Του Στρατή Παπαμανουσάκη
«… ές γήν εναλίαν Κύπρον, ού μ’ εθέσπισεν
οικείν Απόλλων, όνομα νησιωτικόν
Σαλαμίνα θέμενον της εκεί χάριν πάτρας…»
(Ευριπίδης, Ελένη,148-149)
Μερικές μόνο μέρες ύστερα από το ταξίδι της Γαύδου, ξέσπασαν τα κυπριακά γεγονότα, η επιστράτευση, η Μεταπολίτευση. Κι ένα χρόνο αργότερα έγινε το ταξίδι στην Κύπρο, με την καρδιά σφιγμένη και το μυαλό πιασμένο σε εκείνο το «μακράν», που την άφησε βορά στον Αττίλα. Ήταν ένα ταξίδι επίκαιρο, μια αποστολή δημοσιογραφική, μια ανταπόκριση από την Κύπρο, απ΄ την οποία πολύ λίγα πράγματα άλλαξα για την τωρινή περιγραφή. Αλλά την Κύπρο την εγνώρισα πολύ πιο πριν, από μακριά, όταν μικρό παιδί, άκουγα τις κουβέντες των μεγάλων, για την ΕΟΚΑ, τον Μακάριο, τον Διγενή, όταν σαν μαθητής έπαιρνα μέρος στις διαδηλώσεις μπροστά στο αγγλικό προξενείο, κι όταν ο δρόμος στο λιμάνι μας μετονομάστηκε «Καραολή και Δημητρίου»…
Ένα χρόνο ύστερα από το κυπριακό ολοκαύτωμα η τραγωδία συνεχιζόταν στο νησί της Αφροδίτης. Τη συναντούσες φοβερή, σε κάθε βήμα σου, στα προσφυγικά αντίσκηνα, στα έρημα σπίτια των τουρκοκύπριων, στα φυλάκια της εθνοφρουράς, στο αντιφέγγισμα της ερυθράς ημισελήνου, στις θορυβώδεις διαδηλώσεις των φοιτητών, στα ήσυχα αρχαία ερείπια. Μια ιστορία τεσσάρων χιλιάδων χρόνων, η αέναη πάλη ετεοκύπριων, δωριέων, φοινίκων και ασυρίων, αιγυπτίων, περσών, ρωμαίων και βυζαντινών, σταυροφόρων φράγκων, γενοβέζων, βενετών, τούρκων και βρετανών, συμπυκνωνόταν σε μια απλή αφίσα καρφωμένη στον τοίχο, «Η Κύπρος θα ζήσει». Ένας λαός που πάλεψε για τη λευτεριά του ενάντια σε τόσους κατακτητές, θα νικήσει και τον τωρινό του εχθρό. Ο ιμπεριαλισμός δεν θα περάσει.
Δεκαπέντε χρόνια μετρούσε τότε η Κυπριακή Δημοκρατία. Το 1960 το τέρας της αποικιοκρατίας έπεφτε πληγωμένο από το χέρι του κυπριακού λαού. Σ΄ένα χαμηλό κτίριο της Λευκωσίας, δίπλα στη Αρχιεπισκοπή, στο Μουσείο του Εθνικού Αγώνος, είναι συγκεντρωμένοι οι τόμοι του δημοψηφίσματος της Ενώσεως του 1950, με τις υπογραφές των ελλήνων και τούρκων της Κύπρου, τα ντοκουμέντα του αγώνα της ΕΟΚΑ κατά των άγγλων, όπλα και στολές, γραφομηχανές και φωτογραφίες. Από μια κρύπτη ξεχύνεται το φως του μαρτυρίου της κυπριακής ελευθερίας. Είναι το σχοινί, οι χειροπέδες, η κουκούλα της θυσίας των απαγχονισμένων ηρώων. Από κει μέσα οι μορφές τους μεγαλώνουν, γιγαντώνονται και σκεπάζουν με τη σκιά τους ολόκληρο το νησί.
Αλλά η διπλωματία του αίματος δεν εγκατέλειψε το θύμα της. Το ταπεινωμένο βρετανικό λιοντάρι, με την πονηριά της αλεπούς δημιουργεί τις Συνθήκες Της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Εκεί μέσα κλείνει το σπέρμα της ανωμαλίας, που θα γεννούσε την καταστροφή. Η συνταγή «διαίρει και βασίλευε» εφαρμόζεται σε βάρος ελλήνων και τούρκων. Το Σύνταγμα, με τη δυνατότητα καταχρήσεων, που παρέχει στη μειονότητα, καταντά τελείως ανεφάρμοστο. Η ανάδειξη της Τουρκίας σε εγγυήτρια δύναμη έτσι, που να απειλεί συνεχώς επέμβαση, δυναμιτίζει την κατάσταση. Από το 1963 η κρίση είναι ανοικτή.
