Οχήματα χωρίς οδηγό, χρηματιστηριακές συναλλαγές με εντολές αλγορίθμων, ψηφιακοί «βοηθοί» που κάνουν ιατρικές διαγνώσεις, εξυπηρετούν πολίτες, διεκπεραιώνουν έγγραφα, πωλούν και διανέμουν προϊόντα, παραδίδουν διαδικτυακά μαθήματα, αναγνωρίζουν πρόσωπα σε σημεία ελέγχου, διαχειρίζονται την έκδοση δανείων σε τράπεζες, τη νομική υποστήριξη εταιρειών, εκδίδουν τη μισθοδοσία, εκτελούν μεγα-υπολογιστικές πράξεις και πολυσύνθετες εντολές παίρνοντας τη θέση εκατομμυρίων εργαζομένων. Τι είναι εντέλει η είσοδος του αυτοματισμού, της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής στην απασχόληση; Ευλογία ή κατάρα, ένα νέο ευοίωνο πεπρωμένο ή καταργημένες υπάρξεις, αξίες, επιτεύγματα; Στην ερώτηση αυτή απαντούν ο καθηγητής Ρομποτικής του ΕΜΠ κ. Πέτρος Μαραγκός και ο κοσμήτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Γιάννης Κουζής.
Εκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για τη μεταλλασσόμενη φύση της εργασίας (The changing nature of work, 2019) αναφέρει ότι οι σημερινοί μαθητές του Δημοτικού θα απασχολούνται σε δουλειές που δεν υφίστανται ακόμη. Η αυτοματοποίηση θα εξαλείψει το 50% των εργασιών ρουτίνας και των θέσεων χαμηλής ειδίκευσης έως το 2025.
Εκτίμηση για τη χώρα μας
Στην Ελλάδα υψηλό κίνδυνο αντιμετωπίζει το 35% των θέσεων εργασίας στη βιομηχανία, το 23% στο λιανικό και χονδρικό εμπόριο, το 20% στην υγεία, το 3% στην εκπαίδευση, το 25% στις κατασκευές, εκτιμά η PwC. Το περιεχόμενο της εργασίας θα αλλάξει, λέει η έκθεση. Θα απαιτούνται ειδικές τεχνολογικές δεξιότητες, μαζί με την κριτική σκέψη, την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων, την επιμονή, το πνεύμα συνεργασίας, την προσαρμοστικότητα. Ο χρόνος παραμονής σε μία εταιρεία θα μειωθεί. Οι εργαζόμενοι θα αλλάζουν συχνά αντικείμενο, που σημαίνει ότι θα είναι διά βίου εκπαιδευόμενοι – έως το 2025 οι μισοί εργαζόμενοι θα χρειάζονται επανεκπαίδευση και οι εταιρείες θα πρέπει να σχεδιάζουν το μέλλον του εργατικού δυναμικού τους.
Ομως, ταυτόχρονα, η τεχνολογία δημιουργεί νέους τομείς της οικονομίας, νέα καθήκοντα, νέες ευκαιρίες, νέες θέσεις, παράγει ευημερία, λέει η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας. Από το 1999 έως το 2016 η τεχνολογία έφερε 23 εκατ. νέες θέσεις στην Ε.Ε. Εως το 2025 (μελέτη Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ) 75 εκατ. θέσεις θα καταργηθούν, αλλά 133 εκατ. θα δημιουργηθούν. Οπως και οι προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις –ατμός, ηλεκτρισμός, μηχανή εσωτερικής καύσης– έτσι και η 4η Βιομηχανική Επανάσταση θα έχει θετικό ισοζύγιο, υποστηρίζουν οι συντάκτες της έκθεσης της Παγκόσμιας Τράπεζας. Φτάνει οι χώρες να κάνουν τις κρίσιμες επενδύσεις στην εκπαίδευση (από την α΄ βαθμίδα για την ανάπτυξη γνωστικών και κοινωνικών δεξιοτήτων), στην υγεία και στην κοινωνική προστασία του ανθρωπίνου δυναμικού τους· οι θέσεις που βασίζονται στις κοινωνικές δεξιότητες και στην αλληλεπίδραση δεν θα αντικατασταθούν από τις μηχανές, λένε. Ωστόσο, πολλές χώρες δεν κάνουν τις αναγκαίες επενδύσεις (μόνο μία στις έξι συντάσσει ετήσιες εκθέσεις για την εκπαίδευση, 2 δισ. εργαζόμενοι δεν απολαμβάνουν τα οφέλη της εκπαίδευσης και της κοινωνικής ασφάλισης), αποφαίνεται η έκθεση, που μετρά τις συνέπειες της μη ενδυνάμωσης του ανθρώπινου κεφαλαίου: πτώση της παραγωγικότητας σχεδόν κατά το ήμισυ, στο άμεσο μέλλον.
