Με το σενάριο του «Νίκου Καζαντζάκη» έτοιμο, ο Γιάννης Σμαραγδής ετοιμάζεται να μεταφέρει μέσα στους επόμενους μήνες στη μεγάλη οθόνη τη ζωή και το έργο του κορυφαίου Ελληνα συγγραφέα.
Σημείο εκκίνησης και βάση του κινηματογραφικού Καζαντζάκη είναι το αυτοβιογραφικό του μυθιστόρημα «Αναφορά στον Γκρέκο», τον δεύτερο τόμο του οποίου προσφέρει αυτό το Σαββατοκύριακο το «Εθνος της Κυριακής».
Τι μπορεί όμως να συμβολίζει ένα λογοτεχνικό έπος – δοκίμιο για έναν κινηματογραφικό σκηνοθέτη ώστε να τον παρακινήσει να το μετουσιώσει σε ταινία; «Η “Αναφορά στον Γκρέκο”, η πνευματική διαθήκη του Νίκου Καζαντζάκη, είναι ίσης σημασίας στη συνείδησή μου όσο και η “Οδύσσεια” του Ομήρου. Το βιβλίο αυτό είναι το έπος της ανώτερης ελληνικής ψυχής», απαντάει ο Γιάννης Σμαραγδής. «Εχει, δε, το χαρακτηριστικό που έχουν τα μεγάλα μυθιστορήματα ή οι ανεξίτηλες στοχαστικές πραγματείες: κάθε φορά που το διαβάζεις, είναι σαν να διαβάζεις ένα άλλο βιβλίο, διαφορετικό».
«Με δένει μαζί του κάτι ανεξήγητο»
Η αυτοβιογραφία του Κρητικού συγγραφέα αφορά άμεσα τον σκηνοθέτη. «Με αφορά περισσότερο απ’ ό,τι φαντάζεστε…», σχολιάζει ο ίδιος. «Οχι μόνο γιατί είμαστε γεννημένοι και οι δύο στο Ηράκλειο της Κρήτης, αλλά γιατί χρόνια τώρα τρέφομαι από τα κείμενά του. Υπάρχει δε κάτι, που με δένει με τον Καζαντζάκη, εντελώς ανεξήγητο, αλλά θέλω να πιστεύω σημαδιακό: το σπίτι που γεννήθηκε με το μέρος που ήταν το σπίτι του Ελ Γκρέκο και με το νοσοκομείο που γεννήθηκα μέσα στα τείχη της πόλης του Ηρακλείου, δημιουργούν ένα αόρατο ισοσκελές τρίγωνο… Αυτό μοιάζει να οδηγεί τα βήματά μου».
Πέρα από την ελληνικότητα και την κρητική ματιά της «Αναφοράς στον Γκρέκο», το έργο του Καζαντζάκη έχει μια οικουμενική επικαιρότητα την οποία αξίζει να τοποθετήσει κανείς στο πλαίσιο της σύγχρονης πραγματικότητας. «Οταν ένα έργο είναι βαθιά ελληνικό, είναι αυτόματα οικουμενικό. Ο Καζαντζάκης ήταν Ελληνας ως τα μύχια της ψυχής του», τονίζει ο δημιουργός και προσθέτει: «Σε κάποιο σημείο της “Αναφοράς” που το έχω συμπεριλάβει στο σενάριο, ο Καζαντζάκης περιγράφει το Αιγαίον Πέλαγος ως Παράδεισο επί της Γης και λέει “χαιρόμουν που ήμουν άνθρωπος, άνθρωπος και Ελληνας”. Ο Καζαντζάκης (που ξεκίνησε ως μύστης) ουσιαστικά μέσα από αυτό το μεγαλοφυές έργο, προτείνει στους μέλλοντες καιρούς, την Ελλάδα ως κεντρική πηγή μιας νέας πνευματικότητας. Οχι ως μύστης, αλλά ως ουσιαστικός “γνώστης”».
Πάνω από επτά χρόνια μετά τη μεγάλη εμπορική επιτυχία του «El Greco» που καταπιανόταν με τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο και περίπου δυόμισι μετά την έξοδο του «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι» για τον πλοιοκτήτη και έμπορο Ιωάννη Βαρβάκη, η νέα φιλμική περιπέτεια του Γιάννη Σμαραγδή ανήκει για άλλη μία φορά στο προσφιλές του είδος της βιογραφίας. Βασισμένη, μάλιστα, σε ένα φιλοσοφικό δοκίμιο όπως η «Αναφορά στον Γκρέκο» που γεννά ερωτήματα ως προς την κινηματογραφικότητά του. «Θα σας φανεί παράξενο αλλά το σενάριο είναι σχεδόν θρίλερ: έχεις αγωνία να δεις το τέλος», ξεκαθαρίζει ο σκηνοθέτης.