Ο ανταγωνισμός των δυο υπερδυνάμεων, ο τουρκικός σωβινισμός, η ελληνική επιρροή, οι βρετανικές βάσεις, τα πετρέλαια την Μέσης Ανατολής, η αραβοϊσραηλινή διαμάχη, το Σουέζ και ο γεωγραφικός χώρος της Κύπρου για τον έλεγχο αυτών των περιοχών, η αδέσμευτη πολιτική του Εθνάρχη Μακαρίου, αποτελούν τους παράγοντες που θα κατευθύνουν την Κύπρο τα επόμενα χρόνια. Αυτές τις αιτίες του κυπριακού δράματος τις νιώσαμε ήδη μέσα στο πλοίο που μας μετέφερε από τη Ρόδο στη Λεμεσσό. Ανάμεσα στους επιβάτες έλληνες, κύπριοι, ευρωπαίοι, λιβανέζοι και παλαιστήνιοι. Αργότερα το καράβι θα έπαιρνε και εβραίους από τη Χάιφα. Στο βάθος του ορίζοντα διακρίναμε τα τουρκικά ακρογιάλια. Πλάι μας περνούσαν τα πετρελαιοφόρα και μπορούσαμε να φανταστούμε τα πολεμικά πλοία του 6ου αμερικανικού στόλου και του ρωσικού στόλου της Μεσογείου να μας παρακολουθούν. Η Κύπρος βρισκόταν στο κέντρο όλων αυτών των διασταυρώσεων.
Μια απλουστευμένη ερμηνεία των εξελίξεων από την κυπριακή πλευρά, θα έδειχνε βασικά τα αμερικανικά συμφέροντα για τα αραβικά πετρέλαια, τον έλεγχο των συγκοινωνιών και την εξουδετέρωση της σοβιετικής επιρροής στην περιοχή.
Η αμερικανική εξωτερική πολιτική υπολογίζει στη δυναμική της το Ισραήλ, ως ασπίδα και δόρυ στον αραβικό εθνικισμό, τη Βρετανία ως σύμμαχο με τις βάσεις της στο νησί, την Τουρκία ως νατοϊκή και εγγυήτρια δύναμη, καθώς και τις αντιδραστικές δυνάμεις στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Η Κύπρος θα μπορούσε να προσφέρει πολλά σ΄ αυτό το στρατόπεδο. Αλλά η ανεξαρτησία της, καθώς και η εθνική πολιτική της κυβέρνησης Παπανδρέου δεν άφηναν ελπίδες. Έτσι το σκηνικό απλά θα έπρεπε να αλλάξει. Οι τουρκοκύπριοι να δημιουργήσουν τους θύλακές τους, η ελληνική κυβέρνηση να πέσει για να έρθει η δικτατορία, η ισραηλινή επίθεση να αρχίσει. Σε λίγο καιρό οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις να εγκαταλείψουν την Κύπρο, αφήνοντας ελεύθερο το έδαφος στους εχθρούς της. Ύστερα να ετοιμαστεί, με την ΕΟΚΑ Β΄, η εξόντωση του Μακαρίου, που έστεκε εμπόδιο στα ιμπεριαλιστικά σχέδια. Και τελικά να πραγματοποιηθεί το πραξικόπημα και η τουρκική εισβολή.
Η διχοτόμηση δημιουργήθηκε ντε φάκτο για να ζητηθεί στη συνέχεια η ντε γιούρε διζωνική ομοσπονδία, μια μορφή προσάρτησης στην Τουρκία, δηλαδή στο αμερικανικό και νατοϊκό στρατόπεδο. Τότε η επιχείρηση θα είχε ολοκληρωθεί. Τα πράγματα όμως δεν εξελίσσονται σχεδόν ποτέ ευθύγραμμα. Ο ΟΗΕ πήρε μια σειρά ανεκτέλεστων αποφάσεων για την Κύπρο και η ειρηνευτική δύναμη των κυανοκράνων συνέχιζε την παρουσία της στο νησί. Η διεθνής κοινή γνώμη, η ανταγωνιστική στάση των Δυνάμεων μέχρι τώρα και οι δηλώσεις περί του ενιαίου της κυπριακής δημοκρατίας, δεν ευνοούν τις τουρκικές επιδιώξεις. Το ψευδοκράτος που εγκατέστησε η Τουρκία στα κατεχόμενα, από το 1983, δεν αναγνωρίστηκε. Αντίθετα η Κύπρος έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2004 και της Ευρωζώνης το 2008. Η μόνιμη αναζήτηση κάποιας μορφής ομοσπονδοποίησης, σε μια σειρά πολυετών διασκέψεων, ιδίως από το 1999 με τις «εκ του σύνεγγυς» συνομιλίες, κατέληξαν τέλος στο γνωστό σχέδιο Ανάν του 2004. Αντί της ελληνικής πρότασης της διζωνικής, δικοινοτικής ομοσπονδίας το σχέδιο υιοθέτησε τις αρχές της συνομοσπονδίας, ουσιαστικά την κατάλυση του κυπριακού κράτους, με τη δημιουργία δύο κοινοτήτων με χαλαρή σύνδεση μεταξύ τους, που πρόβαλε ο τουρκικός παράγοντας. Η σθεναρή στάση του Προέδρου Παπαδοπούλου και το ελληνικό ΟΧΙ του κυπριακού δημοψηφίσματος απέτρεψε τον κίνδυνο. Αλλά μέχρι πότε; Ήδη η Τουρκία έχει επιβάλλει πρακτικά το καθεστώς των δύο χωριστών κρατών, με την παρουσία ισχυρής κατοχικής στρατιωτικής δύναμης, τη μεταφορά χιλιάδων εποίκων, το άνοιγμα της Αμμοχώστου. Και απειλεί με προσάρτηση της βόρειας Κύπρου. Η ισχύς του δικαίου ανατρέπεται από το δίκαιο της ισχύος.