Οι τεχνολογίες αιχμής φέρνουν κοντά τις αγορές, διευρύνουν τα όρια των εταιρειών (μικρές επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται παγκόσμια, νεοσύστατες εταιρείες κυριαρχούν στην αγορά, όπως η Alibaba στην Κίνα, με 490.000 online καταστήματα, που πουλάει έως και αεροσκάφη), αναδιαμορφώνουν τις δεξιότητες των εργαζομένων, εξαλείφουν τα γεωγραφικά εμπόδια, δεν καταργούν, μεταλλάσσουν την εργασία κάνοντας σημαντικότερο το ανθρώπινο κεφάλαιο. Εργαζόμενοι, επιχειρήσεις και κυβερνήσεις δημιουργούν νέα συγκριτικά πλεονεκτήματα, αναφέρει η έκθεση. Στη Δανία, οι επιχειρήσεις ενίσχυσαν παγκόσμια τη θέση τους με την τρισδιάστατη εκτύπωση προϊόντων ακουστικής βοήθειας. Στην Ινδία, η κυβέρνηση επένδυσε σε τεχνικά πανεπιστήμια και η χώρα έγινε παγκόσμιος ηγέτης σε τομείς της υψηλής τεχνολογίας. Στο Βιετνάμ οι εργαζόμενοι ανέπτυξαν τη γνώση ξένων γλωσσών και επεκτάθηκαν σε άλλες αγορές.
Ταυτόχρονα θέσεις εργασίας χάνονται. Το κινεζικό Foxconn Technology Group, ο μεγαλύτερος κατασκευαστής ηλεκτρονικών στον κόσμο, αντικατέστησε το 30% του εργατικού δυναμικού με ρομπότ. Η τρισδιάστατη εκτύπωση επέτρεψε στη γερμανική Adidas να δημιουργήσει δύο εργοστάσια σε Γερμανία και ΗΠΑ, καταργώντας 1.000 θέσεις εργασίας στο
Βιετνάμ. Η ολλανδική Philips Electronics έφερε πίσω στην Ολλανδία την παραγωγή από την Κίνα. Στη Sberbank, τη μεγαλύτερη τράπεζα στη Ρωσία, το 35% των αποφάσεων για δάνεια λαμβάνονται από την τεχνητή νοημοσύνη που αντικατέστησε 3.000 δικηγόρους στη νομική υπηρεσία της και θα περιορίσει τους υπαλλήλους γραφείου το 2021 σε 1.000 από 59.000 το 2011. Το ίδιο πράττει και η Ant Financial στην Κίνα.
Ωστόσο, είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς πόσους θα εκτοπίσει άμεσα η αυτοματοποίηση. Οι εκτιμήσεις ποικίλλουν. Στην Ελλάδα από 2% έως 23%, στη Βολιβία από 2% έως 41%, στη Λιθουανία από 5% έως 56%, στην Ιαπωνία από 6% έως 55%, που δείχνει πόσο ρευστό είναι το τοπίο και πόσο αβέβαιος ο μελλοντικός κόσμος της εργασίας.
