοποιημένοι από τον πολιτικό κόσμο.
Ο κύριος λόγος για να έχουμε ακαδημαϊκές κοινότητες είναι για να βελτιώσουμε την ανθρώπινη κατάσταση, είτε πρόκειται για έναν επιστήμονα που επεξεργάζεται νέες μεθόδους για να κατανοήσει πώς δουλεύει η φύση, και τις οποίες μπορούμε αργότερα να χρησιμοποιήσουμε ποικιλοτρόπως, είτε πάλι για τον ακαδημαϊκό που προσπαθεί να κατανοήσει πώς λειτουργεί η εθνοτική σύγκρουση ή πώς επιδρά η θρησκεία στη διεθνή πολιτική.
Μπορούμε λοιπόν να διαγάγουμε το βίο μας έτσι ώστε περισσότεροι άνθρωποι να διευθύνουν καλύτερες ζωές. Οι ακαδημαϊκοί πρέπει να αναρωτιούνται ποια είναι η ευρύτερη κοινωνική αξία του έργου τους. Εάν είμαστε εντελώς ασύνδετοι με τους ανθρώπους του πραγματικού κόσμου και δεν εστιάζουμε στα ζητήματα που τους επηρεάζουν, τότε διαπράττουμε μεγάλο σφάλμα.