Στην Κύπρο ήταν έντονη η παρουσία των ανδρών της ειρηνευτικής δύναμης. Τους συναντούσαμε φρουρούς στα φυλάκια τους, περιπατητές στους δρόμους των πόλεων, οδηγούς πάνω στα άσπρα αυτοκίνητα με το σήμα της υδρόγειας σφαίρας. Η δύναμη όμως αυτή έχει ελάχιστη εξουσία, είναι ένας απλός παρατηρητής, που δεν μπορεί να αποτρέψει την αιματοχυσία. Ο Τάσος Ισαάκ και ο Σολωμός Σολωμού δολοφονήθηκαν το1996 στη Δερύνεια , λίγα μέτρα από το φυλάκιο της πράσινης γραμμής του ΟΗΕ.
Θυμάμαι μερικούς ξανθούς καναδούς της ειρηνευτικής δύναμης να περιεργάζονται τους τάφους των Βασιλέων στην Πάφο. Μια αρχαία νεκρόπολη είναι λαξευμένη στους βράχους και στο Μουσείο της πόλεως θαυμάσαμε τα πλούσια ευρήματα της. Η ρωμαϊκή έπαυλη του Διονύσου, με τα ψηφιδωτά, τα αγγεία και τα αγάλματα πλούτιζε αυτό το Μουσείο. Αλλά το σπουδαιότερο κυπριακό μουσείο της Λευκωσίας, όπου φυλάσσεται ολόκληρη η προϊστορική, η κλασική και η μεσαιωνική κληρονομιά της Κύπρου, έμενε κλειστό. Λίγο πιο κάτω άρχιζε ο τουρκικός τομέας της πόλης κι οι γείτονες μας δεν φημίζονται και τόσο για αρχαιολατρεία. Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές η Ουνέσκο προσπαθεί να περισώσει τα ιστορικά μνημεία του τόπου. Η τουρκική εισβολή, αντάξια του ονόματος της, του Αττίλα, απέσπασε πάνω από το ένα τρίτο του κυπριακού εδάφους, κατέστρεψε πάνω από τα δύο τρίτα του εθνικού πλούτου, προκάλεσε ανυπολόγιστες υλικές ζημιές, δέκα χιλιάδες νεκρούς, τραυματίες κι αγνοούμενους και μια στρατιά από διακόσιες χιλιάδες πρόσφυγες.
Μα και στα κατεχόμενα η κατάσταση δεν ήταν και πολύ καλύτερη. Υπήρχε πάντα μια μειονότητα που δεν έβλεπε καλά την τεχνητή αντίθεση με τους ελληνοκύπριους, που δημιούργησε η αγγλική διπλωματία και καλλιέργησε η τουρκική πολιτική. Με ένα κατά κεφαλή εισόδημα των τουρκοκύπριων τετραπλάσιο από αυτό των τούρκων ομοφύλων τους, με την παραδοσιακή συμβίωση και τη συνεργασία με τους ελληνοκύπριους, με τον ερχομό των εποίκων που αλλοίωσαν τον πληθυσμό, τις συνήθειες και την οικονομία, σε βάρος και των ίδιων, με το στυγνό στρατιωτικό καθεστώς της κατοχής, δεν είναι να απορείς για την αντίδρασή τους.