Ρομπότ σε νοσοκομείο των ΗΠΑ.
Η θέση των εργαζομένων στο νέο τοπίο και η ευθύνη των επιχειρήσεων
«Η αυτοματοποίηση έχει επηρεάσει περισσότερο τον κλάδο των υπηρεσιών και τις επιχειρήσεις εντάσεως κεφαλαίου (μεταφορές, ενέργεια, τρόφιμα-ποτά, τσιμέντο, προϊόντα πετρελαίου), δυναμικοί κλάδοι με εξαγωγική δραστηριότητα, και λιγότερο τη βιομηχανία όπου το μέγεθος απασχόλησης έχει μειωθεί από 27% το ’80 σε κάτω από 10% σήμερα, κυρίως λόγω της αποβιομηχάνισης», λέει ο κοσμήτωρ Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου Γιάννης Κουζής. «Ενας κλάδος που αυτοματοποιείται γρήγορα είναι ο τραπεζικός. Ο,τι συμβαίνει τώρα στις τράπεζες στην Ελλάδα, δραστική μείωση προσωπικού λόγω αναδιαρθρώσεων που συνδέονται και με τη νέα τεχνολογία, έχει συμβεί καιρό πριν σε άλλες χώρες», σημειώνει ο ίδιος.
«Σήμερα παρατηρείται μια σοβαρή αντίφαση. Από τη μια οι παραγωγικές δυνάμεις, μεταξύ των οποίων και η τεχνολογία, αναπτύσσονται διαρκώς από τις επιχειρήσεις προκειμένου αυτές να αποκτήσουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα και υψηλότερη κερδοφορία, από την άλλη η εργασία, καταστρέφεται – η τεχνολογία καταλαμβάνει θέσεις απασχόλησης.
Και τίθεται το ερώτημα, πώς γίνεται από τη μία να παράγονται αγαθά προς όφελος της κοινωνίας και από την άλλη να τίθενται στο περιθώριο μεγάλα κομμάτια του κοινωνικού σώματος; Δεν είναι κακή η νέα τεχνολογία, βελτιώνει τις παραγωγικές δυνάμεις, όμως ταυτόχρονα δημιουργεί νέα προβλήματα στην κοινωνία, που υποχρεώνεται να παρακολουθεί τον ανταγωνισμό μεταξύ των επιχειρήσεων και να δέχεται τα πλήγματά του. Το άτομο αναλαμβάνει μεγαλύτερη ευθύνη από αυτήν που του αναλογεί. Οι εργαζόμενοι θα πρέπει να προσαρμοστούν στις νέες απαιτήσεις, θα πρέπει να εκπαιδεύονται διά βίου, γεγονός που ενισχύει την ανασφάλεια, τους υποχρεώνει να αυξάνουν συνεχώς τα προσόντα τους και αυτό να μην αρκεί», εξηγεί ο κ. Κουζής. «Το σχολείο πρέπει να εκπαιδεύει στις νέες τεχνολογίες αλλά το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να μετατραπεί σε κέντρο επαγγελματικής κατάρτισης, μπορεί να παίζει ένα ρόλο, άλλωστε υπάρχουν πανεπιστημιακά τμήματα που υπηρετούν αυτόν τον σκοπό λόγω γνωστικού αντικειμένου, αλλά όχι να προσαρμόζεται απόλυτα στις ανάγκες της αγοράς. Με αυτή τη λογική, οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, που δίνουν τα εργαλεία να δεις τι συμβαίνει πίσω από το παραβάν, θα έπρεπε να μπουν στο περιθώριο. Η επανεκπαίδευση πρέπει να γίνεται από τις επιχειρήσεις. Προ κρίσης, η Ελλάδα παρουσίαζε το μακράν μεγαλύτερο ποσοστό κερδοφορίας επιχειρήσεων που δεν επανεπένδυαν στην επιχείρηση», συμπληρώνει.