«Οταν δίδασκα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο αυτό το ονόμασα διανοητικό σασπένς. Είναι δηλαδή ένας εσωτερικός διανοητικός τρόπος να κρατάει τον θεατή σε εγρήγορση έως το τέλος της ταινίας. Διότι όταν ένα έργο έχει διανοητικό σασπένς διεκδικεί από τον θεατή να ξανακοιτάξει το έργο και να ανακαλύψει, ίσως, το εσωτερικό εύρος της ψυχής του».
Για την κινηματογραφική προσαρμογή της ζωής του Ελληνα λογοτέχνη έχουν απομονωθεί συγκεκριμένες συνιστώσες που συμβαδίζουν με το ιδιοσυγκρασιακό σύμπαν του σκηνοθέτη. Ο,τι σχετίζεται με τη «διαδρομή της ανόρθωσης της ψυχής και του μεγαλείου να είσαι χρήσιμος στους άλλους, έξω από ανόητους και ψυχοφθόρους εγωισμούς», κατά πώς εξηγεί ο ίδιος στο «Εθνος της Κυριακής».
Η ταινία τον τοποθετεί ξανά απέναντι στην πολιτισμική παράδοση δύο μορφών της τέχνης. Σε ακόμη έναν διάλογο ανάμεσα στον κινηματογράφο και στις υπόλοιπες τέχνες. «Η τέχνη του κινηματογράφου που υπηρετώ είναι η μεγάλη τέχνη των καιρών μας, η οποία επιδιώκει την ενσωμάτωση των υπόλοιπων τεχνών», εξηγεί ο Γιάννης Σμαραγδής.
«Με συγκίνησε το e-mail του Κινέζου μεταφραστή»
Στη διαδρομή προς την υλοποίηση του φιλμ, σημειώνει πως «διεκδικούμε να είναι μία συμπαραγωγή Ελλάδας, Γαλλίας, Γερμανίας, Αυστρίας, Αιγύπτου (στις οποίες χώρες θα πραγματοποιηθούν και γυρίσματα) καθώς και Κίνας, τη χώρα που υπεραγαπούσε ο συγγραφέας και στην οποία θα γίνουν αρκετά γυρίσματα τα οποία έχουν ειδικό βάρος στην ταινία». Το σενάριο έχει μεταφραστεί από τα Ελληνικά και σε άλλες γλώσσες.
Εκτός από τα Αγγλικά και τα Γαλλικά, υπάρχει μεταφρασμένο και στα Κινέζικα από τον μεταφραστή του Καζαντζάκη Λι Τσενγκούι. «Μόλις τελείωσε τη μετάφραση, μας έστειλε ένα e-mail το οποίο με συγκίνησε βαθιά», λέει ο σκηνοθέτης.
«Αγαπητέ κύριε Σμαραγδή, σήμερα μετάφρασα όλο το σενάριό σας στα κινέζικα. Δούλευα δύο εβδομάδες, μερόνυκτα, με κόπο, και ιδιαίτερα δάκρυα, διαβάζουμε στην επιστολή. Πολλές φορές δεν μπόρεσα να γράψω και αναγκάστηκα να σταματήσω για να σκουπίσω τα δάκρυά μου, για να πάρω μια ανάσα… Μεταφράζοντας το έργο σας, μου παρουσιάζονται συνεχώς μπροστά στα μάτια μου τι έχω δει στο Μουσείο του Ν. Καζαντζάκη (ιδιαίτερα όταν γράφετε για το εμβόλιο, θυμήθηκα ένα χαρτάκι που είχε υπογράψει ο Κινέζος γιατρός για το εμβόλιο), τι αισθάνθηκα πρώτη φορά όταν επισκέφθηκα τους τάφους του Νίκου και της Ελένης Καζαντζάκη στην Κρήτη, τι αισθάνθηκα όταν μετέφρασα τον θάνατο του Ζορμπά μακριά από την πατρίδα… Οταν έφτασα στο γερμανικό νοσοκομείο, στο κρεβάτι του Νίκου, στην τελευταία του αναπνοή, ξέσπασα σε κλάματα (βέβαια μόνος μου, στο δικό μου δωμάτιο, κανείς δεν ήξερε γιατί ένας 76άρης μπορεί να κλάψει σαν παιδί)… Εχω να πω πολλά για το τι με άγγιξε το σενάριό σας τόσο πολύ…
Λι Τσενγκούι».
Τα γυρίσματα της ταινίας «Νίκος Καζαντζάκης» θα ξεκινήσουν μέσα στους προσεχείς μήνες.
ΑΝΤΑ ΔΑΛΙΑΚΑ
adaliaka@pegasus.gr – ethnos.gr