Στην Πόλη οι κάτοικοι μας αφηγήθηκαν τις τραγικές στιγμές του αποχαιρετισμού, τα κλάματα των χωριανών τους που εγκατέλειπαν τα σπίτια τους, το σπαραγμό τους που έπαιρναν το δρόμο της προσφυγιάς, με την ουσιαστική ανταλλαγή των πληθυσμών. Μα τους είδαμε κι εμείς στην Πέτρα του Ρωμιού, εκεί που η παράδοση τοποθετεί τη γέννηση της Αφροδίτης, από τα «μήδεα» του Κρόνου, που με το κτύπημα του Διός πέσανε στα αφρισμένα κύματα κι έτσι γεννήθηκε η Αφρόεσσα θεά του έρωτα. Αλλά δεν ήταν τότε ο τόπος ανθισμένος απ΄ την ερωτική διάθεση της Κύπριδος. Μόνο μια μεγάλη μηχανοκίνητη φάλαγγα προχωρούσε προς τη Λεμεσσό, μπροστά και πίσω τα αυτοκίνητα του ΟΗΕ, στη μέση τα λεωφορεία με τις απεγνωσμένες μορφές και τα φορτηγά με τις αποσκευές των προσφύγων. Η ατμόσφαιρα γέμιζε από το καυσαέριο και το πένθιμο μουγκρητό των μηχανών. Ύστερα είδαμε σπίτια, μαγαζιά, ολόκληρα χωριά βουβά και ερημωμένα, σαν να τα είχε θερίσει ένας ξαφνικός θάνατος. Στα τουρκικά νεκροταφεία το πένθος ήτανε διπλό, του θανάτου και της εγκατάλειψης. Έρημος, με έναν ελληνοκύπριο φύλακα, έμενε κι ο τάφος της αγίας Ουμ Χαράμ συγγενούς του Μωάμεθ στο Χαλάν Σουλτάν Τεκκέ, μεγάλο μουσουλμανικό προσκύνημα, δίπλα την αλμυρή λίμνη της Λάρνακας. Οι τουρκοκύπριοι είχαν μετακινηθεί από ολόκληρη την περιοχή.
Οι κύπριοι είναι αρκετά πολιτικοποιημένοι για να γνωρίζουν ότι πίσω από την Τουρκία βρίσκεται η Αμερική, το ΝΑΤΟ και η ΣΙΑ, συνώνυμο της προδοσίας της Κύπρου. «Πραξικόπημα – Εισβολή, ίδιας μάνας γέννα», λέει ένα κυπριακό σύνθημα. Η αμερικανική κηδεμονία μπορεί να επιβληθεί με μια τουρκική Κύπρο ή με μια ανεξάρτητη τυπικά Κύπρο, που θα έχει μια ανίσχυρη ομόσπονδη κυβέρνηση, υπάκουη στις εντολές. Η κατάλυση της ανεξαρτησίας ενός κράτους θα συναντούσε τη διεθνή αντίδραση, ενώ η παράδοση του με εσωτερικούς όρους διάλυσης, θα περνούσε πολύ ευκολότερα, όταν μάλιστα αποφασιζόταν από τον κυπριακό λαό, όπως προέβλεπε το σχέδιο Ανάν. Η αμερικανική πρεσβεία στη Λευκωσία έστεκε σιωπηλή απέναντι από το Χίλτον, στη Λεωφόρο Μακαρίου. Πολύ πιο εντυπωσιακή φαινόταν η βρετανική παρουσία.
Ένα σχετικά μεγάλο τμήμα του κυπριακού εδάφους ανήκει στις αγγλικές πολεμικές βάσεις της Δεκέλειας και της Επισκοπής. Ψηλά πάνω στις κορυφές του Τρόοδος, ανάμεσα στα πεύκα, βρίσκονται μερικές από τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις ραντάρ στον κόσμο. Μέσα στα ερείπια του ναού του Υλάτου Απόλλωνα, πιο πάνω από το περίφημο θέατρο του Κουρίου, στην περιοχή της Επισκοπής, ένας ελληνοκύπριος έφεδρος μας εξήγησε, με την προσωπική του πείρα, πως χρησιμοποιήθηκαν οι βάσεις αυτές για την επιτυχία της τουρκικής εισβολής. Αλλά η Αγγλία δεν βρισκόταν μόνο μέσα στις βάσεις. Κεφάλαια, τράπεζες και εταιρίες, η επίσημη γλώσσα, το δικαστικό σύστημα, η κυκλοφορία, παρέμεναν κατά βάση αγγλικά. Στην πραγματικότητα οι βρετανοί δεν έφυγαν ποτέ από την Κύπρο. Και χάνοντας τα αποικιοκρατικά τους στηρίγματα, φρόντισαν να αφήσουν ως διαδόχους τους τους αμερικανούς και το ΝΑΤΟ.
Με ψυχρότητα όμως είδαν οι κύπριοι και τις τότε σοσιαλιστικές χώρες, μετά τη παθητικότητα που έδειξε η Σοβιετική Ένωση. Οι πολιτικοί παράγοντες της Λευκωσίας δεν έτρεφαν αυταπάτες. Οι ανατολικοί ωφελούνταν από τη διαμάχη στους κόλπους του ΝΑΤΟ και δεν θα έπαιρναν ποτέ εντυπωσιακές πρωτοβουλίες. Ούτε βέβαια η μακρινή Κίνα θα μπορούσε, μετά και τον φιλοδυτικό προσανατολισμό της, να ασκήσει κάποια θετική επίδραση. Τα πράγματα ήταν φυσικά καλύτερα με τους αδέσμευτους και ιδιαίτερα με τα αραβικά κράτη. Η Κύπρος παραλληλιζόταν με την Παλαιστίνη, στο στρατόπεδο των τρίτων χωρών, που αντιμετώπιζαν ως απειλή τις υπερδυνάμεις. Η Ελλάδα μετά την πτώση της δικτατορίας, θλιβερό αντίβαρο της κυπριακής καταστροφής, αποτελούσε την ελπίδα των κυπρίων.