«Δεν γίνεται να βάλεις φρένο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά θα πρέπει να τεθούν –σε διεθνές επίπεδο– κοινωνικά πρόσημα στον τρόπο με τον οποίο αυτή επιχειρείται. Ενα μέτρο για να καλυφθούν τα ελλείμματα που φέρνει η νέα τεχνολογία, που είχαν αποδεχθεί οι επιχειρήσεις στις περιόδους του κράτους ευημερίας και είχε ενισχύσει την απασχόληση, είναι η ριζική μείωση του εργάσιμου χρόνου χωρίς μείωση της αμοιβής. Παράδειγμα; Το 1960, σε μεγάλη γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία ένα αυτοκίνητο παραγόταν σε 41 ώρες. Την ίδια περίοδο ένας εργάτης αυτοκινητοβιομηχανίας δούλευε 41 ώρες την εβδομάδα. Σήμερα το ίδιο προϊόν παράγεται σε έξι ώρες και ο εργάτης απασχολείται 35 ώρες. Δεν προτείνω ο εργάσιμος χρόνος να περιοριστεί στις έξι ώρες –τα γερμανικά συνδικάτα ζητούσαν 30ωρο– αλλά να μειωθεί σημαντικά», λέει ο κ. Κουζής. «Η εργασία δεν θα τελειώσει ποτέ. Ακόμη και τα ρομπότ έχουν ενσωματωμένη ανθρώπινη εργασία» τονίζει ο κοσμήτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου Γιάννης Κουζής. Βέβαια θα χρειάζονται λιγότεροι εργαζόμενοι από ό,τι στο παρελθόν, αλλά η εργασία δεν θα πάψει ποτέ να είναι ο κινητήριος μοχλός της κοινωνίας», καταλήγει.
«Βοήθεια και συμπληρωματικότητα, όχι υποκατάσταση του ανθρώπου»
«Η καθημερινή ζωή κυριαρχείται πλέον από ψηφιακές τεχνολογίες. Στις ήδη επικρατούσες τεχνολογίες των ψηφιακών υπολογιστών και κινητών τηλεφώνων προστίθενται μοντέρνες εφαρμογές, που περιλαμβάνουν αυτοματισμούς, ρομπότ και τεχνητή νοημοσύνη. Αρχικά στη ρομποτική επικρατούσαν ρομπότ για βιομηχανικό αυτοματισμό. Ακολούθησαν τα κινούμενα ρομπότ με ικανότητες εντοπισμού και πλοήγησης. Τώρα βρισκόμαστε στην εποχή των ευφυών ρομπότ με αισθητηριακή αντίληψη και αλληλεπίδραση, έστω ακόμη σε στοιχειώδες επίπεδο, που έχει επιτευχθεί συνδυάζοντας ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη. Περιλαμβάνει επικοινωνία ανθρώπου – μηχανής μέσω όρασης και φωνής υπολογιστών και αυτόματη εκμάθηση από ψηφιακά δεδομένα», εξηγεί στην «Κ» ο καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, διευθυντής του Εργαστηρίου Ρομποτικής και Αυτοματισμού, Πέτρος Μαραγκός.
«Η πρόοδος αυτή στη συνέργεια ρομποτικής και τεχνητής νοημοσύνης είναι ακόμη σε αρχικό επίπεδο, συγκρινόμενη με ανθρώπινες ικανότητες, αλλά εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς. Ο κύριος στόχος της είναι να παρέχει βοήθεια και συμπληρωματικότητα και όχι υποκατάσταση του ανθρώπου».