Ο ελληνισμός συνεχιζόταν αδιάκοπος από τον προϊστορικό οικισμό της Χοιροκοιτίας, στα μυκηναϊκά τείχη της Λάρνακας, στο ιερό της Αφροδίτης στα Κούκλια, στις βυζαντινές εκκλησίες του Πεδουλά και του Προδρόμου, στα μοναστήρια του Αγίου Νεοφύτου και του Μαχαιρά. Η υπεράσπιση αυτού του ελληνισμού αποτελούσε πάντα την ιερή υποχρέωση της Ελλάδας, που όμως εκδηλώθηκε με διάφορες διακυμάνσεις. Από την πολιτική του Εθνικού Κέντρου, μέχρι το δόγμα του ενιαίου αμυντικού χώρου και μέχρι την απλή βοήθεια και συμπαράσταση. Οι «καλαμαράδες», όπως αποκαλούνταν οι ελλαδίτες στην Κύπρο, διέφεραν κατά πολύ μεταξύ τους, στις συμφωνίες για την ανεξαρτησία, στο πραξικόπημα και στην εισβολή. Μπορεί να μην έχει ανοίξει ο «Φάκελος της Κύπρου», όμως τα γεγονότα έχουν γίνει γνωστά, και για τα αεροπλάνα που «έχασαν» τον προσανατολισμό τους, ή καταρρίφθηκαν κατά λάθος, για τη μάχη του αεροδρομίου της Λευκωσίας, για την εγκατάλειψη της Αμμοχώστου.
Από την «ευτυχέστερη ημέρα της ζωής του» ο Καραμανλής κατέληξε στο ότι «η Κύπρος κείται μακράν». Αυτή ήταν η γνώμη του Αβέρωφ και των χουντικών στρατηγών. Υπήρχαν πάντα από ελληνικής πλευράς δυο τάσεις, η ένωση και η ανεξαρτησία. Από την ώρα που έγινε αποδεκτή όμως στη Ζυρίχη η ανάμειξη της Τουρκίας στο κυπριακό, και μάλιστα ως εγγυήτριας δύναμης, η ένωση απομακρύνθηκε και το Σχέδιο Άτσεσον παρέμεινε ως μια χαμένη ελληνική ευκαιρία. Οι κύπριοι μεταστράφηκαν υπέρ της ανεξαρτησίας υπό τον Μακάριο και η Κύπρος παρέμενε αδέσμευτη εν μέσω των νατοϊκών χωρών Ελλάδας και της Τουρκίας. Η εισβολή υπήρξε επακόλουθο των όσων προηγήθηκαν και η Ιστορία δεν έχει κρίνει ακόμη οριστικά τα πρόσωπα, τις προθέσεις και τ΄αποτελέσματα. Οι μεταγενέστερες εξελίξεις μετέτρεψαν το κυπριακό σε ένα παγιωμένο πρόβλημα του διεθνούς δικαίου, και η στάση των ελληνικών και των κυπριακών κυβερνήσεων δεν απομακρύνθηκε ποτέ ουσιαστικά από το status quo ante, που συμβολίζει η τελευταία διαιρεμένη πρωτεύουσα της Ευρώπης.
Φθάσαμε βραδάκι στη Λευκωσία, τη μοντέρνα πρωτεύουσα της Κύπρου. Και καθώς προχωρούσαμε στην οδό Λήδρας, μέσα στην παλιά πόλη, αντικρίσαμε ξαφνικά την τουρκική σημαία να ανεμίζει στο φως του ηλεκτρικού στύλου. Από κει και πέρα άρχιζε η άλλη Κύπρος. Ολόκληρη η περιοχή που βρίσκεται κοντά στην «πράσινη γραμμή», παρέμενε ερημική, με κλειστά ή κατεστραμμένα μαγαζιά, με φράγματα και απαγορευτικές πινακίδες. Τα φυλάκια των αντιπάλων, οχυρωμένα με σάκους άμμου, βρίσκονταν τόσο κοντά, που οι στρατιώτες μπορούσαν να συνομιλούν μεταξύ τους, μολονότι τα μεθοριακά επεισόδια δεν είχαν ποτέ σταματήσει.
Η Κύπρος είχε κοπεί στα δύο. Και τα δέκα περίπου σημεία διελεύσεως από τα ελεύθερα στα κατεχόμενα εδάφη δεν αλλάζουν αυτή την κατάσταση. Κι άλλωστε πως θα μπορούσαμε να μπούμε σε κυπριακή γη υπό τον έλεγχο των τούρκων… Λίγα μέτρα πιο πέρα η ζωή συνεχιζόταν φαινομενικά ήρεμη, οι έμποροι είχαν τα μαγαζιά τους γεμάτα εμπορεύματα, οι δενδροστοιχίες σκίαζαν τους περαστικούς, η κυκλοφορία συνεχιζόταν. Το δράμα όμως του κυπριακού λαού ήταν εδώ ακόμη πιο έντονο. Το είδαμε στα μάτια ενός νοικοκύρη της Αμμοχώστου, καθώς στεκόταν δίπλα στο ελληνικό φυλάκιο της Δερύνειας, στα προάστεια. Πενήντα μέτρα παρακάτω, μέσα στον δρόμο, ήταν το φυλάκιο του ΟΗΕ, ύστερα από άλλα πενήντα μέτρα βημάτιζαν οι τούρκοι φρουροί και διακόσια μέτρα αριστερά βρισκόταν κατάκλειστο ένα μοναχικό σπίτι. Ήταν το δικό του. Που το είχε εγκαταλείψει στην εισβολή…Εκεί δίπλα μας όμως μια ταμπέλα έγραφε, «Τα σύνορα της Κύπρου δεν σταματούν εδώ».
Απ΄ τη γραμμή αντιπαράταξης, που χάραξε με κίτρινο μολύβι στον χάρτη ό άγγλος στρατηγός στις πρώτες ταραχές του ΄63, φτάσαμε στα «Φυλακισμένα Μνήματα», μέσα στις Κεντρικές φυλακές της Λευκωσίας. Ο πιο ιερός χώρος της Κύπρου, ένας μικρός περίβολος νεκροταφείου, με τους τάφους των ηρώων της κυπριακής ελευθερίας, των δεκατριών απαγχονισμένων και σκοτωμένων παληκαριών, δίπλα ακριβώς απ΄ το κελί των εκτελέσεων, στα συνεχόμενα κελιά των εκατοντάδων φυλακισμένων του αγώνα. Σκληρή η σκιά της μάντρας των νεκρών, βαθύς συγκλονισμός και ρίγος, σε κατέχει, σαν διαβάζεις στον τοίχο τη γραφή που γράφει, «Τ’ ανδρειωμένου ο θάνατος, θάνατος δε λογιέται».
Ύστερα στο στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ, της ελληνικής δύναμης Κύπρου, που συγκροτήθηκε μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας, ταυτόχρονα με την αντίστοιχη δύναμη της ΤΟΥΡΔΥΚ, στρατιωτικών μονάδων των εγγυητριών δυνάμεων Ελλάδας και Τουρκίας. Σ΄αυτόν τον τόπο που έσμιξε ηρωισμός και προδοσία, στο πραξικόπημα κατά του Μακαρίου και στην αντίσταση κατά της τουρκικής εισβολής, τιμάται ο ανώνυμος έλληνας στρατιώτης, που υπακούει διαταγές. Μα στην επίθεση των τούρκων κατά του στρατοπέδου το στρατιωτικό καθήκον ξεπεράστηκε, στον άνισο αγώνα της ζωής και του θανάτου. Και μόνο μια εντολή εκτελέστηκε. «Αμύνεσθαι περί πάτρης».
Τέλος στον «Τύμβο της Μακεδονίτισσας», τον τόπο των νεκρών της εισβολής, πάνω ακριβώς απ΄ τα χωμένα μες στη γη απομεινάρια του ελληνικού αεροπλάνου. Εκείνου που έφερνε στην Κύπρο τους αλεξιπτωτιστές από το Μάλεμε της Κρήτης και κατά λάθος κτυπήθηκε από φίλια πυρά, σκορπώντας κι άλλα θανατικά πάνω στους τόσους πια θανάτους.
Χρειαζόταν να αναπνεύσομε κατόπιν άλλον αέρα λευτεριάς, να αντικρύσομε την ομορφιά της φύσης και να ακούσομε τους ήχους της ζωής, που πάντοτε νικά τον θάνατο. Και πήραμε τον δρόμο για το υπέροχο βουνό, το Τρόοδος, απ΄ όπου η Κύπρος φαίνεται ζωσμένη από τη θάλασσα, βασίλισσα μες στις στεριές που την κυκλώνουν, γεμάτη μουσικές και φώς και πράσινο. Και τότε ακούσαμε τον λόγο του Σεφέρη. « Τ΄αηδόνια δε σ΄αφίνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες». Και μια στιγμή νομίσαμε πώς αλήθεια δεν έγινε ποτέ ο πόλεμος της Τροίας, πως δεν έγινε καθόλου ο πόλεμος της Κύπρου, πως ήταν όλα ένα όνειρο κακό, γιατί η Ελένη ήταν πάντα εδώ, κι εκεί μόνο ένα πουκάμισο αδειανό ανέμιζε, μέσα στις φλόγες της φωτιάς, στης μάχης την αντάρα.