Θετικές επιδράσεις
«Συνεπώς η ευφυής ρομποτική στον χώρο εργασίας δεν αντικαθιστά τους ανθρώπους, αντιθέτως μπορεί να τους προστατεύει από επικίνδυνες καταστάσεις ή κοπιώδεις χειρωνακτικές εργασίες, να τους υποστηρίζει σε γνωσιακές εφαρμογές ψηφιακής αναζήτησης και ενημέρωσης με απλό και φυσικό τρόπο, να τους υποβοηθά εάν υπάρχουν κινητικά προβλήματα, να τους συντροφεύει μέσω επικοινωνίας που στηρίζεται σε αναγνώριση ομιλίας και χειρονομιών. Ολες αυτές οι δυνατότητες μπορούν να επιδράσουν θετικά και ενισχυτικά στην αγορά εργασίας που θα προσαρμοστεί και θα δημιουργήσει νέα επαγγέλματα, νέα καθήκοντα και θέσεις εργασίας», σημειώνει ο κ. Μαραγκός.
«Στον χώρο της υγείας, για παράδειγμα, μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες αποτελεί η διαρκής γήρανση του πληθυσμού τους με άμεση συνέπεια την αύξηση του ποσοστού που αντιμετωπίζει κινητικά και νοητικά προβλήματα. Πολλές ομάδες διεθνώς σε πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, επιχειρήσεις και βιομηχανίες προσπαθούν να αναπτύξουν, και έχουν ήδη σημειώσει αρκετές επιτυχίες, νέα πρωτοποριακά αυτόνομα ρομπότ ή ευφυείς ρομποτικούς βοηθούς που θα παρέχουν ένα εύρος λειτουργιών κινητικής και νοητικής υποστήριξης αυτών των ανθρώπων. Ετσι επιτυγχάνουν να αυξήσουν τον βαθμό ανεξαρτησίας τους σε κέντρα αποκατάστασης ή κατ’ οίκον και να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους, και ταυτόχρονα να μειώσουν το φορτίο που επωμίζονται οι εργαζόμενοι και να αυξήσουν την αποδοτικότητα των προγραμμάτων αποκατάστασης. Επιπροσθέτως, τα ευφυή ρομπότ δημιουργούν καινοτομίες στην παροχή υπηρεσιών μέριμνας και προς άλλες ευαίσθητες ομάδες, ενώ παρέχουν και υπηρεσίες ενημέρωσης και ψυχαγωγίας σε πελάτες επιχειρήσεων, υποβοηθώντας συμπληρωματικά τους εργαζομένους και βελτιώνοντας την ποιότητα εργασίας και υπηρεσιών», λέει ο κ. Μαραγκός.
Η εγχώρια έρευνα
«Στην Ελλάδα, όλο και περισσότεροι Ελληνες μαθητές και φοιτητές συμμετέχουν στον πανελλήνιο διαγωνισμό καθώς και στην Ολυμπιάδα Ρομποτικής με σημαντικές διακρίσεις. Σε ερευνητικό επίπεδο, η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη στην Ελλάδα είναι σε πολύ καλό επίπεδο επιτυγχάνοντας ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις για τη συνέχιση της έρευνας, οι οποίες απασχολούν αρκετούς νέους ερευνητές. Επίσης, μετά τις πρόσφατες εξελίξεις της μηχανικής μάθησης, η τεχνητή νοημοσύνη ελκύει διεθνώς πολυάριθμους νέους και έμπειρους ερευνητές, φοιτητές και μηχανικούς, να εργασθούν σε επιχειρήσεις που ασχολούνται με αυτά τα γνωστικά αντικείμενα. Ηδη υπάρχουν αρκετές ελληνικές νεοφυείς επιχειρήσεις ρομποτικής και τεχνητής νοημοσύνης, ενώ όλο και περισσότερες έρχονται στο προσκήνιο.
»Συμπεραίνοντας, πέραν του ισχυρού κοινωνικού αντίκτυπου, η ποικιλία των λειτουργιών υποβοήθησης που θα παρέχουν τα ευφυή ρομποτικά συστήματα και το εύρος του πεδίου εφαρμογών τους διαφαίνεται ότι ανοίγουν μια δυνητικά μεγάλη αγορά με σημαντικά οικονομικά οφέλη και νέες θέσεις εργασίας από δραστηριότητες εμπορικής αξιοποίησης που θα ακολουθήσουν».