Ο κυπριακός λαός κλείνει μέσα του καρτερία, ευγένεια και ηρωισμό. Το καταλάβαμε στον τρόπο που μας κοίταζαν και μας μιλούσαν απλοί άνθρωποι στον δρόμο, στα καφενεία και στα μαγαζιά. Όταν μας ρωτούσαν για την Κρήτη και μας έλεγαν για τον κρητικό, που εκείνες τις μέρς είχε ελευθερωθεί από τη σπηλιά του. Όταν μας πρόσφεραν την κυπριακή σεφταλιά και τους λοκμάδες. Κι όταν βεβαίωναν πως πρέπει όλοι να μοιραστούν τις θυσίες. Υπήρχαν βέβαια και εξαιρέσεις. Αμέριμνοι παραθεριστές με τη σούβλα τους στα Λουτρά της Αφροδίτης. Έμποροι και ξενοδόχοι, που εκμεταλλεύτηκαν τη δυστυχία των προσφύγων ζητώντας «λίρα και στρώμα». Ανεύθυνα στοιχεία που βανδάλισαν τούρκικα σπίτια και μαγαζιά, έσπασαν τα μάρμαρα ενός τάφου, έβγαλαν την πόρτα ενός σχολειού. Αδιαφορία, απληστία, τυφλή μανία σε ώρες ανώμαλες.
Στην Κύπρο με τα μεσαιωνικά της φρούρια των Ναϊτών στο Κολόσι, του Ριχάρδου Λεοντόκαρδου στη Λεμεσσό, και της Βασίλισσας στην Πάφο, είδαμε και τους τροβαδούρούς της. Μόνο που δεν τραγουδούσαν τους έρωτες των ιπποτών. Μοιρολογούσαν την κυπριακή συμφορά. «Τζιύπρου τζιυρά τζιαρκόντισα γλήορη δουλευτίνα, εκάμάν σε τζ΄ εγίνηκες τώρα διακονιτήνα…». Οι πρόσφυγες βρίσκονται παντού. Από τη Λάρνακα ως την Αμμόχωστο το λεωφορείο «Συνεργασίας Προσφύγων Λεωφορειούχων» περνούσε από δεκάδες προσφυγικούς καταυλισμούς στη Δεκέλεια, στην Ξυλοτύμβου, στην Ορμήδεια, στου Ξυλοφόρου. Ήταν μια θάλασσα από σκηνές ανοικτόχρωμες και σκούρες, σε κανονικούς ή ακανόνιστους σχηματισμούς στα γήπεδα και στις πλαγιές. Κι ακόμη οι πρόσφυγες φιλοξενούνταν στις πόλεις, στα μοναστήρια, στα σχολειά, κάτω από οποιαδήποτε στέγη.
Συναντήσαμε μαυροφορεμένες γυναίκες και γέρους πρόσφυγες στις αυλές της Πάφου, φύλακες της μεγάλης αποθήκης στο λιμάνι της Λάρνακας πρόσφυγες από την Καρπασία, συνταξιούχους πρόσφυγες από την Ακανθού, οικογενειάρχες πρόσφυγες από το Λευκόνικο στο μοναστήρι της Αγίας Νάππας. Όλοι διηγούνταν για τη δραματική φυγή τους, για τα σπίτια, τα περιβόλια, τα χωράφια, τα κοπάδια που άφησαν. Μιλούσαν για τις σκηνές που έπεφταν από τον αέρα του χειμώνα, τα μικρά βοηθήματα που έπαιρναν, την ανεργία που περνούσαν. Κι ομολογούσαν και την ανάγκη που έκανε μερικούς να καταπατήσουν τούρκικες ιδιοκτησίες. Με όλη την τραγωδία ελπίζανε βαθιά μέσα τους να γυρίσουν στα χωριά τους, να ξαναπάρουν τις περιουσίες τους. Γι αυτό και η μετακίνηση των τουρκοκύπριων στο βορρά προξένησε αμέσως σκληρή αντίδραση. Στη Λευκωσία οι φοιτητές οργάνωναν καθημερινά διαδηλώσεις και πορείες με το σύνθημα «Λαέ κινήσου, μοιράζουν το νησί σου». Και το πλήθος αγανακτισμένο κραύγαζε «όχι στη διζωνική, όλοι οι πρόσφυγες στα σπίτια τους».
Ο κυπριακός λαός είχε τον άξιο ηγέτη του, τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Ο δρόμος για το προεδρικό μέγαρο στη Λευκωσία ήταν ακόμη χαραγμένος από τις ερπύστριες των τεθωρακισμένων, που οδήγησαν οι πραξικοπηματίες εναντίον του Προέδρου, τον Ιούλη του ΄74. Το κτίριο έστεκε ερειπωμένο από τα πυροβόλα, καμένο, με ανοικτή την πόρτα του προεδρικού γραφείου, απ΄ όπου ο Μακάριος πέρασε στον δρόμο της σωτηρίας. Ένας από τους άνδρες της προεδρικής φρουράς, μας περιέγραψε ολόκληρη τη μάχη που δόθηκε, τα πολυάριθμα θύματα των εισβολέων στρατιωτικών, την τελική υποχώρηση των αστυνομικών της φρουράς, τη φωτιά της καταστροφής, που εκδηλώθηκε. Και την άλλη μέρα, μέσα σ΄ένα ταξί, ακούσαμε από το μαγνητόφωνο τη γνώριμη φωνή του Αρχιεπισκόπου, που βεβαίωνε «Δεν είμαι νεκρός. Είμαι ζωντανός. Και όσο ζώ δεν θα παύσω να αγωνίζομαι για την ελευθερία της Κύπρου…». Ανήμερα της Παναγιάς, παρά τους φόβους για νέα δολοφονική επίθεση, ο Μακάριος λειτούργησε στη μονή του Κύκκου κι ένα μεγάλο πλήθος προσκυνητών τον επευφήμησε ζωηρά στην άφιξη και στην αναχώρηση του. Οι κύπριοι τον θεωρούσαν εγγύηση της ανεξαρτησίας τους και αναντικατάστατο ηγέτη.
Ο Μακάριος παρέμενε και ο θρησκευτικός αρχηγός των ορθοδόξων κυπρίων, παρά τις αντιδράσεις των άλλων μητροπολιτών, που έφτασαν μέχρι και την ατελέσφορη καθαίρεση του. Στην Κύπρο όμως υπήρχαν και οι τούρκικοι μιναρέδες, οι αρμένικες εκκλησίες, τα ιδρύματα των μαρωνιτών, ακόμη και οι αίθουσες της Βασιλείας των μαρτύρων του Ιεχωβά. Οι θρησκευτικοί αρχηγοί λειτουργούσαν ελεύθερα και είχαν τη θέση τους στην αίθουσα συνεδριάσεων της Βουλής των αντιπροσώπων. Αυτή η Βουλή αποτελούνταν από τους 35 μόνον ελληνοκύπριους βουλευτές, που προήλθαν από τις εκλογές του 1970, με μια μορφή πολυεδρικού, πλειοψηφικού, εκλογικού συστήματος, με αποχή των τουρκοκύπριων. Ο Πρόεδρος, μετά τη σχετική πλειοψηφία του Ενιαίου Κόμματος, συγκρότησε γύρω του το Εθνικό Συμβούλιο, όπου μετείχαν οι αρχηγοί όλων των κομμάτων για τον καθορισμό κοινής εθνικής πολιτικής. Στο πολιτικό σκηνικό της Κύπρου η δεξιά παράταξη με τη σημαία της «Ενώσεως» και τη υποστήριξη της ΕΟΚΑ, αντιπαρατασσόταν προς το Ενιαίο Κόμμα του προέδρου της Βουλής Γλαύκου Κληρίδη, εκπροσωπώντας τους μετριοπαθείς συντηρητικούς, με τη γραμμή του «εφικτού» για τη λύση του κυπριακού. Πολύ πιο ριζοσπαστικό το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ενιαίας Δημοκρατικής Ενώσεως Κέντρου, του Βάσσου Λυσσαρίδη, προσωπικού γιατρού του Μακαρίου, αγωνιζόταν ανυποχώρητα με πρόγραμμα μια ενιαία, ανεξάρτητη και δημοκρατική χώρα, χωρίς ξένους στρατούς και βάσεις, για έλληνες και τούρκους μαζί.
Αλλά αυτή η λύση δεν μπορούσε εκ των πραγμάτων να προχωρήσει. Το κυπριακό πρόβλημα παραμένει και σήμερα άλυτο, ως ζήτημα ανεξάρτητου κράτους υπό στρατιωτική εισβολή και κατοχή σημαντικού μέρους του εδάφους του, υπό καθεστώς τουρκικών απειλών και εκβιασμών, εν μέσω ευρωπαϊκής αδιαφορίας, διεθνούς διπλωματικού κυνισμού και ελληνικής αδυναμίας και αναποφασιστικότητας.
Το ταξίδι στην Κύπρο δεν τελείωσε. Κι ούτε θα τελειώσει, αν δεν ταξιδέψει μέχρι εδώ η ελευθερία, το δίκιο και η αλήθεια. Αν δεν πατήσομε το πόδι στην ελεύθερη Κερύνεια, αν δεν αφήσουνε για πάντα το κάστρο της οι Οθέλλοι κι οι Ιάγοι, που με τις άνομες πράξεις τους θανάτωσαν με φρικτό θάνατο τη Δεισδαιμόνα. Αν δεν ξανακερδίσομε τη Σαλαμίνα, την Αμμόχωστο της Κύπρου μας, εκεί που ο Κίμων νίκησε σαν τον Θεμιστοκλή τους πέρσες. Και δεν θα υπάρχουν πια άλλοι πέρσες να κάνουν τα ταξίδια τους στην Κύπρο. Και μόνο τότε το ταξίδι το δικό μας θα συνεχιστεί και θα τελειώσει τότε.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
- «ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΜΟΥ» – Του Στρατή Παπαμανουσάκη – ΠΡΟΛΟΓΟΣ
- ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΚΡΗΤΗ
- ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΑΘΗΝΑ
- ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΓΑΥΔΟΣ